Morgunblaðið - 16.03.1966, Blaðsíða 12

12
MORCUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 16. marz 1966
NKRÚMAH var aldrei hörku-
fullur einræðisherra, þott
orðstír hans á Vesturlöndum
gæfi það til kynna. Allt bend-
ir til þess, að hin * sívaxandi
einræðisstjórn hans hafi verið
vegna öryggisleysis, ekki
grimmdar. Og maðurinn, sem
síðar varð ógnvaldur, varð
leiðtogi flokks síns, Þjóðlega
sameiningarflokksins, fyrst
og fremst vegna hæfileika
síns til að vingast við aðra
menn. „>að fyrsta, sem menn
skyldu gera sér ljóist“, skrif-
aði hinn brezki yfirmaður
herforingjaráðs hans, Henry
Alexander, hershöfðingi, „eru
hinir óumdeilanlegu persónu-
töfrar Nkrumah".
Stjórn Nkrumah átti samt
við vandamál að stríða, sem
hin alþýðlega framkoma hans
gat ekki sigrazt á. >að var,
að kjósendur í Ghana neit-
uðu ætíð í frjálsum kosning-
um að veita >jóðlega samein-
ingarflokknum hinn yfirgnæf
andi meirihluta atkvæða, sem
hann sóttist eftir.
>jóðlegi sameiningarflokk-
urinn fékk alrdrei meira en
57% greiddra atkvæða, en oft
greiddu um 70% kosninga-
bærra manna ekki atkvæði.
>etta var mjög hættulegt að
áliti nýrrar afrískrar ríkis-
stjórnar, sem átti í miklum
örðugleikum vegna þess að
ýmis héruð og trúarbragða-
leiðtogar óskuðu aðskilnaðar.
Allt frá árinu 1959 hvarf
Nkrumah í æ ríkari mæii frá
kosningum sem leið til að
koma málum sínum fram. í
kosningunum í júnímánuði
1905 voru alls engin atkvæði
greidd. Allir hinir 198 fram-
bjóðendur >jóðlega samein-
ingarflokksins sneru aftur til
þings án mótstöðu.
f stað kosninga tók
Nkrumah upp hina áköfu
dýrkun á persónu sinni. Stytt-
ur af honum voru reistar um
allt landið og blöðunum var
fyrirskipað að lofsyngja hann.
„Dr. Kwame Nkrumah, hinn
mikli leiðtogi okkar og frels-
ari,“ var algengt slagor.ð.
'’f'.
Hin ákafa leit að „öryggi"
Hér virtist að sjálfsögðu
vera um að ræða endurvakn-
ingu hugmyndarinnar um ætt
arhöfðingjann. En hafi það
verið svo, var ekki í rauninni
valin bezta leiðin til að
treysta völd Nkrumaih í
Ghana, því samkvæmt gam-
alli hefð, frá þeim tíma áður
en landið varð nýlenda,
kunnu íbúarnir það ráð að
losa sig við óhæfa eða ein-
ræðissinnaða höfðingja með
atkvæðagreiðslu.
Og í kjölfar persónudýrkun
arinnar var hert á einræðis-
stjórinni. í marz-mánuði 1959
tók Nkrumah alveg í sínar
hendur veitingu á stöðum
æðstu embættismanna og
dómara. Um leið áskildi hann
sér persónulega rétt til sak-
sóknar í málefnum varðandi
öryggi ríkisins.
Síðasta stjórnarandstöðublað
ið var múlbundið árið 1960
með lögum um ritskoðun og
það var keypt árið 1962.
í marzmánuði 1962 var enn
hert á lögunum um fangels-
un án málsrannsóknar vegna
öryggis ríkisins. Var takmörk
unin um 5 ára hámarks fang
elsunar án málsrannsóknar
afnumin.
Árið 1963 var Sir Arku
Korsah, forseti Hæstaréttar,
flæmdur úr embætti tveim
dögum eftir að dómstóll hans
hafði sýknað þrjá menn af
ákæru um landráð. Nkrumah
tók sér þá völd til að ógilda
dóma kveðna úpp af dómstól
um landsins. Kvaðst hann
gera þetta vegna hagsmuna
þjóðarinnar. Og á árinu 1964
voru þrír dómara Hæstarétt-
ar sviptir embættum án nokk
urra skýringa.
