Morgunblaðið - 16.01.1964, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ
13
Fimmtudagur 16. jan. 1964
Sr. Pétur Hiagnússon
Ævisaga Hannesar Hafstein
og ritdómur um hana
FYRIR nokkru las ég ritdóm í
Morgunblaðinu, eftir Sig. A.
Magnússon, um nýútkominn fyrri
hluta síðara bindis ævisögu
Hannesar Hafsteins, ritaðan af
Kristjáni Albertssyni, rithöfundi.
í ritdóminum er ýmislegt, sem
hlýtur að vekja furðu lesandans
— þar á meðal runa af smánar-
yrðum og ærumeiðandi aðdrótt-
unum um helztu andstæðinga
Hannesar Hafsteins — baráttu-
mennina gegn „uppkastinu" 1908
— sem nú hafa legið í mörg ár
í gröfum sínum, viðurkenndir af
alþjóð og heiðri krýndir. — Þessi
fágæta meðferð á mannorði lát-
inna ágætismanna, gerði að verk-
um, að ég fór og náði í bindið,
sem ritdómurinn fjallar um, til
þess að kynna mér, hvort ævi-
sagan sjálf gæfi tilefni til þessa
nýstárlega mats á landvarnar-
mönnunum gömlu og samherjum
þeirra. — Öðrum unmendum
hinna gömlu baráttumanna í
sjálfstæðismálinu mun hafa farið
sem mér — og hafa sumir þeirra
nú þegar skrifað um ævisöguna
útkomnu og ritdóminn um hana.
■— Eins og sakir standa, mun ég
því láta nægja að birta hér fá-
einar athugasemdir, um hliðar á
málinu, sem hefir lítt eða ekki
verið hreyft af þeim, er um það
hafa ritað.
Spennandi reyfari
Þegar vanur ritdómari kemst
svo að orði, um ævisögu stjórn-
málamanns, að hún sé ekki ó-
svipuð spennandi reyfara — ekki
sízt að því leyti, að forsjónin eða
kringumstæðurnar hafi lagt upp
í hendurnar á höfundinum
„dramatis personæ", sem hæfi hlut
verki reyfarans út í æsar, tekur
lesandann þegar í stað að gruna,
að ekki sé allt með felldu. —
Annars vegar hetjan, sem er
göfugmenni ag snillingur og
kringum hann mislit hirð mætra
manna. Hins vegar alls konar
gallagripir, þar á meðal persónur
sem falla alveg inn í hlutverk
vondu mannanna í reyfaranum.
■— Þegar þess konar flokkun í
sauði og hafra á sér stað, kemst
lesandi ritdómsins trautt hjá því
að renna grun í, að frásaga ævi-
söguritarans geti tæplega verið
hlutlaus. — Að vísu skal játað.
að þá er um er að ræða baráttu
um siðlitlar stefnur, svo sem
kommúnisma eða nazisma — í
íinni ferlegustu mynd — má vel
gera ráð fyrir, að hinar andstæðu
fylkingar séu skipaðar talsvert
ólíkum mönnum um innræti og
eðlisfar. En þessu er ekki að
heilsa, þegar ágreiningur og bar-
átta hinna andstæðu flokka er
risin út af mismunandi skoðun-
um á því, hvaða leið muni vera
vænlegust til að ná sameigin-
legu markmiði — lausn ánauð-
ugrar þjóðar undan erlendum
yfirráðum. Þegar svo stendur á,
er eðlilegast að menn skiptist í
flokka eftir því, hvað menn eru
stórhuga og bjartsýnir og hve
mikla eða litla trú menn hafa á
mótstöðuþoli og mótstöðuvilja
þjóðarinnar, sem átt er í höggi
við. Hitt er mjög hæpið, að unnt
sé með góðum rökum að halda
því fram, að í aðra fylkinguna
hafi valizt tómir sómamenn, en í
hina ýmist fífl eða fantar. —
Þegar ritdómari reisir þess kon-
ar flokkun á lestri ævisögu stjórn
málamanns, á tímabili mikillar
frelsisbaráttu, stafar það vísast
annað hvort af því, að hann sé
ekki sem bezt læs, eða af hinu,
að ævisöguritaranum hafi orðið
nokkuð mislagðar hendur um að
greina hlutlaust frá mönnufn og
málefnum.
