Morgunblaðið - 21.07.1963, Blaðsíða 15

Sunnudagur 21. júlí 1963.
MORCVISBLAÐIÐ
15
Kaupmannahöfn upp úr ýmsum
brotnum gömlum koparhlutum,
sem til voru í kirkjunni, en hon-
um þótti vera til einskis gagns.
Nútímamenn mundu ef til vill
fúslega skipta á þessum ljósa-
hjálmi og hinum gömlu og brotnu
koparhlutum, sem til hans var
varið, en samt er hjálmurinn á-
gætur gripur og sómir sér vel,
enda er hann beinlínis smíðaður
til að vera í stórri kirkju. Á tím-
um Brynjólfs biskups var barokk
stíllinn í algleymingi á Norður-
löndum, og allt sem smíðað var í
Skálholti á hans dögum eða lagt
til kirkjunnar af listgripum, var
að sjálfsögðu mótað af þeim stíl.
Þannig er ljósahjálmurinn og
stjakarnir, þannig er það litla
sem til er af útskurði úr <ióm-
kirkju Brynjólfs, enda var yfir-
smiður hennar Guðmundur Guð-
mundsson einf lærði fullgildi
meistari á barokk hér á landi.

Til forna Iá hellulögð tröð frá Skálholtssetri niður
fljóti. I baksýn er Hekla.
tún, jafnvel alla kiS að vaðinu á Tungu-
(Ljósmynd Mbl. Sv. Þ.)
— Skálholt
Framh. af bls. 10.
Ekki er nú til á Norðurlöndum
nein steinkista frá miðöidum, er
jafnazt geti við þessa, og meðal
íslenzkra minja mun nú naum
ast hægt að benda á áhrifa-
meira sögulegt tákn en þetta
hvílurúm hins glæsilega Odda-
verja frá gullöld íslands. Þrónni
er nú þannig fyrir komið í Skál-
holti, að hún blasir við og nýtur
sín vel hvort sem að ofan er kom
ið inn í salinn ellegar að framan
úr undirganginum.
LEGSTEINAR
Með veggjum á þrjá vegu í
minjasalnum ei'u reistir upp leg
steinar sex Skálholtsbiskupa og
tveir að auki, annað miðalda-
steinn með áhöggvinni krossfest
ingarmynd, og kann hann að
hafa verið legsteinn, þótt ekki
sjáist nú á honum letur, og hinn
legsteinn Sigfúsar Þórðarsonar
staðarráðsmanns, sem andaðist ár
ið 1702. Af biskupalegsteinunum
sex er steinn O’dds biskups Einars
sonar elztur eða frá því um 1630.
Hann er ekki heill, en hefur ver
ið úr íslenzku grágrýti og með
íslenzku verki mjög snotru. Graf
letrið er á latínu og fylgja nokkr
ar ritningargreinar úr Davíðs
sálmum: Lát sál mína lifa, að hún
megi lofa þig. Þitt orð er lampi
fóta minna og ljós á vegi mín-
um. Hinir steinarnir eru allir
mjög stórir, útlendir að efni og
verki. lítið sem ekki skemmdir.
Það eru steinar biskupanna Þórð
ar Þorlákssonar, Jóns Vídaiíns,
Jóns Árnasonar, Finns Jónsson-
ar og Hannesar Finnssonar. Á
þremur elztu steinunum eru graf
letrin á latínu og mærðarmikil,
svo sem siður var, en á steínum
þeirra feðga, Finns og Hannesar,
sem voru síðastir Skálholtsbisk-
upa, eru letrin á íslenzku. Graf-
skrift Hannesar biskups hefur
Magnús Stephensen samið, enda
er steinninn jafnfrarrit yfir fyrri
konu Hannesar, frú Þórunni,
systur Magnúsar. Á steininn er
þetta höggvið meðal annars:
„Hann var lærðra ljós / íslands
unan / allra góðra sómi / því
mun og angrátt / ísland spyrja /
að líka hans / en lengur þreyja.
