Morgunblaðið - 21.01.1965, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Fimmtudagur 21. jan. 1965
Dr. Sturla Friðriksson,
erfðafræðinsur, sérfræðingur
við Búnaðardeild Atvinnu-
deildar Háskólans svarar á
þessa leið:
. Á SEI'NNI hluta 18. aldar
hófst vakningartímabil vís-
indalegra rannsók.na hér á
landi með náttúruskoðunum
og könnunum þeirra Eggerts
Ólafssonar og Bjarni Pálsson-
ar og sjálfstæðum náttúru-
rannsóknum Sveins læknis
Pálssonar, sem marka tíma-
mót í sögu landsins. Allt frá
þeim tíma fram á okkar daga
hefur átt sér stað hægfara en
stöðug þróun á sviði vísinda-
legra rannsókn hér á landi, en
örust hefur þessi þróun orðið
eftir lok síðustu heimsstyrj-
aldar, þegar æ fleiri íslending-
ar taka að sækja nám við er-
lenda háskóla og kynnast fjöl-
þættari námsgreinum en þeir
höfðu áður átt kost á að nema.
Þessir menn veita nýju þekk-
ingarflóði inn í landið og
flytja þjóðinni sýnishorn af
þeirri miklu þróun, sem átt
hefur sér stað meðal stór-
velda á sviði raunvísinda.
Þjóðin hefur þó vart enn
áttað sig að fullu á því hvern-
ig hún á að bragða við og
nýta allt það nýjungaflóð og
hvernig hún má bezt heim-
færa það íslenzkum staðhátt-
um.
Við íslendingar gerum okk-
ur þó fylllega grein fyrir því
að til þess að geta kallazt
menningarþjóðfélag í dag
verðum við að tileinka okkur
tæknilega raunvísindalega
þekkingu. Að öðrum kosti
dragst þjóðin afturúr í sam-
keppni fyrir bættri lífsaf-
komu.
Frumskilyrði fyrir þvi að
íslenzk raunvísindi megi efl-
ast tel ég vera menntun hinn-
ar upprennandi æsku. Skóla-
kerfi okkar hefur lagt litla
alúð við að kenna grundvallár-
atriði náttúruvísinda þannig,
að þau séu aðlaðandi eða að-
gengileg fyrir nemendur. Það
er ekki viðunandi að kennd
séu grundvallaratriði náttúru-
fræði án þess að nemendum
sé gefinn kostur á því að
kynnast viðfangsefnunum af
eigin reynd með verklegum
æfingum í ríkari mæli en nú
er gert. Sömuleiðis þurfum
við að endurskoða námsbóka-
kost þann sem nú er notast
við. Mér er kunnugt um að
erlendir unglingaskólar hafa
mim aðgengilegri námsbæk-
ur en hér er völ á auk þess
sem almennan fróðleik um
námsgreinar er að finna í
fjölda læsilegra handbóka.
Samfara aukinni og bættri
undirstöðumenntun í náttúru-
fræði í menntaskólum er
nauðsynlegt að efla raunvís-
indarannsóknir og kennslu
víð Háskóla íslands. Við mun-
um aldrei geta veitt fræðslu
í öllum þeim fjölda náms-
greina, sem er á færi stór-
skóla milljónaþjóða og þess-.
vegna verður ávallt nauðsyn-
legt að nokkur hluti stúdenta
leiti úr landi til frekara náms.
En við höfum hvorki efni á
því að senda allan hinn ört-
vaxandi stúdentahóp út til
grundvallarnáms, sem auðvelt
væri að kenna hérlendis, eða
hitt að láta reynzlu þeirra
manna fara forgörðum, sem
tekizt hefur með íslenzkum
rannsóknarstörfum, að heim-
færa erlenda þekkingu sína
við hérlenda staðhætti. fs-
lenzk náttúra er svo sérstæð
um margt, að þekkingin á
nýtingu hennar verður aðeins
að litlu leyti numin á erlend-
um vettvangi.
