Morgunblaðið - 23.09.1966, Síða 10

10
MORGU N BLAÐIÐ
Föstudagur 23 sept. 1966
menn sem tafimenn a' skákborði
f SÍÐUSTU viku gisti ísland
í nokkra daga ungur blökku-
maður, Sam Mtepuka, sem
ættaður er frá Bhódesíu og
S-Afríku, hefur átt heima í
báðum löndunum, en stundar
nú lögfræðinám í London.
Kom hann hingað til þess að
fá einhverja nasasjón af lifn-
aðarháttum og lifskörum íbú-
anna „á mörkum hins byggi-
Iega heims“ og jafnframt
vegna þess að hann, eins og
margir Afríkumenn, telur
þjóðskipulag á Norðurlönd-
um til fyrirmyndar um marga
hluti. Þar sem ættlönd Mtep-
uka voru svo mjög í fréttun-
um þessa daga, sem hann
dvaldist hér, og þróun mála
þar umhugsunarefni þeim,
er fylgjast með erlendum
málefnum, þótti okkur fýsi-
legt að heyra eitthvað um
ástandið þar af sjónarhóli
blökkumanns.
Sam Mtepuka er 24 ára að
aldri, fæddur í Rhódesíu,
skammt frá Salisbury, höfuð-
borginni. Faðir hans var frá
Rhódesíu en móðirin frá S-
Afríku. Kynntust þau þar, er
faðir hans var þar við fram-
haldsnám — hann nam mynd-
list og gerðist síðan kennari
í þeirri grein, fyrst í S-Afríku
síðan heima í Rhódesíu. Á
þeim árum tíðkaðist það
gjarna, segir Mtepuka, að
íbúar Rhódesíu, bæði hvítir
og blakkir færu til náms í S-
Afríku, þar sem skólamál
voru þar lengra á veg komin,
— en fyrir nokkrum árum
hætti S-Afríkustmrn að heim-
ila skólavist blökkumanna
þar.
Sam Mtepuka stundaði
sjálfur framhaldsskólanám í
S-Afríku fram til ársins 1961
en hefur síðan verið í Lond-
on. Hann kvaðst siálfur
standa straum af kostnaði við
nám sitt. vinna fyrir sér með
ýmsum hætti í fríum og þess
utan skrifa greinar fyrir ýmis
blöð um málefni Rhodesíu og
S-Afríku. Kvaðst hann hafa
skrifað fyrir blöð á Norður-
löndum, m.a. „Dagens Nýhet-
er“, „Göteborgsnosten" og
„Syd-Svenska Dagbladet" í
Svíþjóð, og „Berlineske Tid-
ende“ í Kaupmannahöfn, *—
ennfremur „Neue Ziicher
Zeitung" í Zúrich í Sviss og
þessi blöð greiddu það vel
fyrir greinar, að verið hefði
sér mikill styrkur. Ekki kvað
hann það tíðkast að stjórnir
Rhodesíu eða S-Afríku veittu
blökkumönnum styrki til
náms erlendis, enda sæju
þær sér sízt hag í aukinni
menntun þeirra.
Talið barst að skipan mennta
mála í Rhodesíu og sagði
Mtepuka, að í háskólanum í
Salisbury væru bæði hvítir
og blakkir stúdentar, væru
þeir síðarnefndu um þriðjung
ur. Þeir sækja kennslustund-
ir og fyrirlestra sameiginlega
og matast í sama borðsal —
en þó þannig, að öðrum megin
í salnum sitja hvítir stúdent-
ar og hinum megin blökku-
stúdentar — „rétt eins og tafl
menn á skákborði", sagði
hann. í vistarverum stúdenta
er hkísvegar alger aðgreining,
sérstakir stúdentagarðar fyrir
hvíta og aðrir fyrir blakka.
