Morgunblaðið - 27.10.1965, Side 17

s
Miðvikudagur 27. októtíer 1965
MORCUNBLAÐIÐ
17
UM BÆKUR
THOR OG KJARVAL
EFTIRHREYTLR AÐ AFMÆLISLOKLM
„■ÞBSSARI BÓK er ekki ætlað
að vera sagnfræði né listfræði,"
segir Thor Vilhjálmsson í eftir-
mála bókar sinnar um Kjarva .
Hver var þá ætlunin? Hvernig
ber að flokka bókina?
Þeir, sem vilja binda alla hluti
í kerfi, mundu líklega kalla hana
hugleiðingu. Og þó er það ekki
rétta orðið. Ef við köllum hana
hugleiðingu, eigum við á hættu
að ftaisskilja það orð gagnvart
öllum eldri hugleiðingum. I>að
er líkt og við tækjum að rugla
saman myndum Kjarva-ls, þeim
sem hann hefur málað úti í nátt-
■úrunni, og fyrirmyndum hans í
landslaginu. Ekki er hún heldur
ævisaga í venjulegum skilningi,
þó ævi meistarans sé þar að vísu
rakin lauslega. Ekki er hún skil-
greining á list Kjarvals; í raun-
inni er hún víðs fjarri því að
vera neins konar fræði.
Að kalla hana ljóð — það væri
á hinn bóginn ekki alveg út í
toláinn.
Kjarval málar hraunið, en út-
skýrir það ekki. Hið sama hefur
Thor Vilhjálmsson gert frammi
fyrir list Kjarvals. Hann skil-
greinir hana ekki, en yrkir um
hana. Bókin er framlag skálds,
en ekki listfræðings. Hún er eins
konar tilbrigði um 'hin margvís-
legu stef Kjarvals, svo tekið sé
að láni orðalag frá tónlistinni.
Ef ég ætlaði að fræðast um list
Kjarvals, mundi ég síðast fletta
upp í þessari bók. Ef ég ætlaði
hins vegar að taka sýnishorn af
orðsins list, eins og rithöfundi
tekst ýtrast að sveigja hana til
undirgefni í þágu skapandi
ímyndunar, þá yrði þessi bók
framarlega í röðinni.
Thor Vilhjálmsson er jafnauð-
kennilegt s'káld eins og Kjarval
er einstæður málari. Hvor um
sig stendur bjargfastur í sinni
grein. Kjarval málar ekki hlut-
ina nákvæmlega eins og þeir eru.
Thor hefur ekki heldur lagt sig
fram að lýsa Kjarval eins og
persónum er lýst í natúralískum
sögum. Lesandi, sem opnar bók-
ina með þá ósk í huga, að hann
fái nú viðhlítandi skýringar á
sérkenniiegum háttum þjóð-
sagnapersónunnar Kjarvals —
hann mun ábyrgilega verða fyrir
vonbrigðum.
— ★ —
Thor Vilhjálmsson er sá ís-
lenzkur rithöfundur, sem laus-
astur er við hefð. Einhvern tíma
sagði við mig glöggur maður, að
Thor hefði getað skrifað allt, sem
hann hefur skrifað, þó við ís-
lendingar hefðum ekki átt neinar
bókmenntir fyrir; ekki einu
6inni fornsögur. É,g get ekki að
ötlu leyti fallizt á þá staðhæf-
ingu. En ef til vill er hún ekki
fjarri sanni.
Þegar minnzt er á Thor, dettur
okkur í hug París og Róm. Nafn
hans vekur hugrenningatengsl
við breiðgötur og kaffihús í suð-
rænum borgum.
— En svo er þessi rithöfundur
allt í einu kominn austur í
Skaftafellssýslu og farinn að
rekja ættartölur bænda og
hreppstjóra á liðnum öldum. Er
það ekki kostulegt? Er það ekki
eins og að blanda saman Notre-
Dame de Paris og bænhúsinu á
Núpstað?
Víst er það merkilegt. Hitt er
þó merkilegra, að hann þarf ekki
*ð stíga niður af því sviði, sem
hann hefur smám saman komið
*ér upp í ritlistinni, til að fást
við þéss konar fræðimennsku.
Það er í raun og veru skemmti-
Thor Villijálmsson
lega kynlegt, að ættartölur óðals-
bænda skuli ekki líta út eins og
viðundur, þegar þær hafa verið
sveigðar undir stílbrögð Thors
Vilhjálmssonar. Sá sambreisk-
ingur reynist nefnilega hreint
ekki svo fráleitur.
