Morgunblaðið - 30.08.1963, Blaðsíða 13

Föstudagur 30. ágúst 1963
MORCUNBLAÐIÐ
19

MMMMV

I
i
Eykur til raunabann á
styrjaldarhættuna?
SAMKOMULAG það, sem
gert var í Moskvu á dögun-
um, um takmarkað bann
við tilraunum með kjarn-
orkuvopn, bíður enn sam-
þykktar öldungadeildar
Bandar í k j aþings.
Samkomulagið hefur að
vonum vakið mikla athygli
qg umtal, ekki síður vestan
hafs en í löndum Evrópu.
Bandarískir öldungadeild-
arþingmenn hafa leitað til
margra sérfraSðinga í
heimalandi sínu, og óskað
álits þeirra á samkomulag-
inu. Hefur verið reynt að
fá úr því skorið, að svo
miklu leyti, sem unnt er,
hvort öryggi Bandaríkj-
anna kunni á nokkurn hátt
að vera ógnað með sam-
komulagi um tilraunabann.
Sérfræðingar Banda-
ríkjahers og fjölmargii
vísindamenn hafa látið i
ljós álit sitt á þessu máli,
að undanförnu. Ýmsar
skoðanir hafa komið fram,
sumir eru óákveðnir, aðrir
taka beina afstöðu.
Afstaða eins vísinda-
manns, dr. Edward Teller,
hefur þó vakið hvað mesta
athygli. Hann er algerlega
andvígur tilraunabanni, og
telur, að Kennedy Banda-
ríkjaforseti hafi nú lagt út
á hættulega braut. And-
mæli Teller láta menn ekki
sem vind um eyrun þjóta,
því talið er að honum sé
fyrst og fremst að þakka,
að Bandaríkjamenn eignuð
ust vetnissprengjuna á sín-
um tíma. Teller mælti fyr-
ir smíð hennar — þótt flest
ir ráðunautar stjórnar
Bandaríkjanna væru þá á
öndverðum meiði.
Er öldungadeildarþingmenn
kvöddu til yfirmenn hers, vís-
indamenn og aðra sérfræð-
inga fyrir skemmstu, lýsti
Teller því yfir, að ekki ætti
að staðfesta samninginn um
tilraunabann. Kvað hann sam
komulagið geta verið „skref í
áttina til styrjaldar".
Yfirmenn herafla Banda-
ríkjanna voru á öndverðum
meið, svo og margir aðrir sér-
fræðingar (sjá ummæli þeirra
annars staðar á síðunni).
Hins vegar hefur afstaða
Teller vakið óskipta athygli,
ekki sízt, þar sem hann er tal-
inn „faðir“ vetnissprengjunn-
ar. Skulu helztu atriði máls
hans rakin hér.
Varúðarráðstafanir
Bandaríkjanna
Á fundi þeim, sem Kennedy
Bandaríkjaforseti hélt með
fréttamönnum 20. ágúst,
ræddi hann tilraunabannið,
Þar sagði hann m.a.: „Við hve
mikið öryggi búum við? Ég
sagði áður í erindi því, sem
ég flutti þinginu, að einungis
hefði þurft eina tilraun til að
reyna sprengjuna, sem við
vörpuðum á Hiroshima.......
Hve mörg vopn þarf, hve
mörg megatonn, til að eyði-
leggja? Ég sagði í ræðu
imnni, að við ættum nú vopn,
sem drepið geta 300 milljón-
ir manna, án þess að gerðar
verði frekari tilraunir. Reynd-
ar geri ég» ráð fyrir, að afl
vopnanna mætti auka, gerðist
þess þörf.“
Því hefur verið lýst yfir af
hálfu Bandaríkjastjórnar, að
svo verði um hnútana búið, að
tilraunir megi hefja þegar í
stað, fari svo, að Sovétríkin
rjúfi eða segi upp samkomu-
laginu. Þá muni 'tilraunum
neðanjarðar haldið áfram, auk
starfs í tilraunastofum. Með
því verði einnig fylgzt, að Sov
étríkin geri ekki tilraunir á
laun.
Hér er um að ræða varúðar-
ráðstafanir stjórnarinnar. Um
þær segir Teller: „Ég fæ ekki
séð, að með neinum ráðum sé
hægt að ná sama árangri með
tilraunum neðanjarðar og til-
raunum í andrúmsloftinu. —
Jafnvel þótt þessum varúðar-
ráðstöfunum verði fylgt, mun
það ekki draga nema að
nokkru leyti úr þeirri hættu,
sem af banninu stafar“.
