Morgunblaðið - 22.11.1963, Blaðsíða 13

Föstudagur 22. nov. 1963
MORGUNBLADIÐ
13
Björgin skulfu, sólin
hvarf og jörðin nötraði
Sr. Páll Pálsson ræðir við Kjartan Leif
Markússon frá Hjörleifshöfða
Sr. Páll Pálsson
ræðir við Kjartan
Leif Maricússon
frá Hjörleifs-
_/ höfía
r — NÚ LANGAR mig til að
Iheyra þig segja frá Kötlugosinu
1918. Þé munt þú hafa verið í
IHjörleifshöfða og séð vel til g'os-
8ins. Var ekki vo,
— Jú, iþá var ég í Hjörleifs-
Jiöfða og sá þetta ægilega og
Ihrikalega eldgos vel. Núna á
jþessu ári hittist svo á, að 12.
október bar upp á laugard'ag
eins og þegar Kötlugosið hófst
1918. í»á voru liðin 58 ár frá þvi
að Katla hafði gosið þar áður,
en nú eru liðin 45 ár frá gos-
inu 1918.
Þessi dagur, 12. okt. 1918, er
einn þeirra daga sem ég man
(bezt eftir frá fyrri dögum.
Þennan dag var ágætis veður
um morguninn, sól og heiðríkja,
en eins og þokubakki lá yfir
Mýrdalsjökli og náði niður í
1 undirfjöllin. Hallgrímur hús-
1 bóndi minn fór til Víkur, en ég
var heima við mitt verk. En
6vo var það skömmu eftir há-
degi, að ég var staddur inni og
allt heimafólk. Þá kom einn jarð
skjálftakippur.
j — Var hann mikill?
— Nei, hann var ekki harður.
Bvo kornu hræringar hvur eftir
aðra með dálitlu millibili. Á
Iþessu gekk í eina klufckustund
en enguim datt Katla í hug. Svo
(þegar þessu var lokið, fór ég út
fyrir á stað einn, þar sem ekki
eér til jökulsins. í>egar ég kem
aftur að bænum, þá sé ég ákaf-
laga einkennilegt ský yfir jökl-
inum, sem náði mjög hátt upp
og mér þótti þetta ákaflega grun
samlegt og sagði fólkinu heirna
að ég byggist við því, að Katla
I ætlaði að fara að gjósa. Þar
I næst gekk ég svo norður fyrir
bæinn til þess að vita hvers ég
yrði vísari. Þá heyrði ég svo
greinilega mikla skruðninga í
jöklinum eins og eitthvað væri
að hrapa. Þá hefur vatnsflóðið
verið að sprengja skriðjökulinn
og ryðja ’honura niður. Þetta
heyrði ég greinilega og voru þó
einir 15 km. upp að jökli. Nú var
ég ekki lengur í vafa á hverju
væri von og fór strax upp á
austur brún Höfðans til þess að
hóa í burtu fé, sem gat verið
hætta búin. En þegar ég kem
austur á brúnina, þá sé ég að
Sandurinn er orðinn einn ólg-
andi hafsjór af vatni, allt frá
Höfðanum og austur að
Blautukvísl og var flóðið rétt
komið fram að sjó. Svona var
flóðið fljótt á ferðinni. Á öllu
þessu svæði sást hvergi eyri upp
úr og jakaferðin var gífurleg.
Þarna var ekkert frekar að gera,
svo ég sneri strax heim og þá
var vatnsflóðið að byrja að
brjótast fram fyrir vestan Höfð-
ann og náði brát allt að því vest-
ur að Múlakvísl og fram í sjó.
Þar með var Hjörleifshöfði al-
veg umflotinn af -vatnsflaumi og
eins og eyja úti í hafi. Þetta
var gífurlega mikið vatn, en eins
og klukku síðar færðist það
stórlega í aukana. Þá sá ég
heiman frá mér, að uppi á Sand-
inum milli Selfjalls og Hafurs-
eyjar komu frám heil býsn af
stærðar jökulstykkjum. Og öll-
um þessum jökulbáknum ruddi
flóðið á haf út, beggja vegna
við Höfðann. Var það hrikaleg
sjón. Einum jaka man ég sér-
staklega eftir, sem var ákaf-
lega stór.