Síðustu tvö árin var tilgang
ur Nkrumah sá, að kóma
starfsmönnum >jóðlega sam-
einingarflokksins fyrir alls
staðar í þeim embættum rik-
isins sem nokkur hætta kynni
að stafa frá. Sú spilling og
ódugnaður sem varð árang-
urinn gerði ekki annað en að
auka enn á efnahagserfiðleika
þjóðarinnar — sem var hin
raunverulega hætta, sem hon-
um var búin. >egar hér var
komið hafði óttinn og ein-
angrunin gert hinn félags-
lynda Nkrumah innhverfann.
í æ ríkari mæli komst hann
úr snertingu við raunveruleik
ann.
Á hraðri leið til gjaldþrots
Fáum dögum fyrir fáll
Nkrumah átti Sir Stephen
Carlill, aðmíráll, síðasta við-
tal sitt við hann í Kristjáns-
borgar-kastala, en Sir Steph-
en er fulltrúi fyrir Vestur-
Afríku-nefndina, sem vinnur
að auknum verzlunarviðskipt
um. Eins og fjölmargir fyrri
fundir þeirra, var þessi ein-
staklega vinsamlegur. En jafn
skjótt og Carlill tók að ræða-
efnahagserfiðleika Ghana
sleit Nkrumah fundinum.
Staðreyndirnar voru ógeð-
felldar.
En staðreyndirnar voru of
alvarlegar til að horfa fram
hjá þeim. Efnahagsmálin
voru mikilvægasta ástæðan
fyrir byltingunni gegn
Nkrumah, því landið var á
barmi gjáldlþrots. Gjaldeyris-
varasjóður landsins, sem var
hærri en dæmi voru til í
Afríku, .nam 200 milljónum
sterlingspunda (24 milljörð-
um ísl. króna) árið 1957, en
var kominn niður í 10 millj-
ónir sterlingspunda.
Grundvallarástæðan fyrir
efnahagsörðugleikum Ghana
er heimsmarkaðsverðið á
kakó. Um það bil þriðjung-
ur af framleiðslu á kakó í
heiminum kemur frá Ghana
og 60% af gjaldeyristekjum
lancLsins eru fyrir útflutning
á því. >ví miður hefur orðið
verðfall á kakó. >að var 352
sterlingspund fyrir tonnið
1957—58, en verðið féll niður
í 180 sterlingspund fyrir tonn-
ið 1963—1964.
Á síðasta sumri var svo
komið, að bændur í Ghana,
sem höfðu aukið kakófram-
leiðsluna mjög mikið af bjart
sýni eftir sjálfstæðistökuna
1957, fengu ekki meira en 75
sterlingspund fyrir tonnið.
í áköfum tilraunum til að
losa þjóðina við umframbirgð
ir hennar af kakó féllst stjórn
Nkrumah á mjög óhagstæða
vöruskiptasamninga við járn-
tjaldslíöndin. Hún skipti á
kakó fyrir dýrar vélar og
tæki, sem hún þarfnaðist 1
rauninni ekki.
Ýmsar viðskiptavenjur í
Ghana voru ekki beinlínis í
samræmi við hagsmuni þjóð-
arinnar. Fyrir nokkru harm-
aði nefnd, sem falið hafði
verið að ransaka óheiðarleika
í viðskiptum í Ghana, fram-
komu starfsmanna fyrirtækis
ríkisins, sem annast fram-
leiðslu landbúnaðarafurða. í
skýrslunni segir: „Vinna er
hafin á ákveðnum tíma og
henni er hætt á ákveðnum
tíma, en því miður er það
ekki ætíð í samræmi við þarf-
ir landbúnaðarins.“
Verst af öllu var samt skort
urinn á verkfærum. Bændur
gátu ekki fengið nauðsynleg
verkfæri til uppskerustarfa
og ef þau voru til einhvers
staðar varð að kaupa þau á
margföldu svartamarkaðs-
verði.
Árangurinn varð verðbólga,
sem jafnast á við verðbólguna
í Brazilíu. Verð á matvörum,
framleiddum í landinu, hækk
uðu sums staðar í Ghana um
400% frá marzmánuði 1963
til desember 1964. Meðalhækk
unin í landinu var 36%.
