Morgunblaðið - 24.12.1964, Blaðsíða 19

Fimmtudagur 24. des. 1964
MORGU N DLAÐIÐ
19
Bóndiiiii, sem efnaðist í heiðns’kcifystsj
Björn Jöhannesson: Frá
Valdastöðum til Veturhúsa.
Bökaútg'áfan Fróði. B. 1964
T>eir eru serið margir, sem á
■íðustiu árum hafa farið auistur
yfir Möðrudalsöræfi og um Jökul
tlalshei'ði til Austurlands. í Jökul
dals'heiðinni fara þeir fram hjá
tveimur eyðibýlum, sem eru mjög
nærri þjóðveginum, og margir
etanza hjá því vestara, Rangalóni
eða Rangárlóni, sem stenidur við
norðurenda Sænautavatms. Það
etanda enn hálfallin hús, og þar
er grænn túnkraigi kringum hús
og tóftir. Suma, sem þarna koma,
grípur angurvær, en þó hálf-
rómantísk tilfinning — þarna
Ihafa þó kynslóðir lifað og strítt,
átt sínar erfiðu stundir og sína
6óls'kins'daga, þarna hafa börn
Ihjala'ð og valtrað á sínum völtu
fótum, hafa kropið í sandinum
við vatnið og fleytt víðikvistum
eða staðið og séð silunginn vaka
á lognkyrrum sumarkvöldum. En
aðrir hrylla sig upp og hugsa til
einverunnar — hinna löngu fjarri
allri annari mannabyggð og
eegja: ,,Úflf, a’ð nökkur manneskja
skuli hafa getað sætt sig við að
búa þarna — og í svona hreys-
um“.
En í þessari heiði voru sextán
býij. í byggð á fimmta tug síð-
lustu aldar. Og þegar ég héyrði
á Austurlandi á árunum 1919—
'23, var ennlþá búið á sjö þeirra.
Ég minnist þess, að ég var ærið
forvitinn að sjá heiðarbyiggjana,
þ ví að mér sem var þar uppalinn
sem löng þótti sjávargatan, ef
bún varð ekki gengin á fimm
mínútum, fannst það ævintýra-
legt og furðulegt í senn, að menn
Skyldu geta unað lífinu ekki að-
eins lengst uppi á Jökuldal, held
ur uppi á afdrepslausri heiði,
þar sem vetrarríkið var ennþá
meira og veturinn mun lengri
— Um bækur
Fra'mihald af bls. 10.
En þá kemur Benedikt frá Hof-
teigi á vettvang og leiðréttir
skekkjuna neðanmáls. Til dæmis
segir Páll um mann einn, að
hann hafi dáið „tiltölulega ung-
ur“, og er það að vísu teygjan-
legt orðalag. Neðanmáls áréttar
Benedikt, að nefndur maður
hafi látizt sextugur að aldri.
Skylt er þó að geta þess, að
víða annars staðar lætur Bene-
dikt fylgja athugasemdir til stað-
festingar, én ekki leiðréttingar.
Yfirleitt þykir mér staðreynda-
tal Páls sanna hvort tveggja, að
hann sé gæddur góðu minni, og
eins hitt, að góðu minni er jafn-
an varasamt að treysta.
Áðurnefnd skekkja kemur
ekki að sök, af því hún er leið-
rétt á sömu blaðsíðunni. En
miklu hefði bókin verið aðgengi-
legri, ef höfundur hefði getað
eflað sér öruggrar vitneskju um
þau atriði, sem hann víkur að,
en er ekki viss um, þannig að at-
hugasemdir og leiðréttingar neð-
anmáls hefðu verið óþarfar.
Allt um það eru sagnaþættir
Páls Guðmundssonar góðra
gjalda verðir. Það ber vott um
lofsverðan fræðaáhuga að
geyma í minni sér langa ævi þau
fræði, sem sjálfrátt eða ósjálfrátt
voru numin í æsku, og setjast við
skriftir, þegar líður að ævikvöldi,
til að bjarga fræðum sínum frá
gleymsku.
Ég er illa svikinn, ef eldri kyn-
slóðin, sem ólst upp á söguslóðum
Páls Guðmundssonar um síðustu
aldamót, getur ekki stytt sér
stundir yfir sagnabók hans og
horfið með honum nokkra ára-
tugi aftur í tímann.
