Morgunblaðið - 08.12.1964, Blaðsíða 15

I>ri?Sjudagur 8. des. 1964
MORCUNBLABIB
15
Efling Háskólans og íslenzkrar
vísindastarfsemi
Ræða flutt í hátíðasal Háskólans 1. des. s.L
SjáMstæðismál og fullveldis-
dagur
STÚDENTAR hafa um lan.gt
árabil hiaft forgörigu uim, að 1.
des. sé minnzt ár hvert og þess
mikiLvæga áfaniga, er náðist 1.
des. 1918 í sókn íslenzkrar þjóð-
ar til sjálfstæðis og sjálfstjórnar.
í>eir hafa þennan dag miinnzt
eldhuiganna í sjálifstæðisbarátt-
unni, er vígðu líí sitt og starf
málstað þjóðar sinnar. í»eir
hafa rifjað upp sjóinarmið
og rök í þessu megin-
máli íslendinga, virt þau og veg-
ið aif sjónarhóli sögu og reynislu
og hvatt þjóð sína til þess að
standa vörð um fengið frelsi-
Þeir hafa brýnt þjóð sína á þeirri
mikilvægu staðreynd, að lí'til
Iþjóð verður ávallt að vera vökui!
um sjálfstæðismál sitt. Sjálf-
stæðisbaráttu sem söguleguim
áfanga eru setit mörk í tírma
og rúmi, en óihvikul varðstaða
um hið mikla fjöregg þjóðar-
innar, sjálfa tilvist ríkisirns og
sjálfsforræði, skyldi aldrei
bresta. íslendinga greinir á um
ma.rgt, svo sem aðra frjáLshugia
menn, en hið ómetaniega for-
dæmi frá döguin lýðve'disins
vorið 1944 sýnir, að íslendingar
geta átt eina sál. Hugtakið sálf-
stæði er ríkisréttarlegt og þjóð-
réttarlegt hugtak, sem bygigir
m.a. á þeim stofni, að það sé
þjóðarviljinn, sem sé raumveru-
lega hjornsteinn sjálfstæðisins,
þótt þar komi einnig til afstaða
annarra ríkja. Sá landstólpi
sjálfstæðisins — þjóðarvilj-
inn — er traustari hjá ís-
lenzka lýðveldinu en nálega
nokkru öðru ríki heims, og veld-
ur því samstaða og samlhugur
þjóðarinnar á hinium óg’leyman-
legu vordögum 1944. Þeim at-
burðum skyldi íslenzk þjóð
aldrei gleyma, úrslit lýðveldis-
kosninganna eru styrkasta stoð
íslenzka lýðveldisins, óbilugur
bakhjall, nær einróma þjóðar-
stefna, sem skuldbindur um ail-
tun aldur og verður síðari kyn-
slóðum sífelld eggjun til dáða og
framtaks. Vér blessum í dag
minningu frumherjanna í sjálf-
6tæðisbaráttu þjóðar vorrar og
In i n tumi'st allra þeirra, sem unnu
því máli af fremsta megni, með
orðum skáldsins;
„Og enginn fær til æðri tignar
hafizt
né öðLazt dýrri rétt en þann
að geta vænzt af sjálfum sér og
krafizt,
•ð saga landsins blessi hann“.
Tengisl háskólamáCsins við sjálf-
stæðismál íslenzkrar þjóðar.
Stúdentar hafa helgað 1. des.
þessu sinni sérstöku málefni —
eílingu Háskólans og eflingu vís-
indalegrar starfsemi á landi hér.
Er það vel farið að beina um-
ræðum á fullveldisdaginn að
þessu mikilvæga viðfangsefni.
Hvorttveggja er, að stofnun há-
ekóíia á íslandi og þar af leið-
andi efling vísindastarfs var
mikill þáttur í sjálfstæðisbar-
áttu á 19. og 20. öld, og í annan
stað er vísindalegt starf einn af
hornsteinum að tilvist vor fs
lendinga sem sjálfstæðrar þjóð-
ar. Á þessum sannindum höfðu
menn fullan skilning í hinni
löngu baráttu fyrir stofnun há-
skól.a á íslandi. Jón Sigurðsson
bar sem kunugt er fyrstur
manna fram hugmyndina um
þjóðskóla á íslandi, og það er
ánægjuilegt að minnast þess, að
tillagan u m stofnun þjóðskóla
var fyrsta málið, sem endumeist
ALþingi tók til meðferðar 1845.