— Hvað telurðu að þessi jaki
'hafi verið stór?
— Ja, hann var mjög langur og
gæti vel hafa verið eins stór og
3-4 íbúðarhús. í rauninni er eng-
in leið að lýsa því, hvað jaka-
ferðin var mikil, manni fannst
vera allt að því eins mikið af
ísjökum eins og vatni. Þessi stóri
jaki, sem ég var að tala um,
flaut ekki allt af, heldur ýtti
flóðið honum öðru hverju úr
stað, en í sjóinn fór hann. Fyrir
vestan Hjörleifshöfða voru háir
sandhólar Efstu hólarnir voru
á móts við vestra horn Höfðans
að norðan og náði þessi sand-
ihólaþyrping alveg fram að sjó.
Þetta hafa verið leifar af gamalli
jökulihrönn eftir eitthvert Kötlu-
gos. Þeir voru sumir gríðar
stórir um sig og margar mann-
hæðir á hæð. En eftir tiltölulega
stuttan tíma, voru þeir allir
horfnir í vatns- og jakaflaum-
hefði nokkrum manni þýtt að
inn. Má af þessu sjá, að ekki
leita skjóls uppi á þessum háu
hólum í gosinu. Straumurinn var
aðallega á þessu hólasvæði, sem
nú er með öllu horfið. Ekkert
hlé varð á þessu ógnarflóði allt
til kvölds. Upp úr Múrdalsjökli
kom gífurlegur mökkur og mest
bar á vatnsgufumekki þennan
fyrsta dag gossins sem þeyttist
upp af ofsakrafti. Undir sólar-
lag var mökkurinn afar.tilkomu
mikill að sjá, þegar tók að
rökkva, fór maður að sjá þegar
kvöldsólin skein á hann. Þegar
tók að rökkva, fór maður að
sjá í mekkinum mikil og skær
eldleiftur eða skínandi ljós-
rákir, sem lifnuðu, þutu um loft
ið í allar áttir og dóu svo út, allt
á einu augnabliki. Og gekk svo
á þessum látlausu eldingum
með ógnar braki og brestum, svo
að björgin nötruðu og jörðin
skalf. En þetta var ekki eldur
úr gjánni í jöklinum, heldur raf-
magn í mekkinum. Mér er sér-
staklega minnistætt í myrkrinu
um kvöldið, þegar lítið sást orð-
ió til flóðsins og ekkert til jökuls
ins, að heyra reiðarslögin og
vatnsniðinn. Niðurinn Var gíf-
urlega mikill og þungur, trölls-
legur og heiftarlegur, svo að mér
flaug í hug, hve ægilegt væri að
verða fyrir þessum feiknaröfl-
um. Þetta var allt svo miklu
Hin nýkjörna stjórn Varðbergs í Vestmannaeyjum ásamt Herði Sigurgestssyni frá Varðbergi
í Reykjavík.
Varðberg í Vest-
mannaeyjum stofnað
STOFNFUNDUR annars Varð-
bergsfélagsins utan Reykjavíkur
var haldinn í Vestmannacyjum
6unnudaginn 27. okt. Rúmlega
SO ungir menn úr lýðræðisflokk
nnum þremur stóðu að stofnun
félagsins.
Fund'Urinn hófsit með að kos-
Inn var fundarstjóri Sigfús John
een og fundarritari Adolf Bjama
6031.
Þá flutti Hörður Sigurgestsson
úr sitjórn Varðbergs í Reykjavík
erindi um starf Varðbergs, til—
gang félagsins og framtíðarverk
efni þess.
Að loknu erindi Harðar rakti
form, undirbúningsnefnidar, Egg-
ert Sigurlásson, aðdraganda að
Btofnun félagsins og lagði fram
tillögu um stofnun Varðbergs í
Vestmannaeyjuim. Var tillagan
samiþykkt í einu hljóði, eftir að
nokkrar uimræður höfðu farið
fram og fundarmenn látið í ljós
álhuga um stofmmina.
Því næst fór fram stjómarkjör
og voru eftirtaldir kosnir í
sbjórn: Sigfús J. Johnsen, forrn.,
Eggert Sigurlásson, 1 vara-form.,
Hermann Einarsson, 2. vara-form.