Hún var honum samvalin / að
hvörri dygð / og atgjörvi öllu /
jöfn að ástsæld og eftirsýnd /
— Báðum lík ekkjufrú / biskups
Hannesar / Valgerður Jónsdótt-
ir / vífa prýði / vonar að hvíla /
hér við hans síðu / undir þess-
um / úthöggna steini / sem hún
þeirra / setti moldum. — Sú von
rættist þó ekki. Ekkjan frú Val-
gerður giftist síðar Steingrími
Jónssyni, sem seinna varð sjálf
ur biskup og einn af ágætustu
mönnum sinnar tíðar eigi síður
en Hannes Finnsson, og hún hvíl
ir við síðu hans.
— Allir eru þessir legsteinar
fallegir og virðulegir gripir, sem
vel sóma minningu þeirra merk
ismanna, sem þeir eru helgaðir,
og þeir njóta sín vel í minja-
salnum undir gólfi hinar nýju
kirkju. í þeim sal verða annars,
þegar fram líða stundir, fleiri
minjar um Skálholt og sögu þess,
þótt enn sé þar ekki annað en
það, sem nú hefur verið talið,
enda er það í sjálfu sér ærið til
að gera þennan sal að merkileg
um viðkomustað allra þeirra, sem
láta sig sögu vora einhverju
varða.
GRIPIR DÓMKIRKJUNNAR
Ekkert land stendur íslandi
jafnfætis að sögulegum heimild-
um um búnað kirkna sinna á
miðöldum, og er þar einkum átt
við hinn mikla fjölda máldaga,
sem varðveitzt hefur úr biskups-
dæmunum báðum. Þeim mun
hastarlegra er það, að sjálf Skál-
holtskirkja skuli á þessu sviði
hafa goldið hið mesta afhroð.
Engir máldagar eða aðrar skrár
eru til um gripi hennar fyrir siða
skipti. Um skrúða og gripi Hóla-
dómkirkju eru hins vegar til mikl
ar og merkar heimildir Þær sýna,
að ótrúleg auðlegð var þar sam-
an komin í ýmsum góðum grip-
um, og má öruggt telja að Skál-
holtskirkja hafi sízt verið ver
búin. Ber þess þó reyndar að
minnast, að tveir kirkjubrunar
hafa höggvið stór skörð. En þrátt
fyrir allt er óhugsandi, að ekki
hafi verið í Skálholtskirkju
fjöldi kirkjulegra listaverka í
skrúða og gripum, þegar siða-
skiptin gengu í garð. Þegar fram
líða stundir og farið er að telja
upp eigur dómkirkjunnar í' af-
hendingarbókum biskupa, sjáum
vér enn töluvert eima eftir af
hinum fyrri auði. í bókum þess-
um er síðan hægt að fylgja grip-
unum eftir alla 17. og 18. öld, og
þegar á allt er litið er ekki hægt
annað en viðurkenna, að biskup-
ar þessara tíma hafi haldið fast
utan um þessar eigur dómkirkj-
unnar. Einn og einn gripur hverf-
ur, enda margir hverjir lítt not-
hæfir til kirkjulegrar þjónustu,
aðrir koma í staðinn, nýir. Það er
ekki fyrr en undir lok 18. aldar,
þegar biskupsstóll er fluttur úr
Skálholti, að sú upplausn hófst,
sem grandaði mörgum góðum
hlutum kirkjunnar eða dreifði
þeim út um allar jarðir, svo að
ekki er nú hægt um vik að rekja
feril þeirra. Þarflaust er að kasta
steinum að neinum í þessu sam-
bandi, það er hin sögulega rás
viðburðanna, sem þarna var að
verki og réði atgerðum einstakra
manna. Og á 19. öld týndust fáir
hlutir í Skálholti, þótt þess séu
að vísu dæmi. Eftir að Forngripa-
safnið var stofnað í Reykjavik
árið 1863, voru nokkrir gripir
teknir með biskupsleyfi úr kirkj-
unni og gefnir eða seldir safninu,
og nú eru í Þjóðminjasafninu
allmargir hlutir frá Skálholti,
sumir merkir og lítt skemmdir,
aðrir leifar einar. Tilkomumestur
þeirra er stor gylltur silfur-
kaleikur, sem stundum var kall-
aður kaleikurinn góði, og talinn
er frá um 1300. Hann er stærstur
þeirra miðaldakaleika, sem varð-
veitzt hafa á íslandi, og er aðeins
einn af mörgum, sem dómkirkjan
átti fyrrum.