Svo mikilvægt var þetta mál þá
talið . í þjóðarnisbaráttiu þess
tíma. Frv. til laga um háskóla á
íslandi var fynst flutt 1881, og
var Benedikt Sveinsson flutn-
inglsmaður þess. Þingnefnd, er
studdi frv., segir m.a., að hún
telji hina brýnustiu þörf á því,
að styðja kröftuglega að því að
þjóðleg víslndi og menntun geti
blómgazt á landi v»oru „og
veitt sjálfsforræði því, er þjóð-
in hefur fengið með stjórnar-
skránni, þá undirstöðu, sem er
nauðsynlegt skilyrði fyrir því,
að stjórnfrelsið verði landinu till
blessunar*. Gleggri vitnLsburð
getur naumast um tenggl há-
skólamálsins og stjórnarfarglegs
sjáiifsílarræðis frá hálfu þeirra,
sem beittu sér i öndverðu af ald-
móði fyrir stofnun háskóla á
landi voru. Þessum mönnum var
ljó®t, að sam.an yrði að fara
stjórnarfardlegt sjálfsforræði og
andlegt sjálfsforræði — að vís-
indaleg viðneisn væri forsenda
sjálfstæðisins og að háskóli og
öflugt vísindasbarf hlyti að verða
þjóðinni andlegur bjargráðasjóð-
ur.
Forvígismenn háskólaimálsins
bundu miklar vonir við HáskóL-
ann. Þeir töldu, að við tilkynmiu
hans myndi íslendiinguim vaxa
ásmegln í andlegum efnum,
sjálfsvirðing og sjáLfstraiust.
Háskólinn myndi veiba nýju.m og
frjóvum menningarstraumum
inn, í Landið og auðga aLlt menn-
ingiarlíf þjóðarinnar. Vísinda-
starfsemi í landinu sjálifu myndi
stuðlia að því, að markverðir
þættir menningar vorrar, að
fomu og nýj-u, yrðu kannaðir til

Armann Snævarr flytur ræðu sína.
Fyrri hluti
h'ítar og kynutir erlendum þjóð-
um, og ekkert væri betur fallið
en íslenzk vísindastarfsemi til að
auka álit þjóðarinnar út á við.
Það var þessi bjartsýni og þessi
óbrigðula trú á gildi fræða og
vísinda, sem Háskólinn fékk í
vöggugjöf, er hann hóf sterf sitt
1911, en ekki að sama skapi sá
veraildlegi umbúnaður, er hæfði
starfseminni. Oss er mikilvæigt
að minnast þess í dag, hve löng
og ströng barátta var að baki, er
Háskóli var reistur, og að þar
lögðu margir beztu synir og dæt-
ur þjóðar vorrar fram krafta sína
alla. Háskólinn er bæði þáttur
sjálfstæðismálsins, og stofnup
hanis er tákn þess, að sigur væri í
vændum — vorboði fulVveldis-
ins. TengsLanna við Jón Sigurðs-
son var skýrlegia minnzt, er
Háskólanum var valinn stofn-
dagur, og vér skyldum ávallt
vera minnug frumkvæðis hans
og hollráða um íslenzkan þjóð-
skóla.
Starfsemi Háskólans að kennslu
og rannsóknum.
Háskóli íslands hefir nú starf-
að rösk 50 ár, þar af aðeins rúm
20 ár í eiigLn húsakynnum. Hann
hefir aLLa stund verið einn með-
ail minnstu háskóla í Evrópu og
er minnsti háskóli á Norðurlönd-
um, bæði um fjölda stúdenta,
kennara og rannsóknarstofn-
ana. Embæt t is ma ninaskólarnir
þrír, prestaskóiiinin, læknáskól-
inn og lagaskólinn, runnu inn
í Háskólann 1911, en auk þeiss
vair stofnuð ný deild, heimspeiki-
deild. Að þessari fyrsbu gerð
Háskólans hefir lengi búið. Skól-
inin heifir lengstum fyrst og
fremst varið kenoisLuistofiniun,
sem ætlað hefir verið það hlut-
skipti að mennta stúdenta til
tiltekinna starfa í þjóðfélaginu.
Raninsóknarstofnana og rann-
sóknarembætta hefir gætt minna
en skyldi, en lengstum hafa kjör
starfsmanna Hásklóans verið svo
bágborin, að vonlaust hefir ver-
ið, að þeir gætu framfleytt sér
og fjölskyldu sinni án veru-
legra aukastarfa utan stofn-
Uiiiarinnar. Þessi félaigslegi raun-
veruleiki hefir mjög sett mark
sitt á starfsemi skóLans og óneit-
anlega sniðið skólanum þröngan
stakk.