Erlendur Jónsson.
beldur en niðri í dalnum me’ð
ihinu kuldalega nafni.
Vorið 1920 var ég við kirkju
í Hofteigi, og þá var mér bent á
tvo af heiðarbændunum. Og star
sýnt varð mér á þá. Þetta voru
ungir myndarmenn — og svo
snyrtilega búnir, að þeir báru
af flestum öðrum að því leyti,
var og sagt, að þeir hefðu bá’ðir
orð á sér fyrir sérlega góða
greind. Og allt í einu gerði ég
omér ljóst, að óg hafði ekki hugsað
mér, heldur eins og haft á til-
finningunni, að heiðarbændur
mundu vera rosknir menn, lura-
legir, veðurbitnir og frekar durgs
lega búnir. Um annan þeirra, sem
ég sá þarna, bóndann á Vetur-
húsum, einu afskekiktasta býli
heiðarinnar, var mér sagt heií'ði
lokið kennaraprófi, verið kenn-
ari í blómlegasta kauptúni Aust-
urlands, Norðfirði, og flutt það-
an á heiðarbýlið. Þetta þótti mér
beinlínis furðulegt. En svo komst
ég að raun um, að úr beiðinni
var upprunfð margt af sérlega
greindu og dugandi fólki — og
að þar höifðu búið fyrstu ár bú-
skapar síns sumir þeir bændur í
Jökuldalshreppi, sem nú bjugigu
á stórbýlum — tveir niðri á daln
um og sá þriðji í Möðrudal
hö'fðu orð á sér fyrir dugnað og
hagisæl'd. Þess voru sem sag't
nokkur dæmi, að vel menntir og
dugandi bændur hefðu búið á
hei'ðarjörðunum á frumibýlings-
árum sínum og efnast þar svo,
að heiðarkotin höfðu orðið þeim
stökkpallur upp í sæti stórbónd-
ans. Ég komst síðar í kynni við
bóndann í Heiðarseli, innsta heið
arbýlinu. Hann átti sex börn, öll
mjög vel gefin — og honum farn
aðist þannig í heiðinni, að þau
hjón bjuggu þar samfellt mynd-
ar búi í fjóra áratugi og vi'ð all-
igóð - efni — að minnsta kosti
seinustu áratugina. í Heiðarseli
var góður bókakostur, og hjónin
og börnin á þessu býli, þar sem
skammt er inn til jökla höfðu
miiklar mætur á góðum þjóðleg-
um skáldskap og sum af börn-
unum urðu mjög smekkvísir
ihagyrðingar, ekki aðeins á tæki-
færisvísur, heldur á ljóðrænan
kveðskap. Gu'ðjón bóndi og kona
hans fluttust síðust allra búenda
úr heiðinni, en það var árið 1946.
Mér þótti það svo nokkrum
tíðindum sæta í sumar, þegar ég
frétti, að Björn Jóhannesson,
sem lengs't sinnar ævi hefur ver-
ið skólastjóri í Vopnafirði, um
skeið spítalahaldari og lengi
gestgiafi og um áratuigi bókavörð
ur vi’ð bókasafn Vopnfirðinga,
hefði sikrifað endurminningar
sínar — og að þær yrðu gefnar
út í bókarformi á þessu hausti.
Og þó að ég hefði gist þau Björn
og hans myndarhúsfreyju og
kynni allgóð skil á störfum þeirra
í Vopnafjarðarkauptúni, kom
mér fyrst í hug, þegar mér barst
þessi fregn: Skyldi hann nú ekki
fjalla ræikilega um þau fjögur ár,
sem þau hjón bjuggu í Vetur-
húsum í Jökuldalsheiði?
Ég þóttist svo sjá það, þegar
ég las bókina, að Jökuldalsheið-
in heifur or’ðið honum svo áleitin
í minningunni, að einmitt búskap
ur þeirra hjóna þar mundi hafa
komið honum til að grípa penn-
ann — og síðan hefði hann prjón
að framan við. Hann var 25 ára,
þegar hann flutti í Veturhiús, en
frásögnin af fjögra ára dvölinni
þar er einn þriðji bókarinnar.
