Morgunblaðið - 17.10.1965, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 17. október 1965

Matthías Johannessen:
Hversdagsganga
um borgina
ÞEGAR ég ekki alls fyrir löngú
gekk meðfram Tjörninni og
dáðist að gömlu húsunum sem
þar standa eins og dálítil minn-
ing um það sem var gott og
hlýtt en er nú löngu liðið, komu
mér í hug orð ungra erlendra
stúdenta, sem hér voru á veg-
um Varðbergs, þeir sögðu: Okk-
ur er sagt að þið hafið þá
ástríðu að eyðileggja gömul
hús. Við skiljum þetta ekki.
Þið eigið nokkur gömul og
falleg iús, og þau eru miklu
meira yndi útlendu gestsauga
en flest nýju húsin ykkar.
Ég sagði við stúúentana að
við yrðum að byggja upp nýj-
an bæ og mörg gömlu hús-
anna hefðu staðið illa og verið
óhrjálegir kumbaldar; sum
jafnvel eitthvað í líkingu við
meinlætahróf papanna sem
hingað flæktust undan lífs-
prálsgnauði kirkju og aðals.
Stúdentarnir svöruð" einungis
því, að vonandi létum við tím-
ans tönn eina um gömlu -allegu
húsin í bænum. Annað væri
siðleysi og ósamboðið NATO-
ríki!
Um þessi uppbyggilegu orða-
skipti var ég að hugsa þar
sem leið mín lá eftir Tjarnar-
bakkanum. Ég rifjaði upp að
höfnin hefði einhvern tíma ver-
ið kölluð hjarta Reykjavíkur
og einn af stórdiplómötum
landsins hefði fundið upp ' það
snjallræði að nefna græna
skemmtigarðana „lungu borg-
arinnar“ — hvað var þá Tjörn-
in? Ég komst að þeirri niður-
stöðu að hún gæti hvorki verið
eyru borgarinnar né nef ekki
heldur vömb eða nýru, svo ég
lét við það sitja að hún væri
— bara Tjörnin. Einnig í slát-
urtíðinni.
Auðvitað var margt skemmti-
legt í gamla daga ekki síður
en nú — og annað leiðinlegt.
Það er t.d. mikill munur á drit-
kofunum í Grjótaþorpinu cg
húsunum sem standa við Tjörn-
ina; eins og það er sjálfsagt að
mestur hluti Grjótaþorpsins
hverfi, þó ekki væri nema a£
heilbrigðisástæðum, og öll sú
ringulreið sem því fylgir verði
möluð í miskunnarlausri kvörn
gleymskunnar, á sama hátt get-
ur varla nokkrum manni dottið
í hug í alvöru að rífa falleg
marglit timburhúsin við Tjörn-
ina, — sem minna á virðulegt
göngulag aristókratanna á þeim
haldgóðu tímum sem nú heyra
til fortíð og sögu (að vísu
skemmir ljósaskilti íslenzk-er-
lenda, en einhvers staðar verða
vondir að vera). Þessar hug-
leiðingar eru engin rómantík,
heldur þrælpraktísk fagur-
fræði. Einhverjir tala um að nú
skuli rífa hús Thors Jensens,
sem Ólafur Thors og systkin
hans ólust upp í, sögufrægan
stað þó ekki kæmi hlutur
templaranna til, en varla bráð-
liggur á því ef litið er á lánd-
rými í bænum. Húsið er
kannski ekkert listaverk, en
það stendur fallega við Tjörn-
ina og heldur öruggan vörð um
margt, sem vert er að muna.
Auk þess megum við ekki við
því að missa „græna lungað“
umhverfis það.
Þegar ég kom að lóðinni á
horni Vonarstrætis og Suður-
götu, þar sem nú er bílstæði
en áður bjó Nicolai Bjarna-
son, höfðinglegur maður í aug-
um okkar sem áttpm nokkurn
bakhjall, og þar af leiðandi
ítök í Suðurgötunni, blasti við
mér fögur og vinaleg sjón: stórt
og gamalt tré með ódrepandi
vor í hverju laufi. Þetta tré
hefur af miklum manni að má
orr oirommtilppt, væri að eiga við
það samtal, ef það leysti frá
skjóðunni. En líklega verður
bið á því.