PRÉDIKUNARSTÓLL
OG ALTARI
En þrátt fyrir allt sem glatazt
hefur og allt sem varðveitt er í
Þjóðminjasafni, er þó hitt all-
nokkuð, sem aldrei hefur úr
kirkjunni farið og hefur nú feng-
ið virðulegan stað í hinni nýju
kirkju. Brynjólfur biskup Sveins-
son reisti hina síðustu dóm-
kirkjubyggingu í Skálholti um
1650 og var að búa hana að grip-
um það sem hann átti eftir emb-
ættistíðar sinnar, en hann andað-
ist 1675. Þessi kirkja var merki-
legt hús, þótt ekki væri hún eins
mikil og hinar eldri dómkirkju-
byggingar. Þessari kirkju sinni
útvegaði biskup marga góða gripi
til viðbótar þeim sem áður voru
til. Prédikunarstóllinn í kirkj-
una og reyndar sitt hvað fleira
gaf Islands Compagnie, þ.e. ís-
landsverzlunarfélagið danska.
Hann er enn lítt skemmdur og
hefur verið lagfærður og settur
sem prédikunarstóll í nýju kirkj-
una. Ur þessum prédikunarstóli
hefur meðal annars meistari Jón
flutt þær ræður, sem áhrifamest-
ar hafa heyrzt í íslenzkri kirkju
Altarið úr kirkju Brynjólfs bisk-
ups er einnig i nýju kirkjunni, en
ekki sem háaltari, heldur auka
altari í norðurstúku, sem sam-
svarar norðurstúku gömlu kirkn-
anna, þeirri^ • sem kölluð var
Maríustúka. Á lofti þeirrar stúku
hafði Brynjólfur biskup bókasafn
sitt. Altari þetta er íslenzk smíð
og í ágætu standi, á sinn hátt
engu verri gripur en prédikunar-
stóllinn nema síður sé. Það er allt
smíðað úr þykkri eik, og mun
fyrst hafa verið málað um 1690,
en þá málaði Hjalti Þorsteinsson,
síðar prestur og prófastur í
Vatnsfirði, margt í dómkirkj
unni. Utan af altarinu hefur nú
verið losuð ósmekkleg málning
frá seinni tíð, og kom þá í ljós
græn og rauð málning, mjög líf-
leg, þótt nú sé harla slitin. En
hún fer þessum gamla hlut vel og
gaman er að hafa þarna þessi
merki eftir handaverk sér Hjalta.
ALTARISSTJAKAR
OG LJÓSAHJÁLMAR
I kii’kjunni eru tveir mjög veg-
legir altarisstjakar úr kopar, gefn
ir af Islands Compagnie 1651, og
stór og mikill ljósahjálmur úr
kopar, með 16 örmum í tveimur
hvirfingum. Þennan ljósahjálm
lét Brynjólfur biskup steypa
KLUKKUR
í turni nýju kirkjunnar eru
ásamt nýju klukkunum þrjár
gamlar klukkur, tvær sem keypt
ar voru handa dómkirkjunni
1726, steyptar í Kaupmannahöfn,
og hin þriðja merkileg miðalda-
klukka, sem borizt hafði héðan af
landi til Noregs einhvern tíma
þessari öld, en var fyrir nokkrum
árum keypt af Norðmanninum
Johan Faye og gefin til Skálholts
kirkju. Leiða má að því nokkrar
líkur, að hún kunni jafnvel að
hafa verið ein af þeim fjölmörgu
klukkum, sem til voru á sínum
tíma í Skálholti sjálfu, en full-
víst er þetta ekki.