í fyrsta þætti segir frá upp-
runa höfundar, bernsku hans og
æsku í Húnaþingi, og námi hans
í Flensborg og Kennaraskólanum
og í öðrum þættinum greinir
hann frá tildrögum þess, að hann
fór austur á land og staðfestist
þar. Það var hamingja Björns,
sem beindi honum þangað, ung
kona og ógefin austan af Jökul-
dal, greind og glæsileg og svo
vel gerð, að saman hefur þar
iafnan farið drengskapur, líkn-
semd við allt veikt og vesalt og
framtak og þrek til búsýslu og
úrræða, hversu sem horft hefur.
Þegar minnzt er á störf Björns,
mundi hann sízt vilja, að hlutar
ikonu hans væri látið ógetið, enda
hafa þau komið upp átta sonum,
svo að einnig að því leyti hafa
þau skilað þjó’ð sinni meira en
igerist og gengur. En frá störfum
þeirra í rúma fióra áratugi í
Vopnafirði er ekkert sagt í bók-
inni. Björn setur lokapunkt, þar
sem lýkur dvöl þeirra í hinum
liága bæ við silungsvötnin á hinni
víðáttumikliu heiði — og þau
flytja með sonu sína fjóra, þrjá
fædda á heiðarbýlnu, út í Vopna
fjarðarkauptún, sem í þann tíð
var sízt neitt Gósenland, þar sem
hafsilfri ringndi án afláts í marga
mánuði ársins.
Það, sem einkennir þesisa bók
Björns, er hógværð og látleysi,
og au'ðsjáanlega mjög áfcveðinn
vilji til þess að fara hvergi með
staðlausa stafi. Hann gefur öðr-
um dýrðina, þegar þess er nokkur
kostur, og ef hann getur ein-
hvers, sem hann er ekki alveg
viss um, þá segir hann gjarnan
eitthvað svipað og þegar hann
er að skýra frá næsta umihverfi
Vetuhhúsa: „Tjörnin ber nafn af
bænum og er kölluð Veturhúsa-
tjörn. Heyrt hef ég. þó, að hún
hafi áður heitið Krókatjörn, en
ekki veit ég sönnur á því“ Ýkju-
leysi höfundar er bæ'ði kostur og
igalli. Menn fá á tilfinninguna, að
örugglega megi þeir trúa því,
sem þarna er sagt, en hns vegar
verður frásögnin ekki gædd eins
•miiklu fjöri og ella hefði orðið.
Þó að tveir fyrstu þættirnir
séu skilorðir og læsilegir, verð-
ur það sá þriðji, sem gefur bó'k-
inni einkum gildi sem forvitni-
legri heimild, þátturinn um heið-
arbýlin og lífið þar.
Birni haf'ði ekki litizt á afkomu
möguleika sína á Norðfirði. Hann
hafði fimm manna fjölskyldu,
þar eð þau hjón höfðu eignast
son og til þeirra höfðu flutt for-
eldrar hains vestan úr Húnaþingi.
Hann var ekki sjómaður, en önn-
ur vinna en sjómennsfca í þorp-
inu var stopul í þann tíð — og
kennarakaupið var 65 krónur á
mánuði. Þau hjón réðu því af að
fara a'ð búa í Veturhúsum, sem
höfðu þó verið í eyði í fjögur ár.
Björn fór að skoða bæinn og
jörðina. Voru þá bæjardyrnar
fullar af klaka, en snjór að mestu
horfinn úr heiðinni. Honum datt
í hug frásögn Jóns Trausta um
aðkomuna í Heiðarhvammi. Ekki
voru húsakynnin háreist, enda
ekiki óalgengt, að bæi í heiðinni
fennti í kaf. Hann heyrði þá sögu
að stúlfca hefði fcomi'ð með fylgd-
armanni sínum í Veturihús, og
allt í einu skaut geltandi hundi
upp úr skaflinum, sem hún stóð
á. Hún hafði þá staðið á hurðinni
yfir opi snjóiganganna, sem graf-
in höfðu verið frá bæjardyrum og
út og upp úr fanndymgjunni,
hundinum verið svo mifcið í
mun að hitta gestina, sem hann
hafði haft veður af, að hann
reif sig upp með hurðinni. Það
gerðist og á búskaparrárum
Björns, að dag einn í hríðar-
veðri voru þrír menn ne'ðan af
Jökuldal all't í einu komnir inn
í baðstofu, áður en heimilisfólk-
ið varði. í bókinni segir svo:
„Hvernig komust þið inn í
bæinn?“ varð okfcur á að spyrja.