En nú fór ég að velta því
fyrir mér, hvort ekki mundu
vera fleiri merkileg tré hér í
bæ og þá ástæða til að reyna
að vernda þau, eins og gömul
hús og aðra málleysingja. Ég sá
í hendi mér, að tréð í garðin-
um hans Nicolai Bjarnasons er
bæjarprýði, yndi mörgu hvers-
dagslúnu auga sem veiðir ekki
annað í gæftaleysi líðandi hring
iðu en svart malbikið — þetta
endalausa myrkur stórborg-
anna. Nei, þetta tré má ekki
falla fyrir okkar hendi.
Og enn hélt ég áfram og nú
að Túngötu, þessu Miðjarðar-
hafi æsku okkar, og þar blasti
þá við stórt, hálfeinmanalegt
tré á bílstæði, sem áður var
garður Magnúsar dýralæknis;
aristókratískur álmur í fölgul-
um laufklæðum og minnti á
sumar sem var horfið — minnti
á fólk sem einnig er horfið.
Einhvern tíma hefur það líka
haft yndi af þessum sprota.
Vonandi lætur Electric hann
standa. Ætli hann sé ekki eitt
elzta tréð í bænum, spurði ég
sjálfan mig, og hét því að
hitta Hákon Bjarnason að máli
og spyrja hann.
Það loforð við sjálfan mig
efndi ég aldrei þessu vant
næsta dag.
★
Hákon Bjarnason var fús að
ganga með mér um bæinn og
sýna mér gömul og virðuleg
tré. „Það verður auðvelt fyrir
mig að kynna þig fyrir þeim“,
sagði hann, „þú skalt ekki halda
að þau fari í manngreinarálit".
Nei, það var eina vonin.
Það var haust í lofti, en hlýtt,
og himinninn málaður af ósýni-
legum meistara með gráum,
þykkum pensilförum — ekki
hefði verið hægt að segja með
skáldinu í fallegu ljóði að við
Hákon hefðum fundið „ilm
hollan úr hreinum kerum / há-
sumarvindanna" — nei, það var
komið í okkur haust og ilmlaus
suðaustanrigning í þokubökk-
um lengst úti við hafsauga.
Samt sleit hann ekk; einu sinni
úr sér í bænum ,hvorki ýring-
ur né dropakast á næstu grös-
um; veðurguðirnir á okkar
bandi — okkar og trjánna. Og
ég hugsaði hlýtt til Kjarvals, nú
yrði hann bráðum áttræður, og
þá hlógu steinar og blóm og
gleðjast ekki yfir þeim árangri
sem vinnufúsar hendur hafa
náð í hljóðlátri umönnun á
mold og misfrjóum sverði.
Stundum fer þessi vinna for-
görðum, það var dapurleg sjón
að sjá garð séra Jóns Auðuns
eftir páskahretið 1963. Þegar
ég var í menntaskóla var talað
um nýtt undratré sem væri
allra garða bót og yxi svo
hratt að glöggur maður sæi það
bókstaflega vaxa, eins og þegar
Heimdallur, vörður goðanna,
„heyrir ok þat, er gras vex á
jörðu eða ull á sauðum“. Þetta
tré var nefnt Alaskaösp, og
voru miklar vonir við það
tengdar. En það fór um Alaska-
öspina eins og margt annað
sem við eru bundnar sterkar
vonir, að hún stóðst ekki ís-
lenzka hretið, þegar á herti.
Þegar margir héldu að öspin
væri að leggja undir sig him-
in og jörð, féll hún unnvörp-
um hér í Reykjavík og austan-
fjalls, þegar minnst varði, kól
niður í rót og stóð ekkert eftir
nema feyskinn stofn. Fyrir
norðan og hverjar sunnlenzkar.
„Þessar tvær hljóta að vera
norðlenzkar", sagði hann, „Þær
eru lauflausar. Allt hitt birkið
er enn með laufi, sumt enn
grænt eins og þú sérð“. Ég virti-
fyrir mér lögmál náttúrunnar
og þótti gaman að skilja og
vita margt sem lá í augum uppi.
ef þekking var fyrir hendi,
margt sem heyrði ekki endilega
til þeim tiltölulega afmarkaða
hring, sem var mín veröld.
Aldrei hafði mér dottið í hug,
að ég ætti eftir að þekkja norð-
lenzkt birki frá sunnlenzku í
reykvísku görðunum. Mér
finnst bærinn skemmtilegri
eftir en áður.
Og kannski átti ég, langskóla
genginn spekingur, að vita
þetta allt upp á tíu fingur!