Til er sitthvað fleira af göml
um kirkjugripum í Skálholti,
smærri í sniðum og ómerkari,
enda skal nú ekki hafa upptaln-
inguna lengri.
Þegar hinn gamli góði fræði-
maður Brynjólfur Jónsson frá
Minnanúpi lýsti Skálholti árið
1904 komst hann svo að orði:
„Staupasteinn er nú hið eina, að
kalla má, sem minnir á hinn forna
Skálholtsstað“. Þarna mun Bryn-
jólfur hafa átt við staðinn sjálf-
an, staðarhúsin, enda mun vænt-
anlega vera ljóst af því sem hér
hefur verið sagt, að enn er í Skál
holti ýmislegt, sem rækilega
minnir á dómkirkjuna og hina
gömlu Skálholtsbiskupa. Við upp
byggingu staðarins nú hefur ver-
ið reynt að halda öllu til haga,
sem eitthvert gildi hefur fyrir
sögu hans. Allir sem hlut eiga að
máli, haft vakandi skilning á því
að taka varð fullt tillit til hinna
gömlu minja og leitazt við að
fella þær smekklega og virðu-
lega inn í þá nýju umgerð, sem
staðurinn hefur nú fengið. Hið
nýja setur að sjálfsögðu allan
svip á staðinn, en við nánari
kynni sést hvernig hið gamla á
einnig sinn ríka þátt. Á þvílík-
um stað, sem Skálholt er, veltur
á miklu að vel takist sambúð hins
gamla og hins nýja, og að því
hefur verið stefnt. Nýja kirkjan
er minnisvarði, reistur á 20. öld
og bar vitni um list og tækni
henhar. En minnisvarðinn stend-
ur á traustum grunni hinnar
fornu dómkirkju, og hinar sýni-
legu minjar, sem nú hefur verið
lýst, munu gera sitt til þess að
hinn forni staður með sínum nýju
mannvirkjum, hljóti í vitund
þjóðarinnar þann sess, sem hon-
um ber meðal sögustaða landsins.
Og þá minnist ég orða Björnsona
Fler end vi aner, ja aander
af döde,
vugges i kvaeld i vort
festlige kor.
En fyrst og fremst minnist ég
Brynjólfs biskups, sem nauðug-
ur lét skinnbækurnar af höndum.
Hann vildi fá þær prentaðar á
^slandi, en biskupinn á Hólum
neitaði og hann hafði vald á
einu prentsmiðjunni á landinu.
Og svo höfnuðu handritin í Ðan-
mörku . . . Eg minnist einnig
Jóns Erlendssonar, afritara' Bryn
jólfs biskups, hans sem bjargaði
efni margra þeirra sXinnbóka,
sem nú eru glataðar. Bara að
skinnbækur Brynjólfs biskups
hefðu verið hér í dag, endurreisn
Skálholtsdómkirkju er ekki fuU
komnuð fyrr en þær eru komnar.
— Hvað viljið þér segja að
lokum?
— Að lokum er það svo hin nor
ræna útsýn frá Skálholti, frá
kirkju og skóla, boðskap og
fræðslu. Útsýn til Færeyja, Nor-
egs, Finnlands, Svíþjóðar og einn
ig til gamla bróðurlandsins Dan-
merkur. Og það er hér sem ég vil
minna á vort norræna hjartans
mál: suðurslesvíska málið. Eg
minnist hinna mörgu íslendinga,
sem hafa verið með oss í þessu
dansk-þýzka deilumáli: Gríms
Thomsen, Jóns Sigurðssonar og
Bjarna Gíslasonar. En fyrst og
seinast vil ég þó minnast séra
Matthíasar og kvæðis hans um
Suðurjótana og baráttu þeirra fyr
ir dönskum málstað. Sú barátta
er nú háð fyrir sunnan Selbæk.