Hlutdrægur en
ekki illorður
Það sem fyrst kemur þá til
álita er þetta, hvort brigzlyrðin í
ritdómi S. A. M. um hinar illu
hvatir andstæðinga Hannesar
Hafsteins, eigi sér stoð í ritverki
K. A. — Því ber að svara neit-
andi, að því er tekur til smánar-
yrðanna *g grófustu aðdróttan-
anna. — Þessi söguritun K. A.
er hins vegar ærið einhliða og
tvísýnu nýs landnáms. — Um
þetta farast skáidinu svo orð:
Eg get ei að því gert, nei allt
um allt
eg undrast þetta viti fyrrta kapp,
ofstopann, þráann, snúðugt orð
og snjallt,
er sneypir burtu sérhvert
miðlungshapp--------------
og síðar:
-----En fleíru var þó fórnað,
er fyrst var hingað stjórnað----
Og enn:
Það er svo vitanlega vitlaust ráð
að vilja ekki heldur „semja“ ögn,
heldur en missa fé og feðraláð
og festa allt sitt ráð við óviss
mögn.
En samt: Eg ann þér andi,
sem enn ert til í landi.
Ættfræðilegar
hugleiðingar
Að lokum vil ég leiða athygli
að því, að S. A. M. kemur í önd-
verðum ritdómi sínum fram með
ættfræðilegar hugleiðingar, í sam
bandi við viðfangsefnið — hug-
leiðingar, sem eru verðar íhug-
unar. Hann upplýsir, „að við sé-
um víst flestir komnir af sauða-
þjófum og öðrum misindislýð.“ —
Ekki tel ég líklegt, að lands-
menn séu almennt reiðubúnir að
skrifa undir þetta. Ekki tel ég
iíklegt, að landsmenn séu al-
mennt reiðubúnir að skrifa undir
Þetta kvæði Hannesar Haf-
steins sýnir tvennt: Annars veg-
ar það, hvílíkur skörungur og
stórmenni hann er. Það þarf
mikla fyrirmennsku til að vera
fær um að yrkja þannig um þá
menn, sem höfðu aðallega vald-
ið því, að hann lá fallinn í valn-
um, eftir harða og bitra kosn-
ingabráttu, út af máli, sem hann
hafði undanfarin ár unnið stór-
mikið gagn og ætíð starfað að
samkvæmt beztu vitund. En
kvæðið sýnir jafnframt hitt,
hvaða augum Hannes Hafstein
leit á hvatir höfuð-andstæðinga
sinna. Hann ann þeim anda —
heitu frelsisþránni — sem hann
veit að er þarna að verki, — þó
að hann telji sjálfur hyggilegra
að hafa meira taumhald á henni.
Hafi Kristján Albertsson ætl-
azt til, að lesið væri út úr rit-
verki hans þær hraklegu aðdrótt-
anir um illar hvatir höfuð-and-
stæðinga uppkastsins, sem S. A.
M. ber fram/svo feimulaust, hefir
hinn fyrrnefndi gert mikla
skyssa með því, að birta í bók
sinni hið ívitnaða kvæði.
Var höfnun ,„uppkastsins“
óhappaverk?