Stefán Björnsson, gjaldkeri,
Sigurbergur Hávarðsson, ritari,
meðsbjórnendur: Hjörleifur Hall
griims, Atli Ásmundsson, Garðar
Arason og Gunnlaugur Axelsson;
varamenn: Kristmann Karlsson,
Sigurgeir Sigurjóns9on, Vilhelm
Júli'usson, Jón Stefánsson, Jó-
hann Stefánsson og Pálmi Péturs
son.
Hin nýkjörna stjórn Varðbergs
í Vestmannaeyjum mun hugsa
sér að hefja ýmiss konar starf-
semi á næstunnni, og verður
Sigfús J. Johnsen, formaður
Frá Kötlugosinu 1918.
tröllslegra en nokkurn tíman
nokkurt sjávarhljóð.
— Var efcki fólikið hrætt á
þessum afskekkta bæ, þegar
þessar hamfarir urðu?
— Nei. Hvorki ég né annað
beimilisfólk var hið minnsta
hrætt, hvað sem gefck á í kring
um Höfðann, þwí segja mátti, að
við værum þar í óvinnandi kast-
ala. Sváfum við öll um nóttina
og var það ólík aðstaða eða hjá
fólkinu í Álftaverinu, sem ekki
kom dúr á ^auga þessa nótt, svo
sem eðlilegt var, af því að þar
var allt opið fyrir flóðinu og
ihættan mest. Þegar við vökn-
uðum svo morguninn éftir var
allt með kyrrð og spekt og flóðið
gersamlega fjarað út. En mér
hnykkti við, þegar ég sá þá
miklu breytingu, sem orðin var á
landinu hve langt var orðið fram
að sjó. Flóðið hafði borið svona
mikinn sand og aur með sér. Af
þessu má sjá, hvað á hefur geng
ið. Eg ætlaði bókstaflega ekki
að trúa því, hvað langt var orð
ið fram að sjónum! Enda kom
það í ljós eftir gosið, þegar far-
ið var að athuga þetta nýja
ts»nd, að skammt vestan við
Hjörleifshöfða hafði landið
færzt fram um 2000 metra! Var
þessi mikli landauki svo síðar
nefndur Kötlutangi. Þennan dag
var austan dimmviðri svo við í
Höfðanum sáum ekki yfir allan
Sandinn. En yfir að líta, svo
langt, sem maður sá, var Mýr-
dalssandur ein jakabreiða, en
inn á milli sáust djúpir vatns-
farvegir og skorningar. Þennan
dag (sunnud. 13. okt.) sá ekki
til jökulsins og öskufall var ekk-
nénar skýrt frá því síðar.
Sem kunnugt er, var Varð-
berg stofnað á Akureyri fyrir
um það bil mánuði síðan. Þá er
fyrirhuguð félagsstofnun á Akra
nesi fqstudaginn 1. nóvember, en
auk þess verða Varðbergsfélög
stofnuð næstu vikurnar á Sauð-
á.rkróki, Siglufirði, Húsavík og
Keflavík.
18 nýjar
hjúkrunarkonur
EFTIRTALDIR nemendur verða
brautskráðir frá Hjúkrunarskóla
Islands í lok þessa mánaðar:
Anna Margrét Ólafsdóttir frá
Reykjavík, Áróra Sjöfn Ásgeirs-
dóttir frá Reykjavík, Björk Finn-
bogadóttir frá Reykjavík, Björk
Guðjónsdóttir frá Hafnarfirði,
Díana Sjöfn Helgadóttir frá
Freyvangi, Öngulstaðahr., Eyja-
fjarðarsýslu, Elísabet Arnodds-
dóttir frá Vestmannaeyjum, Erna
Bergmann Gústafsdóttir frá Akra
nesi, Fjóla Sigríður Tómasdóttir
frá Reykjavík, Guðrún Guð-
mundsdóttir frá Reykjavík, Guð-
rún Ragnheiður Þorvaldsdóttir
frá Reykjavík, Ida Bjarney Ein-
arsdóttir frá Reykjavík, Ingi-
björg Helgadóttir frá Húsavík,
Ingigerður Reykjalín Eymunds-
dóttir frá Vestmannaeyjum, Jóna
Margrét Kristjánsdóttir frá Hval-
látrum, Rauðasandshr., V-Barð.,
Linda Finnbogadóttir frá Reykja
vík, Oddfríður Lilja Harðardótt-
ir frá Reykjavík, Ragnhildur
Theodórsdóttir frá Akranesi og
Þórunn MatthíasdóttSr frá
Reykjavík.