Hvor stendur framar?
Ein þeirra spurninga, sem
öldungadeildarmenn lögðu fyr
ir þá, sem til voru kallaðir,
var: Hvort ríkið stendur fram-
ar á sviði kjarnorkuhernaðar,
Sovétríkin eða Bandaríkin?
Yfirmenn heraflans voru á
þeirri skoðun, að Bandaríkin
stæðu framar, eða hefðu.a. m.
k. ekki dregizt aftur úr. Teller
sagði: „Landvarnaráðherrann
hefur talið okkur trú um, að
við stöndum betur að vígi en
Sovétríkin; að við eigum betri
eldflaugar; þegar þeir byggi
betri eldflaugar, þá munum
við vita af því, og byggja full-
komnari sjálfir.
Ef til vill hefur leyniþjón-
ustu okkar vaxið svo fiskur
um hrygg, að við getum treyst
henni. Það vona ég. ... Þetta
tilraunabann stendur þó ekki
í neinu sambandi við, hve
margar eldflaugar stórveldin
kunna að smíða. Það, sem
máli skiptir í þessu sambandi
er þekking. Árásargeta sfiptir
ekki svo miklu máli.
Það er þekking á starfsemi
gagnflauga, sem máli skiptir,
þekking á því, hverja mögu-
leika varnarvopn okkar hafa
á því að standast árás.
Ég trúi því, að Sovétríkin
hafi aflað þessarar þekkingar.
Ég trúi því enn fremur, að
vegna þess, að þeir hafa aflað
þessarar þekkingar, þá þurfi
þeir ekki að gera fleiri tilraun
ir í andrúmsloftinu. Þetta held
ég að sé meginástæðan fyrir
því, að Krúsjeff vill nú undir-
rita samning um tilrauna-
bann. 1960 vildi hann það
ekki. Nú getur hann hins veg-
ar byggt á reynslu þeirri, sem
sovézkir vísindamenn öfluðu,
er þeir gerðu tilraunirnar stór
kostlegu 1961 og 1962. Sovét-
ríkin vita nú, hvernig þau
eiga að verjast, og þau vita
sennilega, hvar okkar veik-
leika er að finna“.
Er nóg að vera
jafningi?
Þessi spurning var lögð fyr-
ir ráðunautana. Yfirmenn her
aflans töldu, að Bandaríkin
hefðu tapað nokkru af því for
skoti, sem þau höfðu í lok
heimsstyrjaldarinnar. Þá voru
þeir einnig saVmála um, að
ekki- væri nóg, að Bandaríkin
væru jafningjar Sovétríkj-
anna á sviði kjarnorkuhern-
aðar. Teller sagði: „Ég sé
enga ástæðu til að telja, að
Edward Teller
EDWARD Teller ér fædd-
ur í Ungverjalandi, en
bandarískan ríkisborgara-
rétt fékk hann 1941. Allt
frá því á árunum 1930 —
40 hefur hann haft mikil
áhrif á þróun kjarnorku-
mála í Bandaríkjunum.
.Það var fyrir áhrif hans
og fimm annarra visinda-
manna, að Albert Einstem
lagði að Roosevelt, forseta
Bandaríkjanna, að hefja
smíði kjarnorkuvopna. Það
var árið 1939.
Er þar kom, að Truman,
forseti Bandaríkjanna,
þurfti að taka ákvörðun
um, hvort hafin skyldi und
Teller
irbúningur að smíði vetnis
vopna, urðu ummæli Tell-
er þyngst á metunum.
Bandaríkin gerðu fyrstu
tilraunir með slík vopn
nokkrum mánuðum á und-
an Sovétríkjunum.
Megináherzlu leggur Tell
er á, að efla beri gagn-
flaugakerfi Bandarikjanna
nú. Telur hann eflingu
þess vart mögulega, án
frekari tilrauna í andrúms
loftinu, sem hann telur
hættulausar, hvað geisla-
virkni snertir.
Segir ha»n bandarísku
stjórnina byggja á skýrsl-
um leyniþjónustunnar, er
hún segi, að Sovétstjórnin
hafi ekki náð Bandaríkj-
unum á því sviði. Teller
efast hins vegar um hæfni
leyniþjónustunnar, og seg-
ir, að hún hafi ekki haft
hugmynd um tilraunir
Sovétríkjanma 1961, degi
áður en þær hófust.
Hér á síðunni verða
rakin helztu atriði mál-
flutnings Teller, er hann
var til kvaddur af öldunga
deildarþingmönnum. Tell-
er er nú helzti kjarnorku-
fræðingur University of
California.