„Við komum niður um hest-
hússtrompinn,“ sögðu þeir.
Strax fyrsta búskaparsumarið
bygg’ði Björn nýja baðstofu, og
var í henni loft, enda fennti hana
ekki svo í kaf, að ekki stæði upp
úr eitthvað af risinu, þó að hins
vegar yrði að grafa göng upp frá
bæjardyrunum á hverjum vetri.
Björn átti fjóra hesta, og á þeim
sótti hann aftur og aftur bygging
arefni til VopnafJarðar og Reyð-
arfjarðar, en vegalengdin til
þessara staða var svo sem enginn
smáspotti, að minnsta kosti tvær
þrjár dagleiðir hvora lei'ð, og þar
sem hestarnir voru ekki nema
fjórir, var Björn ávallt gangandi,
þegar hann fór heim.
Björn lýsir öllum þeim býlum,
sem í byggð voru í heiðinni í
þennan tíma, og segir frá búend-
um og afkomu. Veturhús eru
einna afslkekktust allra býlanna.
Þau voru ekki nærri þjóðbraut-
um, og þaðan var einna lengst
niður í byggð. Einnig var þar
mjög langt til næstu bœja í heið-
inni, styzt að Grunnavatni. Þegar
ihægt var að ganga á ís yfir Ána-
vatn, var þangað rúmlega klukku
tíma gangur. En þó komu oft
gestir í Veturhús, lögðu þangáð
lykkju á leið sína, og fjölskyldan
undii sér furðuvel, þrátt fyrir
margvíslega erfiðleifca. Innan-
genigt var í skepnuhúsin, og svo
sat þá fólkið við vinnu, en ann-
ar hvor feðganna, Björn eða fað-
ir 'hans lásu sögur. Þá tók og
Björn börn til kennslu af heiðar
byggjum, og það lífgaði upp.
Búi'ð var ekki stórt. Kýrin var
aðeins ein, en féð komst upp í
70, þar af 60 ær. Var fært frá 25
— 30, og þær gerðu gott gagn.
Fráfærulömbin urðu engu síðri
en dilfcar niðri í sveitnni, og dilk
'þurfti að gefa inni í samfeldar
24 vikur og kúnni í 36, en þó að
túnið gæfi ek'ki af sér nema 6—7
baigga, var unnt að afla nægra
Iheyja handa þessum bústofni.
Leiðinlegast þótti fólkinu, a’ð
gad'dur gat verið yfir öllu í heið
inni, þó að snjóa hefði leyst að
fullu niðri á dalnum, en bót var í
máli, að grasið óx ótrúlega fljótt
á enginu, strax og leysti — og
ekki þurfti að efa fóðurgildið. En
'hugsi’ð ykkur: Bærinn stóð í dæld
sem er 540 metrar yfir sjó. Til
samanburðar má geta þess, að
hæð hellisheiðar er 374 m. yfir
sjávarmál Holtavörðuheiðar 390
og Öxnadalsheiðar 550.
Silungisveiði var mikil og
notadriúg. Til dæmis um fisk-
auðgi lækja og vatna er sögð sú
•saiga, að einu sinni hafi karl, sem
átti heima í Veturhúsum, verið
áð leggja silumganet í læk. Karl
kom heim og kvartaði sáran.
Silungarnir komu jafnóðum í net
ið og hann lagði það í lækinn,
og svo sagði hann þá við heim-
ilisfólfcið:
„Svo leiddist mér þetta hel-
Skraudeg bók
Ómar Berg:
PRINSINN OG RÓSIN.
Bókaforlag Odds Björnssonar.
PRINSINN og rósin er ævintýr
um kóngafólk og mun vera ætlað
ungum börnum, því bókin er
prentuð með mjög stóru letri.
Ég sagði ævintýr, en það er
kannski rangnefni. Réttara væri
líklega að kalla það ástarsögu.
Aðalpersónan er miðaldra prins,
„góðhjartaður og drengilegur",
eins og segir í sögunni. Einnig
má bæta því við, að hann er
ekkjumaður.
Er nú ekki að orðlengja, að
prinsinum er boðið á kostulegan
dansleik hjá kónginum í stærsta
nágrannaríkinu. Þar hittir prins-
inn unga prinsessu og verður yfir
sig ástfanginn, eins og oft kemur
fyrir á böllum.
