Morgunblaðið - 06.03.1964, Blaðsíða 13

* Föstudagur 6. marz 1964

MORGUNBLAÐIÐ
13
RÖDD
NORDRI
eftir Poul M. Pedersen
MEÐAN 12. fundur Norðurlandaráðs stóð yfir í Stokkhólmi
birtist eftirfarandi grein eftir danska rithöfundinn Poul M.
Pedersen í Kvöldberlingi. Þar fjallar höfundurinn meðal
annars um ræðu, sem Gunnar Gunnarsson, skáld, hélt fyrir
nær f jórum áratugum og minnir á þær hugmyndir, er skáld-
ið setti þá og síðar fram um samvinnu Norðurlanda.
VETRARHEFTI íslenaka menn- „Jörð“, sem ná yfir hinn eigin-
ingartímaritsins „Félagsbréf“,
eem jafnan er vel úr garði gert,
er að milklu leyti helgað skáld-
inu Gunnari Gunnarssyni. Tíma-
ritið er gefið út af Abnenna
bókafélaginu, sem nýlega hefur í
eamráði við bókaútgáfuna Helga-
íell gefið út heildarsafn ritverka
ekáldsins.
í stjóm félagsins eiga saeti
þrír ráðherrar, Bjarni Benedikts
son, forsætisráðherra, sem er
tformaður, . Gylfi Þ. Gíslason,
imenntamálaráðherra, og hinn
mýskipaði dómsmálaráðherra Jó-
hann Hafstein.
Á forsíðu tímaritsins er ný ljós
jnynd af hinum heimskunna rit-
höfundi og það hefst á viðtali,
setn ungur maður, Sverrir Hólm-
arsson, er leggur stund á bók-
menntanám, hefur átt við hann.
I upphafi skrifar viðtálshöfund-
urtnn: „Gunnar Gunnarsson hef-
ur lifað og reynt þann heim, sem
var að mestu hruninn til grunna,
þegar ég fseddist; hann hefur séð
hlutina gerast, ég hef aðeins les-
ið um þá, heyrt um þá, hugsað
um þá.“ Og svo fær skáldið orð-
ið
„Tslendingar eru ung þjóð. —
Því megum við ekki gleyma.
Þúsund ár em stuttur tími í
sögu þjóðar.“ Spurningrunni um
það, hvort honum finnist ekki
merkilegt, að á íslandi er ekki
til íhaldssöm bændastétt, svarar
hann: „Hefur nokkurn tíma ver-
ið til bændastétta á íslandi? —
Landnámsmenn voru að vísu
baandur, en þeir vom meira;
þeir vom menn, sem ekki gátu
unað ófrelsi. Og ég held, að þeir
menn, sem búið hafa á íslandi,
hafi aldrei orðið bændur í sama
skilningi og bændur í Danmörku
eru það. Þó eru til margar und-
antekningar, ég hef þekkt menn,
sem vom bændur“.
Með sjálfum sér heldur hinn
ungi höfundur viðtalsins áfram
að hugsa um skoðun skáldsins:
„Slíkur maður var Brandur á
JBjargi“ — í samnefndri skáld-
sögu, — „Brandur á Bjargi var
bóndi. En mennirnir kringum
hann, sem flosnuðu upp af jörð-
um sínum og fluttust annað
hvort vestur um haf eða á möl-
ina, þeir menn voru ekki bænd-
ur.“
Gunnar Gunnarsson og höf-
undur viðtalsins vekja hér
máls á staðreynd, sem félur í
eér mörg vandamól, er íbúar
Norðurlanda hafa nú á dögum
tilhneigingu til þess ’að taka
ekki eftir eða gera lítið úr.
En þau em þó afar mikilvæg
til skilnings á íslenzkum aðstæð
um nú, landnámsmennirnir voru
slitnir upp af rótum sínum, hrakt
ir af máttugum örlögum úr um-
hverfi sínu í mikla lífshættu,
oft ofsóttir. Afkomendur þeirra
urðu einnig öldum saman að
standa augliti til auglitis við
óvissuna. Á þessum grundvelli
er það, sem Gunnar Gunnarsson
greinir hinn mikla mun á þeim
og hinum eiginlega bónda, sem
stendur föstum rótum í sinni
jörð, býr við öryggi hjá sínu
fólki, sínum búpeningi, á sinni
jörð, í sínum bæ.