Þá kemur hitt til álita, hvort
mat Hannesar Hafsteins á ofur-
kappinu, í afstöðu andstöðu-
tilvitnanir sýnilega valdar af
hlutdrægni, enda leynir sér ekki
hin mikla samúð höfundarins
með öðrum málstaðnum, en and-
úð á hinum. Til dæmis reynir
hann að gera málstað „uppkasts-
manna" sem mestan mat úr stór-
yrðum ísafoldar í hita kosninga-
baráttunnar úr af uppkastinu, og
eins úr því, að sunginn hafi ver-
ið yfir Hannesi Hafstein á kosn-
ingadaginn síðasta versið úr ís-
lendingabrag. — En þess má vel
minnast, að það var Jón Ólafs-
son, ritstjóri, sem hafði á sínum
tíma ort þennan brag, enda mun
hann ekki hafa verið nein eftir-
bátur sinna samtíðarmanna um
stóryrði og biturleg vígorð, þó
að K. A. háldi því lítt á lofti. —
Annars hefir hinn merki rithöf-
undur Þorsteinn Jónsson nýlega
skýrt frá því hér í blaðinu, að ,
íslendingabragur hafi ekki verið mannanna „uppkastmu“
1908 á andstæðinga uppkastsins
sem pólitíska óhappamenn. En
það er ekki eins auðvelt að skilja
og afsaka þess konar afstöðu nú,
eftir að reynslan er búin að fella
sinn dóm.
Engar þungar ásakanir
eiga við nú
Sannleikurinn er sá að engar
þungar ásakanir — og því síður
ærumeiðandi getsakir og smán-
aryrði — eiga við nú, á hvor-
uga hliðina, þá er rætt er um
sögu sjálfstæðisbaráttunnar á
þessu tímabili. Flestir þeirra ís- ...............
lenzku forystumanna, sem þar Þetta enda lítið ánægjuefm,
komu mest við sögu, munu hafa Þó að satt væri. _ S. A.
barizt fyrir málstað sínum í góðri M. lætur skína í, að háar hug-
trú og af ást til föðurlandsins. myndir um áana séu fallnar til
— Engum skyni bornum manni, gera menn sjúklega hörundssára
sem hefir kynnt sér íslandssög- fyrir þeirra hönd. Sé eitthvað til
una á þessu árabili, dettur í hug U Þessu, mun þó vera meira til í
að neita því, að Hannes Hafstein hinu, að lágar hugmyndir um þa
hafi verið gæddur miklu atgjörvi Seti verið fallnar til að
og ágætum foringjahæfileikum vekja hjá mönnum ugg um sitt
— eða telja líklegt, að nokkur eigið upplag og eðli, sem geti aft-
þálifandi íslendingur hefði á ár- ur leitt til þess, að menn
unum 1904—1908 getað þokað láti sér sæma hugarfar og at-
Dönum lengra í undanhald en ferli, sem traust meðvitund um
honum tókst. Verðleikar hans skyldur við göfuga forfeður,
voru svo miklir, að orðstír hans hefði verið líkleg til að hindra.
er vel fær um að bera það, að Aleitnar hugsanir um slæmar
hann bar ekki gæfu til að taka þá ættarfylgjur, geta hæglega vak-
afstöðu árið 1908 í sjálfstæðis- ið vanmetaugg, sem lýsir sér tíð-
málinu, sem reyndist að verða um í hneigð til að leita
sú sigurvænlega. — Minningu fróunar í þeirri ímyndun, að aðr-
hans er ekki unnið neitt gagn ir — einkum þeir, sem mikill
með því, að rangtúlka og van- ijómi hefir leikið um, hafi lika
meta baráttu þeirra manna, sem sína djöfla að draga. — Eg er
vildu spenna bogann hærra, en ekkj að halda þvi fram, að við-
hann taldi gerlegt. Hinir fremstu leitni S. A. M. til að óvirða í rit-
meðal þessara baráttumanna dómi sínum hina gömlu þjóð-
voru framúrskarandi hæfileika- skörunga frá dögum frelsisbar-
menn, engu síður en Hannes Haf- áttunnar, þurfi endilega að vera
stein, og drengskaparmenn eins af þessum toga spunnin. — En ég
og hann. — Átökin hér heima vil þó að lokum víkja að honum
milli fylgjenda uppkastsins 1908 Þeirri ábendingu, að háar hug-
og andstæðinga þess, báru ekki myndir um áana eru ekki lík-
með sér nein þess konar einkenni legar til að vinna okkur mein.