Hér hafa þróazt nokkrar
rannsóknastofnanir á sviði
náttúruvísinda sem vinna að
skildum viðfangsefnum og
eflast þær hver á kostnað
hinnar ‘með þeim takmörkuðu
fjárveitingum, sem nú eru ætl-
aðar til raunvísinda. Það er
skoðun mín að við "eigum að
sameina krafta þessara stofn-
ana til uppbyggingar öflugrar
náttúrufræðideildar við Há-
Skóla íslands, en ekki að
sundra þeim tengslum, sem
eru milli undirstöðurannsókna
oig hagnýtra rannsókna eins
og meðal annars er gert ráð
fyrir í frumvarpi um rann-
sóknamál, sem nú liggur fyrir
Alþingi. Þessar tvær hliðar
raunvísinda eru svo samflétt-
aðar, að þær þurfa að haldast
í hendur til þess að styðja og
uppbyggja hvor aðra. Sem
starfsmanni Atvinnudeildar
Háskólans, mundi mér til
dæms finnast það illa farið, að
lo'ks þegar Háskóli íslands
hefði hug á, eftir 25 ára af-
skiptalitla sambúð, að nýta
krafta Atvinnudeildarinnar,
væru stofnanirnar einmitt al-
gjörlega slitnar úr tengslum
hvor við aðra með laigaákvæði.
Atvinnudeild Háskólans var
upphaflega ætluð sem raun-
vísindadeild við Háskóla ís-
lands og það er orðið tíma-
bært, að sú hugsjón sé endur-
vakin og að samfara henni sé
hafin kennsla í náttúrufræði
og landbúnaðarvísindum við
Háskóla íslands, meðal ann-
ars til þess að stöðva þá öfug-
þróun, sem, er að skapast í
rannsóknum og kennslu þeirra
greina hér á landi.
Rannsó'knarsérfræðingum
er að vísu heldur i nöp við að
þurfa að eyða tíma sínum í
'kennslu, en á móti kemur
nánara samband milli náms-
greinarinnar og rannsóknar-
starfsins. Auk þess er hverri
rannsóknarstofnun nauðsyn-
legt að hafa nemendum á að
Skipa til þess að vinna að úr-
lausnum sérstakra viðfangs-
efna. Þetta samband milli
nemans og vísindamannsins
er eitt hið þýðingarmesta at-
riði, ekki sízt þar sem skort-
ur er á aðstoðarfólki. Við er-
lendar stofnanir, þar sem
meira er um aðstoðarfólk en
hér, er fjöldi nema, sem gera
skil verkefnum, er annars
væru látin óunnin.
Margt þeirra nema, sem út-
skrifast úr væntanlegum
raunvísindadeildum Háskóla
íslands yrðu velhæfir boðber-
ar innlendrar niðurstaðna
sem kennarar unglinga og
menntaskóla og ráðunautar á
sviði atvinnuveganna. Eiga
þeir ásamt tæknimenntuðum
mönnum að hagnýta visinda-
legar þekkingar hér á landi.
Okkur fslendingum er nauð-
synlegt að efla raunvisinda-
starfið til þess að við getum
lifað hér sómasamlagu lífi. En
við eigum auk þess að geta
lagt umheiminum ýmsa áður
óþekkta þekkingu af mörk-
um vegna sérstöðu okkar
lands og okkar þjóðar. Og
svipað því sem hugvísindi
okkar hafa sérstöðu, ætti hér
á landi að geta skapazt há-
borg ákveðinna greina raun-
vísinda. Svo sem á sviði
jarðfræði, erfðafræði, sumra
greina lækpisfræði og land-
búnaðarvísinda norðurbygtgða.
Sturla Friðriksson.
Trausti Finarsson svarar
spumingunni þannig:
Þetta er geysilegá yfirgrips-
mikið efni og í stuttu svari
eins manns getur varla rúm-
ast annað og meira en sú hlið
spurningarinnar, sem honum
er ofarlega í huga. Það sem
fyrst verður fyrir hjá mér
eru viss atriði varðandi eðli
og innri. lögmál vísindalegra
rannsókna otg hvaða ljósi þau
geti varpað á aðalspurninguna.
Vísindalegar rannsóknir eru
að nökkru leyti í ætt við iðn-
að eða önnur þau störf, sem

menn geta unnið með fullum
árangri þegar vissrar undir-
búningsþekkingar hefur verið
aflað. En að nokkru leyti eru
þær í ætt við listsköpun og
velta að því leyti algerlega á
hugsmíðum einstaklinga.