Ofan á þetta veikburða efna
hagskerfi bættust svo Óhóflag
útgjöld ríkisstjórnarinnar.
Áætlanir í menntunar- og
félagsmálum voru svo yfir-
gripsmiklar, að ríkissjóður
gat ekki staðið undir þeim og
var gripið til hærri og hærri
Nkrumah
skatta. >egar komið var fram
á árið 1904 kvartaði fjár-
málaráðuneytið í Ghana kurt-
eislega yfir því, að útgjóld
ríkisstjórnarinnar væru ekki
heppileg.
Sem dæmi má taka, að flug
félagið Ghana Airways fékk
í fyrstu til umráða rússnesk-
ar Ilyushin þotur og síðan
tvær brezkar VC 10 þotur, en
borgandi farþegar voru allt of
fáir. Salur fyrir ráðstefnur
og 2 þúsund sæta veizlusalur,
sem kostaði 10 milljónir sterl
ingspund að 'byggja (1200
milljónir ísl. króna) var opn-
aður í októbermánuði sl. fyr-
ir ráðstefnu Einingarsamtaka
Afríku.
Skaðlegastur var samt
kostnaðurinn við uppbygg-
ing iðnaðarfyrirtækja ríkis-
ins, sem orðinn var 50 milljón
ir sterlingspunda á ári (6
milljarðar ísl. króna). Með
hliðsjón af hinum ástríðufullu
árásum Nkrumah á „efnahags
lega nýlendustefnu" var það
kaldhæðni, að mest af þessu
fé fór til samvizkulausra fjár
málamanna í Vestur-Evrópu.
Nokkur fyrirtæki seldu
Nkrumah verksmiðjur, sem
áttu að hafa úrslitaáhrif fyrir
efnahag landsins. Að því er
sagt var þurftu íbúar Ghana
ekki að gera annað eftir af-
hendingu verksmiðjanna en
að opna dyrnar og byrja að
vinna. >egar þeir gerðu það
komust þeir of oft að því til
dæmis, að vefnaðarvöruvc rkr
smiðja gat aðeins þrykkt á
gæðamestu baðmull, sem
flytja þurfti inn.

Getur herinn stjórnað Ghana?
>essari ringulreið hefði átt
að vera unnt að komast hjá
í Ghana, ef nokkurs staðar í
Afríku. Allt frá síðari hluta
nítjándu aldar héfur verið til
afrísk millistétt í suðurhlutan
um, fyrst og fremst í Accra.
>etta millistéttarfólk er vel
menntað og leikið í stjórn-
sýslu og hefur verið þunga-
miðjan í embættismannakerf-
inu og hernum. Framkvæmda
áætlanir, sem embættismenn-
irnir hafa getað stjórnað, eins
og t.d. virkjunarframkvæmd-
unum í Volta ánni, hafa tekizt
mun betur.
En einræði Nkrumah og sú
tilhneiging hans' að fela
flokksbroddum framkvæmd
áætlana dró kjarkinn úr em-
bættismannastéttinni. Margir
hæfustu mennirnir yfirgáfu
landið. Robert Gardiner lét af
starfi sínu í þjónustu ríkisms
og varð yfirmaður Efnahags-
nefndar Sameinuðu þjóðanna
fyrir Afríku. G.V.L. Phillips,
sem‘ var æðsti efnahagsráðu-
nautur ríkisstjórnarinnar íór
til nýrra starfa í Genf. A.L.
Adu, sem var ríkisráðsritari,
fór fyrst til starfa í Austur-
Afríku, en síðar til Samein-
uðu þjóðanna.
Denis Austin sem er yfir-
maður. þeirrar stofnunar við
Lundúnaháskóla sem fjallar
um málefni samveldisland-
anna, segir: „>að eru eins
margir hinna hæfustu em-
bættismanna Ghana farnir
burt úr landinu og unnt cr að
finna í hvaða höfuðboig
Afríku sem vera skal.“
Ghana reynir nú þriðja
stjórnkerfi sitt á 15 árum.
Frjálsar kosningar og einræð-
isstjórn Nkrumah brugðust.
Nú reynir herinn sína stjórn.
Hvaða möguleika hefur her-
Ankrah
inn til að láta hana takast?