Orðið „landnám“, landtaka, er
1 raun og veru heiti ákveðins
tímabils snemma í sögu íslands,
tímabils, er nær yfir síðasta
hluta níundu aldar og upphaf
hinnar tíundu. í hinum kunnu
Bkáldsögum „Fóstbræður“ —
sem Gyldendal gaf nýlega út að
aýju í vasabókarbroti — og
lega landnámstíma, hefur Gunn-
ar Gunnarsson fjallað um allt
þetta. Ingólfur Arnarson og
förunautar hans eru á leið til
hinna nýju heimkynna sinna. —
Þeim hafa verið búin örlög,
sem þeir verða að hlíta. Þeim
hefur — eins og sænski bók-
menntafræðingurinn, Stellan
Arvidson, gerir ljósa grein fyrir
í riti sínu um skáldskap Gunn-
ars Gunnarssonar — verið ætl-
að sögulegt hlutverk, sem þeir
eru fúsir að fórna öllu. Þeir eiga
að setjast að í nýju, óbyggðu o@
ókunnu landi, nytja það og gera
það byggilegt land, sem veitir
nokkra huggun undir stjörnun
um.
Um þessa skoðun sína á sögu-
skeiði íslands, íslenzku þjóðinni
og örlögum hennar hefur Gunn-
ar Gunnarsson fjallað í mörgum
yfirgripsmiklum skáldssögum.
Hann vikkar hugtakið landnóm,
svo að það nær, í fyrsta lagli,
yfir alla hina þúsund ára sögu
íslands; í annan stað lítur hann
á landnámið, sem andlega þró-
un, og í þriðja lagi gerir hann
baráttu íslenzku þjóðarinnar í
þúsund ár að tákri mannkyns-
ins.

Gunnar Gunnarsson
Landnám verður í augum
Gunnars Gunnarssonar einnig
baráttan fyrir réttlæti. Til
þeirra, sem eiga að heyja þessa
baráttu, eru gerðar nær því eins
miklar kröfur og til Gralsriddara;
þeirra eigin hagsmunir verða
að víkja f*yrir kröfum heildar-
innar. Þeir eiga að hafa stjórn
á ástríðum sínum og geta viður-
kennt manngildi andstæðingsins.
„Þannig er landnám loks barátta
fyrir ákveðnu hugarfari, barátt-
an fyrir veglyndi, fyrir hinu
trúarlega. Frelsi, réttur og frið-
ur eru þegar á allt er litið tak-
mark þess starfs, sem hófst á
Arnarhvoli í upphafi. Gunnar
Gunnarsson hefur viljað sýna
heiminum, hvernig lítil þjóð
hefur við óhentug skilyrði get-
að ræktað jörðina og hugarfar-
ið og skapað menningu. Að lok-
um þýðir landnám í víðri merk-
ingu viðleitni mannsins til menn
ingarsköpunar yfirleitt, í sama
máta sem þúsund ára barátta
íslendingja verður mannkyninu
fýrirmynd.“ (Arvidson).
Þannig er landnám Gunnari
Gunnarssyni jöfnum höndum
menningarhlutverk lítillar þjóð-
ar á einmana eyju í úthafinu
og menningarhlutverk einmana
mannkyns á einangraðri eyju,
smáhnetti í alheimnum. í fyrr-
nefndu haustsamtali rithöfund-
arins og stúdentsins er minnzt
lítillega á líf og dauða. Rithöf-
undurinn segir, að hann trúi á
framhaldslíf, á tilvist Guðs- en
finnist það guðlast að álíta að
unnt sé að skilja hann.
, ★
A miðjuim þriðja tug aldar-
innar, þegar Gunnar Gunnars
son var ásamt fjölskyldu sinni
búsettur í Danmörku — á Gran-
tofte við Værlöse — var hann
tíðum beðinn að halda ræður á
fundum norrænna stúdenta;
hann var líklega só maður á
Norðurlöndum, sem æskan helzt
vildi hlusta á. Þegar þess er
gætt, hvað framtíðin bar í skauti
sér, var hann allmörg ár á und-
an sinni samtíð. Á þessum ár-
um setti hann fram hugmyndina
um norrænt varnarbandalag,
norrænt tollabandalag, um nýja
UM BÆKUR
Árni Jakobsson. Á VÖLTUM
FÓTUM, ævisaga. Þórir Frið-
geirsson bjó til prentunar. —
Bókaforlag Odds Björnsson-
ar. Akureyri 1964.
FÆÐIST og elst upp í fátækt,
kvænist rúmlega tvítugur konu,
sem er svo miklu eldri en hann,
að hún getur verið móðir hans,
sýkist af lömunarveiki og lamast
á fótum á fyrsta hjúskaparári,
verður bóndi á afskekktu heiðar-
koti, þar sem annirnar hvíla á
konunni, berst úr sveitinni í kaup
staðinn og nýtur þar félagslegrar
samhjálpar í ellinni — þannig er
saga Árna Jakobssonar frá Víða-
seli, sögð í fáum orðum.