Hálfur annar áratugur er lið-
inn, síðan Thor kom fram á vett-
vangi ritlistarinnar. Fyrstu verk
hans voru tilraunir, enda stóðu
þá yfir straumhvörf á bók-
menntasviðinu.
Ekki er ólíklegt, að síðar verði
talið, að tilraunaskeiði skáldsins
sé lokið með Kjarvalsbókinni.
Þar er árangurinn kominn í ljós.
Höfundurinn hagnýtir sér fengna
reynslu, gerist vogaður í krafti
leikni sinnar, dirfist; leyfir sér,
það sem hugurinn girnist, eins og
sá einn, sem vald hefur og kunn-
áttu. Hann er kominn yfir það
stig, að láta aðra ráða því fyrir
sig, hvað sé „málfræðilega rétt.“
Hann býr sér til orðmyndir, sem
mundu kannski vera taldar vill-
ur, klaufaskapur og klúður hjá
hikandi byrjanda (sumt af því
kann þó að vera frá Kjarval
komið — ég veit það ekki).
Þess konar nýsköpun ásamt
tilheyrandi frumleika í fram-
setningu er alltaf nokkurt á-
hættuspil fyrir rithöfund.
Viðtökurnar fara eftir þeirri
hefð, sem hið frumlega tjáning-
arform kann að ávinna sér. Og
er þá ekki lengur frumlegt, þeg-
ar sú hefð hefur áunnizt.
Slökum miðlungshöfundi leyf-
ist ekki að láta vaða á súðum
eða segja hvaðeina, sem honum
dettur T hug á þann hátt, sem
honum kann að hugkvæmast.
Gerist hann framar mundangi
frumlegur, á hann á hættu að
verða fyrir háði og vísvitandi
rangtúlkun. Lesandinn gagnsefj-
ast.
Það eru aðeins svokallaðir við-
urkenndir höfundar, sem hafa
svo mikið áhrifavald. að fjöldinn
tileinki sér persónu þeirra og
geri sérvizku þeirra að eigin
vizku. Með hliðsjón af þeim stað-
reyndum má segja, að Thor Vil-
hjálmsson tefli til vinnings. Les-
andinn verður að beygja sig und-
ir vilja hans, það er að segja,
ef hann vill taka við því, sem
honum er rétt.
Thor er skáld ljóðræns stíls og
líkingá. Stundum finnst mér
hann teygja óhæfilega úr því
síðar nefnda. Allt um það valda
líkingarnar snöggum og tíðum
sviðskiptum í efninu. Hugur les-
andans verður að vera á sí-
felldum þönum. Það er vænlegra
að lesa ekki allt í einum spretti.
Því Thor segir ekki frá. Heldur
stillir hann upp senum. mest-
megnis kyrrlífsmyndum, sem
koma og fara, hver á eftir ann-
arri. Vilji maður hraða sér í
lestrinum, kann svo að fara, að
allt renni saman í eina móðu;
maður fær glýju fyrir augun.
Sumar líkingar Thors eru fjar-
stæðar, framandi. Aðrar eru
kunnuglegar, þjóðlegar. Alloft
tekur hann upp parta úr göml-
um vísum og kvæðum eða al-
kunnar setningar í bókmenntum
á svipaðan hátt og eldri höfundar
brugðu fyrir sig spakmælum. En
hvarvetna djarfar í sérstæða
persónu höfundarins „í hvirfil-
miðju hringiðunnar“. Hann er í
með og undir öllu verkinu.
Á bak við er svipur Kjarvals,
ltkt og andlitin, sem málarinn
hefur fellt inn í myndir sínar af
hrauni og mosa. Ef til vill er við-
leitni þeirra, hans og höfundarins
— sem og annarra listamanna —
fólgin í þeim höfuðatriðum, sem
talin eru upp í eftirfarandi
klausu:
„Að skynja og nema kvik-
una og viðkværoastar hræringar
hugsana og tilfinninga v og sitja
um að virkja þær, forma úr
efniviðnum þartilkomnum og
safna því dýrasta svo forgangi
ekki heldur geymist handa kom-
endum kynslóðum að efla þær
til að vera manneskjur og dreng-
ir í þessu landi. Að vera í senn
alla tíð á verði til að sogast ekki
inn í rastir samfélagslegra sam-
skotatilfinninga og landlægra
arftekinna apahneigða í hugsun,
— að ánetjast engum, skynja
mannlífið næmar og dýpra en
aðrir með því að vera útlagi:
í senn utan vi.ð og jafnframt í
innstu véum þess. Og verja þau
vé þó þurfi stundum að vega
salt á óútreiknanlegum hug-
boðspunkti í hvirfilmiðju hring-
iðunnar."