Og ekki hallar á um ástina, því
unga prinsessan verður engu
minna ástfanginn af prinsinum.
„Og alltaf elskuðust þau meir og
heitara með hverjum dansinum,
sem þau dönsuðu.“
En þarna voru heldur óþægi-
legir meinbugir. Prinsessan var
sem sé gift kona.
„Þetta var prinsessa úr hinu
nágrannaríkinu og var hún
þarna einnig boðin, með manni
sínum, gömlum, ríkum, þótta-
fullum, hörkulegum aðalsmanni,
víti, svo að ég hætti og fór heim“.
En ekki var völ góðra farkosta
á beiðar'bæjunum, og eitt sinn
lenti Björn ósyndur í veiðivatn-
inu, veit hann ekki enn hvers
kona hundasund þa'ð var, sem
bjargaði honum að landi.
En mestur háski stóð heiðar-
búanum af því, hve skyndilega
gat skipt um veður að vetrinum.
Allt í einu var kominn hörku-
bylur, svo að ekki sá handa sinna
ski'l. Tveir menn urðu úti á heið
inni, meðan Björn bjó þar, ann-
ar rétt hjá garði í Sænautseli,
hinn á miðri lei'ð milli Veturhúsa
O'g Ármótasels. Og oft skall hurð
nærri hælum hjá Birni, bæði við
fjárgæzlu og á ferð á milli bæja.
Hann liá til dæmis úti eina nótt
rammvilltur, og í annað sinn
bjargaði honum reykjarlykt, þar
eða kona hans hafði bætt á eld-
inn moði og öðru, sem af verður
mikill reykur. Kaupstaðarferðir
voru ekkert gamanspil áð sumr-
inu, en að vetrinum voru þær
auðvitað hættulegar, jafnvel
hve vel sem menn gættu sín. Þá
var enginn barnaleikur að sækja
lækni að vetrarlagi, og spaug-
laust var hjá konu Biöms, sem
var lærð ljósmóðir, að fara til
sinna líknarstarfa að vetrarlagi
í vondu veðri langar lei'ðir frá
börnum sínum og stundum sjálf
með barni.
En mér skilst af bókinni, að
vérst hafi þeim hjónum liðið, þá
annaðhvort þeirra beið heima og
vissi hitt í misjöfnu veðri milli
bæja í heiðinni, — og var sú raun
auðvitað oftar lög'ð á húsfreyj-
una en bóndann.
En hvað sem öllum erifiðleik-
um leið, varð reyndin sú, að
hagur fjölsikyldunnar stóð með
mun meiri blóma, þegar hjónin
fluttu á brott með fjögur börn, •
það elzta fimm ára heldur en
þegar þáu reistu bú í Veturhús-
um. Þau voru skuldlaus og seldu
fé sitt á sex þúsund krónur, sem
var há upphæ'ð í þann tíð. Og
margs er ánægjulegs að minnast,
kvöldvökunnar og gestakomanna
að vetrinum, — og sumarkvöld- ‘
anna í nóttleysunni spegilfögur
vötn og tjarnir, krökt af öndum,
gæsum og áliftum, marglitt gróð-
urlemdið, þar sem rjúpur, mó-
fuglar og spörvar flugu kvakandi
og syngjandi — og ásar, fell og
ifjöll í ýmsurn litbrigðum nær
og fjær.
f öHu sínú látleysi er þessi
þáttur trúr og lifandi vitnisiburð-
ur um lífið á heiðarbýlunum,
þrátt fyrir alla harmleiki, er þar
hafa gerzt, hafa mörg börn fá-
tæfcra og vegalausra foreldra
komizt þar til mikils þroska og
orðið nýtir borgarar þjóðfélags-
ins.
Guðmundur Gíslason Hagalin
hondo börnum
sem bar það með sér, að hann
svifist einskis, ef því væri að
skipta.“
Unga prinsessan er, sem geta
má nærri, afskaplega óhamingju-
söm eiginkona og trúir prinsin-
um fyrir raunum sínum:
„Ég elska þig, ekkert nema
þig,“ segir hún. „Ég er fangi hjá
þessum gamla skrögg, sem ég
hata, hann tók mig. Ég bý í hinni
skrautlegu höll hans og hef alls-
nægtir af öllu, nema því eina,
sem ég þrái, og nokkurs virði er,
Framha'd á bls. 18.