II
Yfirmenn herafla Bandaríkjaanna: (frá vinstri) Curtis LeMay, flugher, Earle G.
landher, David MacDonald, 1 jóher, og David M. Schoup, landgöngulið sjóhers.
hyllast allir samkomulagið, þó flestir með nokkrum athugasemdum.
. Wheeler,
Þeir að-
um jafnvægi verði að ræða.
Hér er um að ræj5a svið, þar
sem framfarir eru örar, og hug
vit ræður miklu. Ég held, að
sá, sem meira og ákafar vinn-
ur, hann muni ná lengra. Sov-
étríkin hafa unnið af meiri á-
kafa. Þau hafa náð okkur, a.
m. k. hvað þekkingu snertir.
Ég trúi, að þeir hafi öðlazt
meiri þekkingu en við, og þeir
halda áfram af krafti. Ég velti
ekki jafnvægi fýrir mér, og
hef ekki áhyggjur af því. Ég
hef áhyggjur af því, að Banda
ríkin verði annars flokks
veldi. Fari svo, fáum við ekki
lengi staðizt við hlið Sovét-
ríkjanna".
%
Eru háloftatilraunir
nauðsynlegar?
Það, sem sérfræðinga og her
málasérfræðinga greinir eink-
um á, er þeir lýsa afstöðu
sinni til samkomulagsins um
tilraunabann, er, hvort hálofta
tilraunir séu nauðsynlegar.
Andstæðingar bannsins
halda því fram, að án tilrauna
í háloftunum sé ekki unnt að
smíða fullkomnar gagnflaug-
ar. Án þeirra verði ekki um
raunverulegt varnarkerfi að
ræða, og því kunni af því að
leiða, að skyndiárás Sovét-
ríkjanna verði ekki hægt að
svara.
Þeir, sem banninu eru
hlynntir, telja hins vegar, að
háloftssprengingar séu ekki
nauðsynlegar. Ummæli Tell-
ers um þetta atriði, sem e.t.v.
kann að skipta meginmáli,
eru: „Árangur tilraunanna
(1961 og 1962) gerði Sovétríkj
unum kleift að koma okkur á
óvart. Þeir gerðu það, er-þeir
tilkynntu, að þeir hefðu náð
miklum árangri á varnarsvið-
inu.
Er tilraunirnar stóðu, höfðu
Sovétríkin tækifæri til að
gera athuganir í andrúmsloft-
inu, sem þeir gátu stuðzt við,
við smíði fullkomins eða ó-
fullkomins varnarflauga
(gagnflauga) kerfis. Fyrir
nokkrum árum var ég þeirrar
skoðunar, að vonlaust væri að
koma á fót kerfi gagnflauga.
Ég er nú sannfærður um, að
þá hafði ég á röngu að standa.
Yfirlýsing Sovétríkjanna um
þetta mál hefur verið okkur
hvatning, og við höfum athug-
að möguleikana.... ég er nú
sannfærður um, að við getum
smíðað varnarkerfi flauga, og
þannig varizt árásum yngri
kjarnorkuvelda, t.d. Kína,
næstu 2 áratugi.
Þegar við íhugum raunveru
lega afvopnun, þá verðum við
að hafa í huga fleiri ríki en
Sovétríkin. Þó trúi ég, að varn
arkerfi okkar geti komið að
takmörkuðum notum gegn
árás Sovétríkjanna. Okkur
tekst e.t.v. ekki að bjarga borg
um okkar, en þess í stað mætt-
inum til að svara árás. Því get
um við lagt áherzlu á, að við
munum gera gagnárás, og það
kann að nægja til að Sovét-
ríkin leggi ekki til atlögu . . . “
í ræðu, sem Teller hélt á
fundi bandaríska blaðamanna-
félagsins 21. ágúst, lýsti hann
tveimur meginástæðunum fyr
ir því, að hann 'i ldi tilraunir
í andrúmsloftinu nauðsynleg-
ar: „Raunverulega eru ástæð-
urnar margar. Ég ætla að
nefna tvær. Við þurfum að
vita, hvort kjarnorkuspreng-
ing (varnarsþrenging) getur
eyðilagt eldflaug óvinarins, þ.
e. í hve mikilli fjarlægð. Hin
ástæðan er þessi: Ef eldflaug-
ar óvinarins eru margar, og
koma á sömu stundu, þá verð-
um við að svara. Við verðum
að vita, hvort okkar eigin varn
arsprengingar trufla aðra
hluta varnarkerfis okkar. —
tx^tta eru raunverulegar á-
Framh. á bls. 23