Það mætti ætla, að slík saga
væri mestan part raunasaga. En
svo er ekki. Það er yfir henni
heiðríkja, og maður hlýtur að
undrast, hve mikið þessi maður
hefur gert sér úr lífinu þrátt fyr-
ir mikla og varanlega örorku.
Saga hans sannar okkur, að hver
er sinnar gæfu smiður. Og hún
sýnir okkur fram á, að maðurinn
getur staðið réttur, meðan hann
heldur andlegu þreki. Því þreki
hefur Árni verið gæddur í ríkum
mæli eftir sögu hans að dæma.
Auk þess hefur hann verið mað-
ur athugull og minnugur.
í fyrstu köflum bókarinnar
greinir hann frá æsku sinni. Sá
hluti bókarinnar er daufastur.
Það er eins og bernskan hafi fall-
ið í skuggann á bak við þau ör-
lög, sem biðu hans síðar á æv-
inni. Til dæmis fær maður ósköp
óljósa mynd af foreldrum hans.
Af frásögn hans að dæma hefur
móðirin verið blíð og faðirinn
umhyggjusamur, og það er allt
og sumt. Þau voru ekki hjón, en
héldu saman á ýmsum bæjum í
húsmennsku og vinnumennsku
og höfðu drenginn hjá sér. Þar
kom, að þau slitu samvistum, og
var Árni með móður sinni eftir
það.
Hann segir, að skilnaður þeirra
hafi komið til af missætti, og hafi
hann bráit orðið áskynja um or-
sök þess missættis. „Og það var
síður en svo“, segir hann, „að
mér létti fyrir brjósti við þá vit-
neskju, en ég læt ósagt, hver or-
sökin var“.
Það er ekki auðvelt að ráða,
hvers vegna Árni hefur kosið að
halda þessari orsök l'eyndri, eftir
að hann var farinn að dylgja um
hana. Höfðu foreldrar hans —
annað hvort eða bæði — orðið
sér til vansæmdar? Eða var or-
sökin svo hégómleg, að höfundur
þegi um hana þess vegna? Um
það fær lesandinn ekkert að vita.
Honum er látið eftir að geta í þá
eyðu. Og þess er ekki að dyljast,
að frásögnin ýtir undir neikvæð-
ar getgátur. Höfundur hefur
ekki minnzt þess, að dylgjur eru
verri en óþægilegur sannleikur.
Skemmtileg er frásögnin af til-
hugalífi Árna og Sigríðar, síðar
konu hans. Hún var fyrir sitt
leyti fýsandi ráðahagsins, en ótt-
aðist aldursmuninn og reyndi í
lengstu lög að halda frá sér þess-
um ástheita unglingi. Aldurs-
munurinn átti þó ekki eftir að
koma að sök. Sigríður reyndist
Árna tryggur lífsförunautur og
ómetanleg stoð í erfiðri lífsbar-
áttu.
Veikindum sínum lýsir Árni
skilmerkilega. Þegar hann tók
lömunarveiki, hafði sá sjúkdóm-
ur sjaldan heyrzt nefndúr, og
vissi því enginn, hvað að fór. Og
átakanlega lýsir Árni hugraun
sinni, þegar hann varð þess á-
skynja, að hann hafði lamazt.
En þrátt fyrir allt sjúkdóms-
stríðið er ævisaga Árna frá Víða-
seli ekki fyrst og fremst sjúk-
dómssaga. Hún er miklu fremur
saga manns, sem gefst ekki upp,
hvað sem á gengur.
„Haltur ríður hrossi“, segir í
Hávamálum. Sú speki er enn í
gildi. Maður getur notið lífsins,
svo lengi sem hann sættir sig við
umhverfið, lagar sig eftir aðstæð-
unum og blandar geði við aðra
menn.
Ekki veit ég, hvort Árni frá
Víðaseli hefur þekkt heilræði
Hávamála. En hitt er ljóst, að
hann héfur farið eftir þeim. Hann
hefur verið mannblendinn og fé-
lagslyndur. .Og hann hefur ein-
sett sér að láta líkamlegan van-
mátt ekki valda því, að hann biði
tjón á sálu sinni. Lamaður á fót-
um og ófær til gangs, fer hann
allra sinna ferða á hestbaki eða
sleða, sækir mannamót, fer einn
saman yfir heiði um hávetur og
býður hættunum byrginn. Fólkið
átelur hann fyrir glannaskap, því
að vitað er, að hann er bjargar-
laus maður, ef eitthvað kemur
fyrir. En hann lætur engar for-
tölur aftra sér, og það kemur
heldur ekkert fyrir. Honum er
ljóst, að hann verður dag hvern
að halda próf á karlmennsku
sinni. Kjarkurinn má ekki lam-
ast. Nóg er samt.