Háskólans menn hafia þó alla
stund beitt sér fyrir því, að
rannsóknaraðstaða væri sköpuð,
og fyrsta rannsóknarstofnunin, í
sýkla- og meinafæði, tók til
starfa þegar árið 1917. Síðan
hefir smám saman verið komið
á fót ýmsum rannsóknar- og
kennslustioifnunum, einkum í
tengslum við læiknadeiLd, svo
sem í líffærafræði, heilbrigðis-
fræði, lyfjafræði og lífeðlis-
og lxfefnafræði. Sérstök ástæða
er einnig til að minnast á Til-
raunastöð HáskóLans í meima-
fræði að Keldum, Eðlisfræði-
stofnun Háskólans og Orðabók
HáskóLams. Eitt merkaista átakið
í rannsóknarmálunum var gert
1934, þegar Rannsókmarstofmun
Háskólans var komið á fót með
þremur deildum, fiskideild, iðn-
aðardeild og búnaðardeild, en
hún nefnist síðan 1940 Atvinnu-
deild HáskóLans. Var í fyrstu til
þess stofnað, að Atvinnudeildin
yrði ein af deildum Háskólans og
starfsmenn þar kennarar við
skólann. Því fór verr, að sú hug-
mynd komst ekki í framkvæmd,
og tengslin urðu í rauninni allitof
lítil miLli Háskólans og þessarar
stofnunar. Háskólaráð beitti sér
fyrir samningu laigafrumvarps
um stofmun Atvinnudeildar 1934,
og var bygging fyrir þessa stofn-
un reist á háskófalóðinni og
í fyrstiu fyrir fé HáskóLans. f 30
ár hafia 20% af tekjum Happ-
drættis Háskójans runnið til
Atvinnudieildar og nú síðustu ár-
in beint í byggingarsj óð
hennar. Hefir margvísleg
og markverð rannsóknarsterf-
semi farið fram á vegum At-
vinnudeildar og rannsókna-
stofrnana HáskóLans, og atvinnu-
vegurn þjóðarinnar hefir orðið
hinn mesti styrkur að þeirri
starfgemi allri. Hika ég efcki við
að ful'lyrða, að sbarfsemi þeirra
hefir fært þjóðarbúinu stór-
kostlega mikil verðmæti, ef því
dæmi væru gerð fjánhagsieg skil.
Eflimg Háskcf ans og nauðisyn á
almennri vísindastefnu.
Ég hygig, að slcilninigiur ís-
lenzkrar þjóðar, stjórnvalda
og stjórmmiáLarmaimna hafi aldrei
verið jaifn glögigur sem nú á
gildi þeirrar sbarfsemi, sem
fram fer í Hásfcólanum, svo og
annarrar vísirtdaistarfsemi þjóð-
arinnar. Mönnum er að verða
æ ljó'sana, að búa verður svo
um starfsemi Hásfcóla vors,
að starf hains atlt sbandist
alþjóðiegar kröfur til akadem
ísks starfs. Mönnum er og ljósara
nú en áður, að mjög hefir á það
skort, að aðbúnaður að skólanum
hafi verið með þeim hætti, að
vænta megi þess, að starf skól-
ans standist slíkar kröfur. Á síð-
ustu áratugum hefir orðið ger
bylting í nágrannalöndunum
öllum aðbúnaði að háskólum, og
þessi bylting verður einnig að ná
til lands vors, ef skaplega á að
fara uim málefni skólans. Ég er
þess fullviss, að þjóðarvilji er
fyrir því að efla Háskólann og
æðri menntun og vísindi, svo að
um muni. Þennan skilning og
þessa velvild verðum vér að
virkja, sem valizt höfum tU for-
ystu um málefni skólans. Vér
þurfum að setja fram skýr stefnu
mörk um það, í hvern farveg vér
teljum að beina beri starfsemi
Háskólans og annarri vísindastarf
semi — vér þurfum að marka
glögga vísindastefnu, vísinda
pólitík. Hér á landi skortir baga
lega almennar umræður um þessi
máleifni, þar sem krufin eru til
mergjar vandamálin, vanhagir
þeirra stofnana, sem fyrir eru
og þörfin á-nýjum stofnunum til
kennslu og rannsókna, miðað við
vísindaleg markmið og kröfur nú
tími þjóðfélags til aukinnar
tækni og framfiara. Það er því
einstaiklega ánæigjulegt, að stúd
entar skuili í dag beita sér fyrir
umræðum um þessi mikilvægu
mál, enda eru mál Háskólans
þjóðmál, sem heppilegas't er að
sem flestir gefi giaurn.
Efling einstakra þátta í starf-
semi Háskólans
Viðfangsefni vor í dag eru efl
ing Háskólans og annarra vísinda
starfsemi á landi hér. Tala mætti
langt mál um gildi þess, að sú
starfsemi öil sé efl.d, þótt þeim
þætti verði ekki sinnt hér — um
það stefnumið eru skoðanir
naumast skiptar, að ég ætla. Hitt
þarfnast vandlegrar athugunar
og víðtækra umræðna, hversu
þessi starfsemi verði efld, hverja
þætti hennar skipti mestu að
efla, hversu víðtækt starfssvið sé
rétt að ætla háskóla vorum og
hver tök íslenzk þjóð hafi á að
veita fé til Háskólans, svo sem
þörf er á.