Snorri segir frá því að í orrust-
unni á Hlýrskógaheiði þar nærri
hafi Magnús konungur góði heyrt
hljóm klukknanna í dómkirkj-
unni í Niðarósi. Megi nú hljóm
ur dómkirkjuklukknanna í Skál-
holti einnig heyrast þangað með
al þeirra, sem lifa undir erlendu
valdi, og síðan berast þaðan aft
ur sem bergmál til íslands.
— Jörgen Bukdalh
Framh. af bls 8
Skálholt fái mál til að sameina
anda feðranna og nútíðina. En
Skálholt er einnig norrænn stað
ur með norrænni útsýn, eins og
Niðarós í Noregi, Naadendal i
Finnlandi, Sigtuna í Svíþjóð, og
eigum við að segja Skamlings-
banken í Danmörku en ekki
Askov. Það er og norrænn stór-
viðburður er hin endurreista
dómkirkja er nú vígð. Önnur nor
ræn lönd hafa lagt fram skerf til
endurreisnarinnar, þar hefir ver
ið framrétt norræn bróðurhönd
til hins frjálsa íslands. Það verð
ur hátíðleg stund þegar dóm-
kirkjuklukkunum verður hringt.
— Reykjav'ikurbréf
Framh. af bls. 13.
sinni, ef þeir hlytu nægilegt fylgi
til þess.
Dómur kjósenda var sá, að
stjórnarflokkarnir hlutu sameig-
inlega aukið fylgi frá fyrri kosn-
ingum og hlutu um p6% allra at-
kvæða. Svo mi' ið fylgi og ávinn-
ingur eftir harða baráttu heilt
kjörtímabil mundi hvarvetna tal-
ið til stórtí'ðinda. Enda hafa
stjórnir í lýðræðislöndum óvíða
stærri hluta kjósenda á bak við
sig, þar sem á annað borð er veru
legur ágreinir.gur og allir megin-
flokkar standa ekki að sam-
steypustjórn. Að þessu athuguðu
sést hversu fjarstæðukent er
skraf Tímans og Framsóknar-
manna ^um, að ríkisstjórnin hafi
hlotið aminningu við kosningarn-
ar og verði að teljast veik stjórn.
Þar er veik stjórn
Til samanburðar er fróðlegt að
íhuga ástandið í Danmörku. Þar
fara tveir flokkar með stjórn. —
Samanlagt hlutu þessir flokkar
tæplega 48% atkvæða. Þeir lafa
að vísu við stjórn á því að hafa
meirihluta á þingi með stuðningi
— óvissum þó — frá Færeyjum,
Grænlandi og þýzka þjóðarbrot-
inu í Slésvík. Sá stuðningur er
þó, sem sagt, harla óviss og fer
mikið eftir því hvernig kaupin
gerast á eyrinni hverju sinni.
Mesti styrkur stjórnarinnar er
fólginn í því, hversu stjórnarand-
staðan er klofin, enda fengu tveir
stærstu andstöðuflokkarnir ekki
nema 38% atkvæða. Hitt dreifist
á ýmsa. Að svo vöxnu máli var
það mikill ósigur fyrir ríkisstjórn
ina þegar hennar eigin frum-
vörp, sem hinir smærri stjórnar-
andstöðuflokkar einnig studdu,
hlutu við þjóðaratkvæðagreiðslu
ekki fylgi nema 27—28% kjós-
enda, þar sem andstæðingarnir
fengu allt að 45% atkvæða. Þau
úrslit voru vissulega áminning
fyrir dönsku stjórnina. Enda má
með sanni segja að þar sem svo
hagar til sé veik stjórn. Er það
vissulega með allt öðrum hætti
en hér á landi.