,reyfarans,“ að annars vegar hafi Það eru lágu hugmyndirnar um
staðið tómir sæmdarmenn, en Þá, sem leiða okkur inn á and-
hins vegar alls konar vankanta- legu hættusvæðin — meðal ann-
lýður. Þeir, sem þarna áttust við, ars sviðið, þar sem vanmetaugg-
voru flestir ágætismenn, í harðri urinn býr. — En þar sem hann
baráttu um vænlegustu leiðina er heimagangur, liggur syndin
til að ná langþráða markinu, sem við dyrnar.
þeir voru allir að keppa eftir — |
fullveldi íslenzku þjóðarinnar.
sunginn við ráðherrabústaðinn
umræddan dag, heldur bara við
bústað höfundar bragsins, — en
Þorsteinn kveðst hafa verið
hóp þeim, sem þarna kom við
sögu — þá 23. ára. — Gefur þetta
óneitanlega grun um, að ekki sé
allt í sögu Kristjáns Albertsson-
ar eins rammbyggilegt og hann
vill vera láta.
Vitnisburður
Hannesar Hafsteins
Það er ætlan mín, að K. A. hafi
ekki ætlazt til, að neinn læsi út
úr ritverki hans þær illkynjuðu
aðdróttanir um slæmar hvatir
höfuðandstæðinga „uppkastsins",
sem S. A. M. ber á borð i ritdómi
sínum. Ef öðru vísi hefði verið,
myndi K. A. tæplega hafa birt í
bók sinni kvæðið „Ofurkapp“ eft-
ir Hannes Hafstein, þar sem
skáldið er alveg skýlaust að lýsa
og meta þær hvatir, sem það tel-
ur að hafi ráðið mestu um bar-
áttu andstæðinganna gegn upp-
kastinu. Hvatir þessara manna
telur Hannes Hafstein hafa verið
af sama toga spunnar og hvatir
forfeðra okkar, sem ekki vildu
una stjórn Haraldar hárfagra,
og lögðu heldur út í hina miklu
Kosninof fram-
ö V
kvæmdastjóra
Evrópuráðsins
Slysinn ritdómari
Sig. A. Magnússon hefir sýni- I
lega meðtekið fræði Kristjáns
Albertssonar í umræddu ritverki I
af mikilli hrifningu en minni
gagnrýni, og viljað vinna bókinni
allt það gagn er hann mætti með FUNDIR hófust 13. janúar á ráð-
ritdómi sínum. Þetta hefir þó gjafarþingi Evrópuráðsins í Stras
raunar ekki tekizt betur en svo, bourg, og munu þeir að þessu
að ritdómurinn hefir orðið K. A. sínni standa í 5 daga. Einn ís-
og bók hans að bjarnargreiða. lenzkur alþingismaður sækir
Ritdómarinn hefir lent í því, að fundinn. Er það Þorvaldur Garð-
undirstrika helztu veiluna á ar Kristjánsson.
verki K. A. hlutdrægnina, með Meðal dagskrármála er kosning
þvi að auka þar við grofum sman framkvæmdastjóra Evrópuráðs-
aryrðum frá eigin brjosti um þa
menn, sem ævisöguritarinn hall-
ar á. — Með því að svo stendur
á, að umræddir menn eru fyrir
ins, en italski stjórnmálamaður-
inn Lodovico Benvenuti, sem ver-
ið hefur framkvæmdastjóri frá
1956, mun brátt láta af þeim
hafi verið rétt — hvort réttmætt
hafi verið að tala um afstöðu
þeirra sem viti fyrrt kapp. Að
mínum dómi verður Hannesi
Hafstein með engu móti láð, þó
að hann liti svo á. Hann þóttist
viss um, að ekki væri þá unt að
fá Dani til að gera frekari til-
slakanir. Þá var að meta, hvort
væri réttara, að þiggja það, sem
í boði var, og bíða betri byrjar,
— eða hætta á að spenna bogann
til hins ýtrasta — heldur en að
una þeirri varanlegu bindingu
við Dani, er var fólgin í upp-
kastinu. — Árið 1908 mátti vel vissa
um það deila, hvor aðferðin væri
vænlegri til góðs árangurs.-----
— En það er ekki hægt að deila
um þetta nú. Boginn var spennt.-
ur hærra, og árangurinn varð
sambandslagasamningurinn 1918.