Þannig yrkir Thor um lífið,
listina og tilveruna.
En bókin hefur fleira að geyma
en ljóðræn tilbrigði. í henni eru
einnig prentuð nokkur málverk
og teikningar Kjarvals, sem
dreift er innan um textann.
Myndirnar eru eins og baktjalda
músik fyrir hrynjandi ljóðræn-
unnar, streymandi nið orðanna.
Það er kannski tóm ímyndun
— en einhvern veginn finnst mér
vera svo \ náið samræmi milli
þéssara orða og þessara mynda,
hvorugt mætti frá öðru skiljast.
Erlendur Jónsson.
Fimm bækur frá Menningarsjóði,
þar á meðal mikið verk um
Gest Pálsson, skáld
f GÆR komu út hjá útgáfu Menn Jobsbók, Sálmarnir, Orðskvið-
ingarsjóðs fimm nýjar bækur: I irnir og Predikarinn. í bókinni
„Gestur Pálsson“ eftir Svein j eru einnig ítarlegar skýringar
Skorra Höskuldsson, „Maurilda-
skógur", Ijóðabók eftir Jón úr
Vör, „Spekiritin", sem þýtt hefur
Ásgeir Magnússon, „Blóm af-
þökkuð“, eftir Einar Kristjáns-
son, og loks „íslenzk tunga“.
Bókin urr\ Gest Pálsson, er í
tveimur bindum, sem bæði koma
út samtímis, og um 700 bls. að
stærð. Höfundurinn, Sveinn
Skorri Höskuldsson, sem nú er
lektor í Uppsölum, segir í for-
mála að bókinni, áð ritverkið sé
að stofni próritgerð, sem hann
samdi til meistaraprófs í íslenzk
um fræðum við Háskóla fs-
lands 1956 og 57. Hann hefði
sfðan veturinn 1958—59 dvalist
i Kaupmannahöfn og kannað þar
heimildir um Verðandi-menn en
næsta vetur var haldið til Winni
peg í Kanada í því skyni að at-
huga heimiir um Gest og Einar
Hjöreifsson Kvaran frá árum
þeirra þar. Eftir að hann hefði
komið til Uppsala 1962 hefði hann
og í tómstundum haldið áfram
rannsóknum sínum, einkum að
því er vaíðáði tengsli Gests við
erlendar samtíðarbókmenntir,
efnistök hans og vinnutorögð. Bók
Sveins Skorra um Gest Pélsson
er því tvennt í senn — ævisaga
og alítarlegar rannsóknir á lífi
hans og starfi.
Bókin „Spekiritin“ hefur að
geyma nokkrar nýjar þýðingar
Ásgeirs Magnússonar á nokkr-
um ritum Biblíunnar, en þessi
bók er prentuð eftir handriti
höfundar, sem skrifáð er með sér
kennilegum stöfum, auk ýmissa
myndskreytinga, sem höfundur
hefur einnig gert. Rit þessi eru:
og athugasemdir þýðanda. Hún
verður aðeins gefin út í 300 ein-
tökum, og ekki seld í umboðs-
sölu, heldur aðeins í bókaverzl-
un Menningarsjó’ðs. Bóksalar geta
þó fengið hana gegn staðgreiðslu.
Sögðu þeir Gils Guðmundsson,
framkvæmdastjóri Menningar-
sjóðs Qg Helgi Sæmundsson for-
maður Menntamálará'ðs á fundi
með fréttamönnum í gær, að
bókamönnúm myndi eflaust
þykja hinn mesti fengur í þess-
ari bók, þar sem eintökin væru
svo fá.
Einnig gefur Menningarsjóður
nú út nýtt smásagnakver eftir
Einar Kristjánsson rithöfund á
Akureyri og nefnist það „Blóm
afþökkuð". í sambandi við þessa
bók hefur Kjartan Gúðjónsson
teiknari gert myndskreytingu
við hVerja sögu, en þær eru
átta talsins.
Loks kom út í gær hjá Menn-
ingarsjóði sjötti áarngur islenzkr
ar tungu, sem Menningarsjóður
hefur fró upphafi gefið út í sam-
vinnu við Félag ísl. fræða.