En það eru ekki einungis
trén sem setja svip á borgina,
það eru ekki síður blómin eða
vafningsviðurinn ,sem klifrar
upp eftir steingráum húsunum
og breytir svip þeirra, gerir
þau viðkunnanleg og mannhæf-

X.
V JT s < ■. \ I \ /
ÚW' \ Yf ^ \
U. £
tveimur eða þremur árum sendi
skógræktin sérfræðing- til Al-
aska að sækja sýnishorn og
kynna sér, hvort við mundum
ekki geta fengið heppilegri teg-
undir af öspinni.Sú ferð virð-
ist hafa borið ávöxt, gerðar
hafa verið tilraunir hér heima
með plöntur frá ýmsum stöð-
um í Alaska, fylgzt með því
hvenær þær laufgast eða fella
blöðin. Nú er sýnt að við höfð-
um fengið öspina frá of norð-
lægum stöðum, þar springur
hún fyrr út en sú ösp sem sunn-
ar vex. Nú má því ætla að við
eignumst Alaskaösp sem á eft-
ir að prýða og fegra borgina
okkar. Og sitkagrenið umhverf-
is útilegumann Einars Jónsson-
ar vestan við gamla kirkju-
garðinn virðist kömið frá rétt-
um breiddargráðum, það spjar-
ar sig. Aldréi fyrr hafði íslenzki
útlaginn svo hlýjan bakgrunn
að lífi sinu.
Með örlög asparinnar í huga
tekur því að minnast á Bæjar-

7A
■T
trén brostu. Það var verðug af-
mælisveizla.
Gróðurinn í bænum lengir
sumarið um hálfan mánuð. Þó
margt fari úrhendis eða öðru-
vísi en til er stofnað, stappaði
það nærri vanþakkiæti að
istaðarbirkið sem þarf V2 mán.
'lengri vaxtartíma en norð-
lenzka birkið, að því er Hákon
sagði mér. Þegar við gengum
eftir Suðurgötunni meðfram
kirkjugarðinum gat hann bent
mér á hvaða hríslur væru að
ari. Geitblöðungurinn er annað
hvort gulur eða blár, en með
allri virðingu fyrir honum er
bergfléttan utan á húsi Björns
Ólafssonar við Hringbraut fall
egasti vafningsviður sem hér
hefur sést; hún er sígræn, en
geitblöðungurinn ekki. Og hve-
nær kemur að notum að tré séu
græn — ef ekki á vetrum, þeg-
ar kalt norðhjaramyrkrið ligg-
ur á sálinni eins og bleksvart
malbik.
— ★ —
Þó áhugi minn beindist fyrst
og síðast að gömlum trjám í
bænum, fannst mér það harla
góð uppástunga hjá Hákoni að
skreppa niður á Hringbraut,
og skoða bergfléttuna. Þegar
við komum þangað, hittum við
frúna að máli. Hún fór með okk
ur út í garð, og það var gam-
an að sjá hvernig hún.horfði á
plönturnar sem höfðu notið
góðs af umhyggju hennar og
ástúð. Það var gagnkvæm gleði,
og mér fannst fuglasöngurinn
stóraukast, meðan hún sagði
okkur frá garðinum sínum. Það
var eins og þrösturinn ætlaði
að fara að verpa aftur, nei gat
það verið? Frúin sagði okkur
að bergfléttan þyrfti mikla um-
hirðu, — hún þyrfti að fjar-
lægja gömul blöð og klippa
sprota sem hlýddu ekki lögmál-
um sinnar tegundar. Það eru
víða til sérvitringar en í dýra-
ríkinú.
Frúin sagðist taka afleggjara
eða græðlinga í ágúst. Ég
spurði hvenær hún hefði fengið
fyrstu plönturnar og sagði hún
að þær hefði kona Einars Pét-
urssonar komið með, þær eru
frá Skotlandi. Áður var reynt
að flytja þennan vafningsvið
inn frá Danmörk, en tókst ekki.