Og þá má ekki gleyma því, að
ævisaga Árna er einnig saga um
mannlega samhjálp. Eftir að
hann lamaðist, naut hann margs
konar aðstoðar ættingja, vina og
nágranna. Þá var ekki hægt að
leita á náðir neinna trygginga.
Og önnur úrræði voru fá. Þá
voru ekki mörg lífvænleg störf
þess eðlis, að maður gæti setið í
sæti og skilað þó fullum afköst-
um með vinnu handa sinna. Véla-
öldin var enn á frumskeiði.
Það sýnir hugkvæmni’Árna, að
hann keypti sér prjónavél og afl-
aði sér nokkurra tekna með
prjónaskap og bægði svo frá sér
leiðindum iðjuleysisins. Hann
vann líka úti við eins og kraft-
arnir leyfðu, t.d. risti hann torf
hæittu úr suðrí, um víðtæk og
traust viðskiptatengsl Norður-
landa og menningarsamskipti
við Evrópu. Hann var einn af
þeim fáu, sem komust í tengsl
við unga menntamenn og hann
tendraði glóð í hugum þeirra.
Mörgum þeirra lýsir og vermir
sú glóð enn í dag. Ræðum sín-
um um norræn málefni safnaði
skáldið saman í bók undir nafn-
inu „Norræna ríkið“, kom hún
út hjá Gyldendal árið 1927 og
er nú löngu uppseld.
Sú hugmynd íslenzka tíma-
ritsins að prenta að nýju ræðu
Gunnars Gunnarssonar, „Örlög
Norðurlanda“, er snjöll og 'tima-
bær. Ræðuna hélt hann í Hertu-
dal á Valdemarsdaginn 1926. —
„Félagsbréf“ birtir hana í full-
kominni þýðingu íslenzka skálds
ins Tómasar Guðmundssonar.
Þennan sumardag fyrir næst-
um 40 árum hóf Gunnar Gunnars
son mál sitt á þessa leið: „Hver
þjóð á sín örlög, örlög, sem djúpt
ög óhagganlega ákvarðast af inn-
ri styrkleika hennar. Um þjóð-
irnar á það við, engu síður en um
einstaklingana, að hver er sinn-
ar gæfu smiður, örlagafárið, hið
óverðskuldaða hamingjutjón, er
ekki jafntítt og flestir víst ætla,
hvorki í lífi manna né þjóða.
Engin þjóð lætur þýlundast fyrir
ofbeldi, upplausn hennar á upp-
tök sín í sjálfum þjóðarstofnin-
um, ósigurinn ógnar innanfrá,
það er í hjartanu, að dauðinn
liggur í launsátri. Gagnvart þjóð-
um sem mönnum, eru jafnvel
stærstu ytri hættur smávægileg-
ar í samanburði við innri háska-
semdir.1 Síðar segir skáldið
meðal annars: Því Norðurlönd
eiga evrópsku hlutverki að gegna
Og örlög Norðurlanda eru kom-
in undir þvi, hvernig þau rækja
þetta hlutverk. En eigi Norður-
lörid yfirleitt að verða nokkru
hlutverki vaxin, ber þeim nauð-
syn til að taka höndum samaa,
gerast norræn eining, rambyggt
Framh. á bls. 15
Árni Jakobsson.
krjúpandi á hnjánum eða sitj-
andi. Lífsbaráttan var hörð.
Menn urðu að neyta orku sinnar
til hins ýtrasta, hvort sem hún
var meiri eða minni.
Þeir, sem lifa við skertan lík-
amsþrótt, ættu að lesa ævisögu
Árna frá Víðaseli sér til hug-
hreystingar. Og hinir, sem halda
fullum kröftum, hefðu einnig gott
af áð kynnast henni.
Þórir Friðgeirsson bjó bókina
til prentunar — „endurritaði
handritið, fylgdi anda þess og
efni með nákvæmni, en breytti
orðalagi sums staðar“, segir í eft-
irmála. Ekki er annað að sjá en
Þórir hafi vandað sitt verk.
Nokkrar myndir eru í bókinni,
prentaðar á gljápappír. Er þeim
komið fyrir á síðunum eftir þeirri
úreltu venju að hafa spássíur á
myndasíðum jafnar því, sem er á
lesmálssíðum, en naumt bil á milli
sjálfra myndanna, þar sem marg-
ar eru á síðu.
Friðrik A. Friðriksson skrifar
eftirmála „um höfundinn og nán-
ustu ættmenn hans“. Ættfræði
Friðriks er góðra gjalda verð.
Hins vegar hefði hann mátt spara
sér eigin hugleiðingar um höf-
undinn. Þær eru í það væmnasta.
Aftast er nafnaskrá, og gefur
hún bókinni dálítinn fræðisvip.
Erlendur Jónsson.