Hinir nýju stjórnendur
styðjast við vald hersins. Her
inn telur um 10 þúsund
manns, sem eru vel búnir
vopnum. Honum er skipt í sex
fótgönguliðsdeildir, fallhlífa-
liðsdeild og eina vélaher-
deild. Styrkur hersins nærri
tvöfaldast í byltingunni með
bandalaginu við lögregluna,
sem telur um 9 þúsund
manns.
Hæfileikafólk býr í Ghana
og það er friðsamt að upp-
lagi og það hefur ljóslega lít-
ið dálæti á einræði í hvaða
mynd sem það birtist. >ví að-
eins að hermennimir geti slak
að nægilega á til að leyfa
nokkurn lýðræðislegan sveigj
anleika í þjóðlífi landsins
munu þeir geta freistað
hinna landflótta mennta-
manna til að snúa heim aftur
eða jafnað ágreininginn með-
al þjóðarinnar. >að er við-
kvæmt viðfangsefni að feta
sig aftur til lýðræðis. Ayub
Khan, forseti Pakistan, er sá
eini, sem styðst við hernaður
einræði, sem hefur sýnt nokk-
urn hæfileika í þá átt.
En verði það ekki gert má
gera ráð fyrir að ókyrrð
hefjist í Ghana á nýjan leik.
*
>egar Nkrumah, forseti,
vék úr embætti í júlímánuði
síðastliðnum næstráðandá
hersins, Arthur Ankrah, virð-
ist hann ekki hafa haft nein-
ar raunverulegar sannamr
fyrir því, að Ankrah væri við-
riðinn samsæri. Nkrumah héít
aðeins, að Ankrah kynni að
verða viðriðinn einhvert sam-
særi í framtíðinni.
>að er kaldhæðni, að það
hefur að líkindum verið þessi
fljótfærnislega öryggisráð-
stöfun sem tryggði, að Ank-
rah átti eftir að taka þátt í
samsæri og er nú leiðtogi
Ghana.
Fram til þessa hafði Ank-
rah haldið af staðfestu við þá
brezku kenningu, að liðsfor-
ingjar eigi ekki að skipta sér
af stjórnmálum, þótt hann
hafi lýst í einkaviðræðum and
úð sinni á „Nkrumah-isma“.
Hinn óréttmæti brottrekstur
hans hlaut að leiða til þess,
að hann kæmist á þá skoðun,
að Nkrumah yrði að víkja.
>að kom af sjálfu sér, að
herinn sneri sér til Ankrah,
þegar upp úr sauð. Sam-
kvæmt því sem Henry Aléx-
ander, hershöfðingi, segir en
hann var áður fyrirmaður
herforingjaráðs Ghana, þá er
Ankrah að líkindum harð-
skeyttasti hermaðurinn í
Ghana og getur verið ótrú-
lega miskunnarlaus í tilfell-
um, sem krefjast hörkulegra
aðgerða.
Hann er þrekvaxinn og er
farinn að nálgast fimmtugs-
aldurinn. Hann er af Ga-ætt-
flokknum í suðurhluta
Ghana. Ankrah var eitt sinn
kennari við trúboðsskóla, en
gekk í herinn sem óbreyttur
hermaður á árum síðari heims
styrjaldarinnar. Hann var í
fyrstu í kennsludeild hersins,
varð hnefaleikameistari í frí-
stundum sínum, og hækkaði
mjög fljótlega í tign. Áður en
landið fékk takmarkaða sjálfs
stjórn árið 1949 varð nann
annar hinna svörtu íbúa lands
ins til að öðlast liðsfonngja-
tign.
Eins og Ironsi, herhöfðingi,
sem nýlega tók völdin í
Nígeríu í sínar hendur, fékk
Ankrah mikla bardagareynslu
í Kongó. Hlaut hann heiðurs
merki fyrir framgöngu sína
þar og aukinn frama.
Alexander leggur áherzlu
á, að þrátt fyrir að hann get,i
verið miskunarlaus, þá sé
Ankrah mjög viðkvæmur og
góðhjartaður maður. Afstaða
hans til hermanna sinna er
mjög föðurleg. En hann er
ekki aðeins föðurlegur í starfi
sínu, því hann er þríkvæntur
og á 22 börn.
Flestum, sem til þekkja, ber
saman um, að Ankrah kunni
þá list að leita ráða hjá öðr-
um — og fari jafnvél eftjr
þeim.