Frúin sagði að bergfléttan hefði
þolað páskahretið mikla 1963,
„samt var ég nýbúin að pilla
laufin af, þegar kuldalcastið
kom.“
Hún renndi þakklátu auga
upp eftir bergfléttunni sinni,
árangurinn af umhyggju henn-
ar og hlýjum höndum var sýni-
leg staðreynd; hún hafði breytt
köldum steini hússins í sígrænt
sumar, sjálfri sér og vegfarend-
um til yndis. „Þessi, græni lit-
ur hlýjar,“ sagði ég. „Já“, svar
aði frúin „hlýjan frá bergflétt-
unni nær líka inn á heimilið.*4
Og svo kvöddum við berg-
fléttuna við Hringbraut. A
leiðinn upp að Gróðrarstöð
sagði Hákon mér, að áður fyrr
hefði verið ógerningur að
rækta tré í görðunum við Hring
braut og Sóleyjargötu — „þau
drápust öll af hraunsalla og
moldryki úr . götunni“, sagði
hann .Nú eru þessir garðar, eins
og þeir geta orðið fegurstir er-
lendis. Milli þeirra eru engar
girðingar, enda ástæðulaust.
Girðingar eru fyrir sauðfé, ea
ekki fólk.
— ★ —
Á leiðinni upp í Gróðrarstöð
rifjuðum við upp þá hlálegu
staðreynd að garðræktin er
komin til Reykjavíkur, eins og
margt annað, fyrir • einberaa
misskilning. íslendingar vlldu
fá íslenzkan landlækni, en
danska stjórnin var ráðin í að
senda hingað Schierbeck. Pieynt
var að fella hann á íslenzku-
prófi, ef það mætti verða til
þess að annar fengi embættið,
en mistókst. Schierbeck kom —
og þó ekki sé vitað til að hing-
aðkoma hans hafi markað nein
þáttaskil í sögu læknisfræðinn-
ar, braut hún blað í garðræktar
sögu verðandi höfuðborgar.
Landlæknir gerðist nefnilega
brautryðjandi í garðrækt, eink
um trjárækt, og búum við enn
að merku starfi hans eins og
sjá má í Aðalstræti. Auðvitað
skipti litlu máli hver hér
varð landlæknir, því læknis-
fræðin var ekki upp á marga
fiska í þá daga, eða á þeim
árum þegar einn helzti læknir
landsins lýsti því blákalt yfir
að enginn mannlegur máttur
fengi hann til að trúa því, að
til væru bakteríur. Og ekki
óttaðist hann um læknisheiður
sinn fyrir bragðið. En hanit
hefur ekki heldur verið sá eini
hér á landi, sem hefur neitað
að trúa því sem augu hans sáu
ekki og eyru hans heyrðu ekkL
Yið héldum áfram göngunni
um borgina og mér fannst
Reykjavík fegurri og merki-
legri bær eftir því sem ég
kynntist görðunum betur;
kannski ætti ég frekar að segja:
ánægjulegri. Agnar Þórðarson
skáld hefur lengi glímt við þá
freistingu sem trén í bænum
eru öllum sem kynnast þeim
og rækta vináttu við þau. Hann
sést stundum skjótast inn í
ókunna garða og kíkja á sér-
kennileg tré. Og hann hefur
fylgzt með mörgum trjám í
bænum um langt skeið, t.d.
rómantískum kastaníutrjám.
Það er eina rómantíkin sem ég
veit til hann hafi iðkað í lif-
inu. Áreiðanlega hefur skáld-
skapur Agnars frekar grætt á
þessum kynnum við garðana
en tapað.
í Gróðrarstöðinni stendur
gamall og tígulegur álmur.
„Hér upplukust augu min fyrst
fyrir dásemdum moldar og
gróðurs“, sagði Hákon. „Þegar
ég var unglingur fór ég ein-
hverju sinni með Birni heitn-
um Þórhallssyni, biskups, hing-
að suður í Gróðrarstöð og þá
ss^gði Einar Helgason, garð-
yrkjustjóri i’íkisins, við okkur:
„Farið þið ít í beðið þarna, og
étið eins og þið getið af
jarðarberjum". Við létum ekki
segja okkur þetta tvisvar. Beð-
ið var skárhmt frá þar sem
álmurinn nú stendur, og þar
hámuðum við í okkur eins mik-
ið af jarðarberjum og við gát-
um. Áður hafði ég haldið að
jarðarber væru aðeins til í dós-
um eins og síld, en nú vissi
ég betur. Við íslendingar höf-
um ekki staðgóða þekkingu á
málum sem þessum, eins og þú
kannski veizt. Margir hér halda
enn í dag að timbur sé búið
til í verksmiðjum“. Ég gat þess
við Hákon, að íslenzk skáld
hefðu stundum flaskað á að-
skiljanlegum náttúrum trjá-
gróðurs, þegar þau hafa drep-
ið á tré eða skóga í ljóðum
sínum. En hvergi stæði þó í ís-
lenzkum skáldskap, að timb-