Áður en vikið er að þessum
spurningum er rétt að gera sér
grein fyrir því, að ýmis vísinda-
starfsemi, sem nú fer fram utan
Háskótans gæti farið fram á veg-
um Háskólans, en það þarf ná-
kvæmrar athugunar við, hvort
rétt sé að leggja hana til Há-
skóians. Um það efni get étg
ekki fjallað, nema að litlu leyti
í dag, en drep þó á það nokkrum
orðum í lok máls míns.
Enn ber að hafa hugfast, að
háskólastarfsemi er margþætt og
margslungin. Samkvæmt há-
skólalögunum frá 1957 er það
hlutverk Háskólans að vera vís-
indaleg kennslustofnun og vís-
indaleg rannsóknarstofnun, og
svo hefir hlutverki Háskóla að
jafnaði verið lýst um langan ald-
ur. Nú er ljóst, að náin tengsl
eru milli þessa tvenns, kennslu
og rannsókna. Kennsla hlýtur að
hvíla á rannsókn, og hver há-
skólakennari er jafnframt rann-
sóknarmaður. Hitt er jafnljóst,
að ýmis rannsóknarstarfsemi
hlýtur að fara fram án verulegra
tengsla við kennslu. Á það bæði
við um ýmiskonar hagnýta rann-
sóknarstarfsemi og hreinfræði-
legar rannsóknir, en munur á
þeim hugtökum tveimur er raun
ar til muna ógleggri en marigir
vilja vera láta. Þessa þætti alla
starfsemi háskóla og annarra
vísindastofnana hér á landi þarf
örugglega alla að efla, kennslu-
aðstöðu, rannsóknaraðstöðu í
tengslum við kennslu ag rann-
sóknaraðstöðu, sem ekki tengist
að verulegu leyti kennslu. Bætt
aðstaða í þessum efnum er að
sínu leyti slungin mörgum þátt-
um — það er ekki nóg að fjölga
vísindalega þjálfuðum starfs-
mönnum, það er ekki síður nauð-
synlegt að skapa þeim starfskosti
við hæfi, leggja þeim ýmsa að-
stoðarmenn við störf og við
stjórn sbofnan.a o.fl. Mjög skort-
ir á, að viðhlítandi aðsbaða sé í
þessum efnum hér á landi. Við
háskóla vorn hagar t.d. svo til,
að marga kennara vantar vinnu-
herbergi; almenna þjónustu, svo
sem vélritun, skortir, og pró-
fessorar hafa ekki aðstoðarmann
við rannsóknir, svo sem títt er
erlendis. Allt stendur þetta mjög
til bóta. Þá er það einnig mikil-
vægt, að stofnun eins og háskól-
anum sé séð fyrir nægu starfs-
liði vegna almennrar stjórnar
Háskólans og einstakra deilda
hans og stofnana. Háskóli vor
hefir um áratug skeið verið rek-
inn með svo fámennu starfsliði á
skrifstofu, að undruim sætir, ag
þann þátt þarf vissulega að efilii,
Enn er það mikilvægur þáttur
í starfsemi háskóla að sinna ýms-
um félagslegum vandamálu'm,
búa sem bezt að stúdentum, svo
að þeir geti á sem fyllstan og
virkastan hátt hlotið þroska og
þjálfun á námsferli sínum, og
styðja að félagslegri vellíðan
þeirra og félagslegri samlögun og
þroska þá til félagsstarfa í þjóð-
félagi þeirra. Er mjög brýn þörf
á að efla félagslegar stofnanir
stúdenta hér við Háskólann. Er
ánægjulegt að minnast þess, að
verulegur skriður er nú kominn
á þá hugmynd að reisa stúdenta-
heimili, sem rúmi vistlegt stú-
dentamötuneyti og setustofu svo
og húsnæði fyrir Stúdentaráð og
ýmis akademísk félög. Vil éig
nota þetta tækifæri hér í dag tii
að vekja athygli þjóðarinnar á
þeirri brýnu þörf, sem stúdent-
um er á að koma upp þessu
heimili, sem miklar vonir eru
tengdar við, og árna ég stúdent-
um heilla í þessu mikla baráttu-
móli þeirra.
Nauðsyn á samfelldum
heildaráætlunum
Samkvæmt þeirri svipmynd,
sem ég hefi -nú leitazt við að
draga upp af nokkrum þáttum
í starfsemi háskóla, er vandamál-
ið um eflinigu Háskólans marg-
þætt. Lítið þjóðfélag hefir ekki
fjárhagslegt bolmagn til að sinna
ýmsu kostnaðarsömu vísindalegu
starfi, og vissulega hljóta fjárráð
þjóðarinnar að sníða vexti Há-
skóláns stakk. í vísindastarfi
allria þjóða, smárra sem stórra,
Framhald á bls. 24