ert hjá okkur. Kl. 9 um kvöldið
heyrði maður, að nýtt vatnsflóð
var komið. Daginn eftir (mánu-
dag 14. okt.) var heiðskírt veður
og gott, en öskumistur svo mik-
ið, að óglöggt sá til sólar. Þá
fyrst féll fíngerð aska, svo að
sporrækt varð. Gífurlegt vatns-
flóð flóði nú fram Sandinn þenn
an dag, en var með öðrum hætti
en fyrst, því nú var jakaferðin
engin, þar sem flóðið hafði nú ó-
hindrað framrás úr jöklinum.
Þetta vatn, sem nú kom, ruddi
um jökulhrönnunum sem fyrir
voru á Sandinum og bar jakana
á haf út, svo Sandurinn varð
miklu sléttari en ella hefði orð-
ið, ef allar jakahrannirnar frá
fyrsta deginum hefðu setið þar
kyrrar. í fáum orðum sagt, var
svo þetta vatn stöðug að renna
fram í heila viku, en þá fór það
þverrandi. Næsta sunnudag, þ.
20. október, var svo fjarað að
sanudrinn mátti kallast þurr á
móti því sem áður var. Þá komst
Hallgrímur gangandi úr Vík, því
með hesta var ekki fært og var
þessi för að vísu hið mesta óráð.
Fékk hann sér til fylgdar tvo
röska menn og voru þeir allir
mittisvotir, er þeir komu. Það
voru aðallega sandbleyturnar,
sem ollu því. Þeim gekk annars
sæmilega austur, en á meðan
fylgdarmennirnir stóðu við í
Höfðanum, kom þó eitthvert
vatn og munu þeir hafa komizt
í nokkra hættu á heimleiðinni.
Höfðu þeir til öryggis bandvað á
milli síiT
— Þú sagðir áðan, að jaka-
hrannirnar hefðu farið til hafs.
Var þá efcki mikið jakarek í
sjónum?
— Jú. Fyrsta kvöldið, sem
gosig stóð, var sjórinn ekkert
nema jakaferð, eins og ein haf-
ísbreiða, rétt mátti greina auða
rönd við sjóndeildarhring.
Fimmtudaginn í 2. viku goss-
ins, gefck vindiáttin til norðurs
og lagði mökkinn þá suður yfir
Mýrdalsfjöllin og Sandinn eins
og þykkan vegg á haf út. Þá
fyrst fór að verða óhuggnalegt.
Varð myrkrið þá svo mikið, að
sólin hvarf sjónuim manna og
þeir sem inni sátu, sáu ekki votta
fyrir gluggarúðum um hádag.
Þessum ógnarsorta fylgdi meira
en myrkrið, það voru eldingarn-
ar, geyslega sterkar þrumur.
Þær voru ekki kraftminni en
sterkustu þrumur á vetrum. Lék
þá allt á reiðiskjálfi. Á þessu
gekk langt fram á kvöld, unz
þá létti til á ný með breyttri
vindátt. Daginn efir var ömur-
legt uim að litast, því þá var jörð
ÖM allþakin fremur grófum sandi,
svo að af tók allan haga nema
í bröttustu brekkum. Nokikru
síðar gerði svo öskufall á ný.
Að meðaltali hefur ösku- eða
sandlagið verið um 5 em. að
þykkt á jafnsléttu.
Þó að vatn væri hætt að koma
fram úr jöklinum, þá virtist, sem
eldgosið sjálft rénaði ekkert.
Gosimökkurinn var alltaf jafn
'gífurlega mikiH dag og nótt.
Stundum virtist hann hvítur. en
oft kolsvartur og steig gríðar-
lega 'hátt. Þannig var þetta alila
daiga gossins. Mátti heita, að
eldgosið stæði í 3 vikur .Þá virt-
ist það detta skyndilega niður.
Smá gufugos sáust 3. og 4. nóv.
og svo ekkert meir.