Þennan þátt vil ég fyrst ræða
nokkuð. Þegar ég var við há-
skólanám á árunum kringum
1930 stóð mikill ljómi um
ýmsa einstaklinga, menn sem
með frábæru hugviti báru
raunvísindi, einkum, eðlis-
fræði, fram á leið í stórum
skrefum. Ég nefni hér nöfn
eins og Planck, Einstein, Bohr
og Heisenberg, sem allir kann-
ast við. Engum manni gat
blandast hugur um, að það
var fyrst og fremst hinn ein-
stæði sköpunarmáttur hjá
slíkum mönnum, sem lyfti
eðlisfræði stig af stigi á hærra
svið. Þeir snertu efniviðinn,
sem fjöldinn hafði framleitt
með töfrasprota og igáfu hon-
um form og inntak. Ef við
tökum aðeins Heisenberg sem
dæmi þá má fullyrða, að hann
margsannaði það, að hann
sem ungur maður milli tví-
tugs og þrítugs gat upp á
eigin spýtur leyst hinar erf-
iðustu ráðgátur eðlisfræðinn-
ar, sem skipulögð samvirk
rannsókn hópa af færustu
mönnum réð ekki við. Hann
sannaði, að í heimi raunvís-
inda er sköpunargáfa eins
manns afl, sem ekki verður
jafnast á við með þekkingu,
mannfjölda og skipulaigningu,
fremur en listaverk mikils
meistara er hægt að meta í
dagsverkjum venjulegra
kunnáttumanna.
Auk þess sem þýðing ein-
staklinga fyrir framþróun vís-
inda hefur blasað við, hefur
það einnig vakið menn til
umhugsunar hversu ungir
afburðamennirnir hafa verið,
þeir unnu sín mestu afrek
yfirleitt milli tvítugs og þrí-
tugs. Þeir höfðu þá ekki öðl-
azt reynslu né sankað saman
allri þekkingu eldri manna,
en þeir áttu annað, sem reynd-
ist mikilvægara, sköpunargáf-
una. Sumir hafa ályktað, að
andlegu atgerfi hnigni eftir
30— 35 ára aldurinn, en mér
er nær að halda, að annað
valdi hniignun afreksmann-
anna, nefnilega það, ■ að þeim
hafa verið falin verk, sem
beindu þeim inn á aðrar
brautir. Heisenberg voru falin
hin æðstu skipulagningar- og
stjórnarstörf í eðlisfræði síns
lands, honum var breytt í dug-
legan forstjóra, sem ekki
hafði tíma til grúsks. Og þó
— sem betur fer verður hann
einstöku sinnum rúmfastur
(hans eigin orð) og þá notar
andinn tækifærið qg skrepp-
ur til hans.
Hvað er hægt að géra til að
efla þennan mikilvæga þátt
raunvísinda? Eitthvað svipað
og gert er fyrir æðri listir, að
viðurkenna gildi hans og til-
verurétt og skapa honum lífs-
skilyrði. Þessi þáttur getur
þróast við margháttaðar kring
umstæður, en yfirleitt er það
svo, að aðaljarðvegur hans
eru háskólarnir, miðstöðvar
kennslunnar, þar sem sífeld
krufning á vísindalegum við-
fangsefnum fer fram. Það
þarf að vera mötguleiki fyrir
okkur til að tengja skapandi
menn við háskólann. Tak-
mörkuð kennslu- eða önnur
starfsskylda álít ég að sé
' holl. Hún gefur manninum þá
tilfinningu, að hann hafi gert
skyldu sína og gerir hann
algerlega frjálsan þess utan að
gefa sig hugmyndunum á vald.
Þá kem ég að hinum þætti
vísindanna, sem meta má að
verulegu leyti í dagsverkum,
mannafla, tækjakosti otg fjár-
magni. Ég segi að verulegu
leyti, því eðli málsins sam-
kvæmt reynir á sköpunargáfu
í vísindastarfi. Þegar verk-
fræðingur ætlar að byggja
brú þá veit hann fyrirfram að
hverju stefnt er og að verkið
er vinnanlegt. En þegar vís-
indalegt verk er hafið er
margt í óvissu um útkomuna.