Það er deginum ljósara, að þeim
sigri í sjálfstæðisbaráttu íslend-
inga hefði ekki verið náð þá, ef
uppkastið 1908 hefði orðið að lög-
um. — Lýsing K. A. á forystu-
mönnum andstöðunnar gegn upp-
kastinu sem pólitískum óhappa-
mönnum, er því bara brosleg,
og sýnir, hve háður hann er enn-
þá sinni gömlu afstöðu í málinu.
Það er í fyllsta máta afsakanlegt,
þó að Hannes Hafstein líti árið
löngu viðurkenndir af alþjoð sem starfa Hefur ráðherranefnd Ev.
miklir föðurlandsvinir og gafu- rópuráðsins tilnefnt þrjá fram.
og drengskaparmenn, sem hafi bjóðenduri sem ráðgjafarþingia
unmð þjoð þinni stormikið gagn, mun siðan velja á miui Þeir eru
gera smanaryrðnn ntdommn að F Dehoussei beigískur stjórn.
hreinu og beinu hneyksli, sem málamaður og logfræðingur) P.
hætt er við að mum varpa ein- Modinos frá Grikklandi, núver-
hverju af skugga sinum a verk- andi aðstoðar.framkvæmdastjóri>
ið, sem hann er um. - Það bætu og Peter SmitherS) aðstoðar.ut.
ekki ur skak, heldur gerir ritdom | anrikisráðherra t Bretlandi.
inn ennþá ankanalegri, að hann
birtist í höfuðblaði þess stjórn-
málaflokks, sem á sínum tíma tók
upp hið vinsæla heiti gamla ,, * . .. _ „
sjálfstæðisflokksins. Það þarf |
Meðal annarra dagskrármála er
ástandið á Kýpur. í fyrri viku
höfðu tvær tillögur um það verið
tegund af bjartsýni
til að ætla, að stætt sé á
þvi, að stimpla gömlu kempurn-
ar í frelsisbaráttunni, sem trúði
og trumbuslagara, í blaðinu, sem
hefir á skildi sinum heitið, sem
þeir hófu til vegs. — Enn er uppi
nokkur hópur af samtíðarmönn-
um þessara garpa, sem kynntust
til hlýtar stórhug þeirra og
fölskvalausu ættjarðarást, vits-
munum þeirra og drengilegum
vopnaburði, — hópur, er þarf
ekki að láta menn, sem-ekki voru
fæddir, þegar frelsisbaráttan var
háð, segja sér, hvernig þessum
forystumönnum baráttunnar var
háttað.
ráðið sendi rannsóknarnefnd til
landsins, en hin um, að ráðið
sendi þangað nefnd til að reyna
að hefja viðræður um sættir. —
Þá mun ráðgjafarþingið einnig
ræða um viðskiptamál, vandamál
varðandi tómstundir, lyfjaskrá
fyrir Evrópu og fleiri mál.
(Frétt frá upplýsingadeild
Evrópuráðsins )
Washington, 14. jau. (NTB):
Antonio Segni, for'ieti Ítalíu,
kom i dag i tveggja daga opin
bera heimsókn tii Bandaríkj-
anna. Lyndon B. Johnson for-
seti tók á móti Segni á flug-
vellinum í Washington og
bauð hann velkominn.