Hreinn Benediktsson er að venju
ritstjóri. í bókinni er mjög ræki
leg skrá yfir bækur og tímarits-
greinar, sem birzt hafa um ís-
lenzka og fornnoræna málfræði.
Bókaútgáfa Menningarsjóðs
hefur áður á þesu ári gefið út
þrjár bækur: Laxá í Aðaldal
eftir Jakob Hafstein, Raftækni-
og ljósorðasafn, og doktorsrit-
gerð dr. Jakobs Jónssonar um
kímni og háð í Nýja testamennt-
inu. Nokkrar bækur eru vænt-
anlegar frá Menningarsjóði áð-
ur en langt um líður, að sögn
þeirra Gils Guðmundssonar og
Helga Sæmundssonar og er þar
fyrsta að nefna 2. bindi að ævi-
sögu Tryggva Gunnarssonar. Þá
ný bók um íslenzka fugla með
fjölda litmynda auk svart-hvítra
mynda, en textana við þá bók
hafa gert, dr. Broddi Jóhannes-
son og Steindór Steindórsson frá
Hlöðum. Þessi bók er gefin út
í samvinnu vfð þýzkt útgáfu-
fyrirtæki, sem gefur hana út
með þýzkum og enskum texta.
Er 9Ú útgáfa þegar komin í
bókaverzlanir hér. Þá er einnig
vona á nokkrum fleirri bókum,
sem skýrt verður frá síðar.
Gils Guðmundsson skýrði
fréttamönnum frá því, að næsta
Gestur Pálsson, skáld.
ár myndi eitthvaði draga úr bóka
útgáfu Menningarsjóðs, þar sem
nú væri verið að vinna að
óhemju viðamiklu verki og
kostnaðarfreku — Alfræðiorða-
bókinni. Ritstjórar hennar eru
þeir Árni Böðvarsson og Guð-
mundur Þorláksson, en alls
vinna að henni um 40 manns.
Þetta er eitt af mestu verkum
sem Menningaisjóður hefur ráð-
izt í að gefa út, en Gils sagði
að hún yrði um tvö bindi og
væri á stærð hvors bindis um
sig líkt og íslenzka orðabókin
sem Menningarsjóður gaf út
fyrir nokkru. Sagði hann enn-
fremur, að hennar yrði að vænta
í síðasta lagi árið 1967.
Htutdbók um ís'enzk irímerki
1944-1964
FÉLAG frímerkjasafnara hefur
sent á markaðinn handbók um
íslenzk frímerki 1944 — 1964.
Hefur sérstök handbókarnefnd
unnið að þessu verki, og eiga
sæti í henni Jón Aðalsteinn
Jónsson, sem er formaður nefnd-
arinnar, Sverrir Einarsson og
Þórður Guðjohnsen.
í handbók þessari sem er
prentuð í Hólaprenti á bezta fá-
anlegan myndapappír, eru mynd
ir af öllum þeim frímerkjateg-
unum, sem komið hafa ú,t frá
stofnun íslenzka lýðveldisins 17.
júní 1944 og til ársloka 1964.
Jafnframt því, sem hins helzta
er getið um einstakar útgáfur,
þ. e. útgáfudags, prentunarað-
ferðar o. s. frv., er upplag merkj-
anna tilgreint og eins, af þau
hafa verið endurprentuð.
Þá eru öll þau afbrigði rakin,
sem handbókarnefndin hefur
haft spurnir af og birtar myndir
til skýringar.
Þetta er fyrsti hluti handbókar
um íslenzk frímerki, og er ætl-
unin að fikra sig aftur á bak
til upphafs islenzkrar frímerkja-
útgáfu 1873. Má búast við hand-
bók um frímerki íslenzka kon-
ungsríkisins í áföngum á næstu
árum. *
Handbókin er gefin út í 500 ein
tökum og verður til sölu í frí-
merkjaverzlunum borgarinnar.
I)a«s SÞ minnzt
í MORGUN voru nemendur gagn
fræðaskólans allir kallaðir inn í
stærstu salarkj'nni skólans. Þar
flutti bæjarfógeti, Þórhallur Sæm
undsson, ræðu í tilefni 20 ára af-
mælis Sameinuðu þjóðanna og
Páll Gíslason, yfirlæknir, flutti
um hina merku vakningu, sem
fer eins og stormur um vestræn
lönd, Herferð gegn hungri í
heiminum.
Jafnframt voru sýndar skugga
myndir. — Oddur.