Fara þarf fram gagnasöfnun
eftir mati um það hvað rnesta
þýðingu hafi og síðan úr-
vinnsla og ályktanir, sem unnt
sé að draga. Eigi að síður
hafa í hverri vísindagrein
mótast höfuðlínur um starfið,
vinnuaðstaða, tækjakostur,
sérmenntað aðstoðarfólk. Og
þegar um er að ræða að
byggja upp greinar frá byrjun
er hægt að leita fyrirmynda til
eldri stofnana á því sviði.
Þannig er hægt að skipuleiggja
mikinn hluta starfsins og gera
kostnaðaráætlun.
Á síðari tímum hafa raun-
vísindin þróazt í það að verða
veigamikill og sívaxandi þátt-
ur í hverju þjóðfélagi, grund-
völlur atvinnuvega og tækni-
legra framfara. Það þýðir að
ríkisvaldið hlýtur að láta þau
mjög til sín taka og hefur það
m.a. komið fram í því að nú
eru komnir sérstakir vísinda-
málaráðherrar í ýmsum ríkis-
stjórnum. Þetta leiðir að sjálf-
sögðu til áætlana um þörf á
rannsóknum og fjárframlög-
um til þeirra og til stórauk-
inna fjárframlaga. Um leið
hefur hinsvegar fjölgað aðil-
um að stjórft og skipulagningu
raunvísinda, sem aftur leiðir
óhjákvæmilega til vissrar
spennu, sem lítið eða ekki bar
á áður og minna hlýtur að
gæta í hugvísindum. Skoða-
anamunur verður milli þeirra,
sem miða vilja við bein hag-
nýt sjónarmið, en þeir ráða
gjarnan yfir fjármaigninu, og
hinna sem bæði telja að þekk-
ingarleit sé markmið í sjálfu
sér og um leið að slík þekk-
ingarleit sé að minnsta kosti í
lengd, ef ekki einnig í bráð,
happadrýgst, einnig frá hreint
hagnýtu sjónarmiði. Þessi
spenna er sumstaðar talin
verulegt og vaxandi vanda-
mál. Hún er ekki alveg
óskyld þeirri spennu, sem
skapast þegar ríkisvaldið upp-
igötvar, að listir séu máttur,
sem þurfi að skipuleggja með
þarfir ríkisins fyrir augum.
Að sjálfsögðu hljóta vísinda-
menn að fagna því að eiga að
bakhjalli ríkisvald, sem vill
vöxt vísindanna sem mestan,
en það er um leið nauðsynlegt
að sú staðreynd sé viðurkennd,
að visindin lifa og blómgast
eftir eigin lögmálum. Það er
óhjákvæmilegt að virða og
viðurkenna þau sem sjálfstæð-
an þátt í þjóðfélaginu.
Ef við spyrjum nú hvað séu
eða eiigi eðlilega að vera ís-
lenzk raunvísindi þá er ann-
arsvegar á það að líta, að ís-
lendingur hlýtur að hafa alveg
sömu innri þörf fyrir þekking-
arleit og annarra þjóða menn,
en hinsvegar hljóta möguleik-
ar hans til að hafa atvinnu í
sambandi við hana að vera
þröngir vegna smæðar þjóðar-
innar. Það má kalla það skerð-
ingu á rpöguleikum að geta
ekki lifað hér á ið'kun þröngra
sérgreina. En takmörkun á
slíkum möguleikum er í sér-
hverju landi þótt á mismun-
andi hátt sé. Það á t.d. við um
rannsókn á náttúru landanna
að menn haida sig að lang-
mestu leyti við sitt eigið land.
Þetta má kalla skerðingu á
rannsóknarsviði, en fáum mun
finnast það, því kjarni máls-
ins er sá, að rannsakandi
verður að hafa aðgengilegan
efnivið, það er honum megin-
atriði. Það er þetta, sem alveg
sjálfkrafa hlýtur að beina
meginþorra íslenzkra raunvís-
indamanna að íslenzkum verk-
efnum, þó ekki kæmi fleira til,
og halda augum þeirra opnum
fyrir því, að hér er gnægð
Framhald á bls. 15.