Aðspurður kvað Mtepuka
þetta fyrirkomulag oft tilefni
ólgu og jafnvel átaka í há-
skólanum. Á hinn bóginn
hefðu hvítir stúdentar og
kennarar háskólans margir
haft vaxandi tilhneigingu til
að snúast á sveif með blökku
mönnum í Rhodesíu gegn
stjórn Ian Smiths, einkum
eftir að hann lýsti yfir sjálf-
stæði. Hefði þetta leitt til
alls kyns vandræða, margir
blökkustúdentar verið hand-
teknir, hvítir stúdentar sætt
áminningu og kennarar orðið
fyrir áreitni vegna afstöðu
sinnar. Til dæmis hefði a.m.k.
níu brezkum kennurum verið
vísað úr landi og þrír voru
nýlega handteknir, að því er
Mtepuka sagði.
Skipan menntamála í Rhod-
esíu sagði Mtepuka að væri í-
flestu sniðin eftir s-afrískum
fyrirmyndum. í barnaskólum
ríkti alger aðskilnaður hvítra
og svartra og menntunarskil-
yrði blökkubarna væri stór-
um lakari. Skylt væri að sjá
hvítum börnum fyrir ókeypis
skólavist allt til menntaskóla-
aldurs, en greiða yrði fyrir
námsvist allra blökkubarna og
þau væru ekki skólaskyld.
Meðal ársgjöld fyrir blökku-
barn væru 30 sterlingspund,
fyrir utan bækur og fargjöld.
Aðspurður um laun blökku-
manna í þessu sambandi,
sagði Mtepuka meðallaun ó-
faglærðs verkamanns u. þ. b.
þrjú sterlingspund á viku
fyrir 8 klst. vinnudag, meðal-
laun iðnverkamanns um 5
pund á viku en þeir, sem hlot-
ið hefðu framhaldsskólamennt
un, svo sem kennarar skrif-
stofumenn og aðrir, hefðu
u. þ. b. 8 pund á viku. Þess
bæri hinsvegar að gæta að
sárafáir blökkumenn væru í
röðum menntamanna, flestir
væru kennarar og kenndu ein-
göngu í skólum blökkumanna,
en jafnvel þar væru þeim
margar stöður lokaðar. Kenn-
arasamband hvítra væri svo
sterkt og gæti útilokað blökku
menn frá störfum. Blökku-
kennarar hafa líka samtök sín
í milli, en þau kvað Mtepuka
lítils megnug. „Þeim er bann-
að, samkvæmt lögum, að gera
verkföll, eins og öllum verka-
lýðsfélögum blökkumanna. —
Stjórnin ákveður laun þeirra
og það eina, sem samtökin
geta gert, er að bera fram
kvartanir. Þegar í harðbakka
slær eru þau gersamlega
máttlaus“, sagði hann.
Aðspurður um samskipti
hvítra manna og blakkra í
daglega lífi í Rhodesíu sagði
Mtepuka, að yfirleitt yrði ekki
mikið vart átaka, auðvitað
yrðu þar róstur annað veifið,
en ekki eins miklar og við
mætti búast. „íbúðahverfi
hvítra og blakkrá eru auðvit-
að alveg aðskilin en fólkið
umgengst nokkuð frjálslega á
vinnustöðum. Veitingahús eru
í flestum tilfellum aðskilin en
þó hafði, áður en lýst var yfir
einhliða sjálfstæði, verið kom-
Sam Metpuka
ið á laggirnar veitingahúsum,
sem bæði voru ætluð hvítum
og svörtum. Var þetta liður
í þeirri fyrirætlun Breta að
auka samskiptin smám sam-
an“.
— Staða blökkumanna og
afstaða í Rhodesíu og S-
Afríku er að mörgu leyti ólík
því, sem verið hefur í hinum
frjálsu Afríkuríkjum. Þeir eru
— og hafa svo lengi verið —
háðir iðnaðinum sem er al-
gerlega í höndum hvítra og líf
þeirra svo við hann miðað, að
þeir geta hreint og beint ekki
risið upp og barizt af hörku
fyrir bættum lífskjörum og
sjálfstæði. í- flestum öðrum
Afríkuríkjum hafa forvígis-
menn sjálfstæðisbaráttunnar
verið ættflokkaforingjar eða
menn, sem lifað hafa í land-
búnaðarhéruðum og verið
sjálfstæðari í hugsun og verk-
um. Þeir hafa aldrei orðið eins
háðir hinum hvítu og blökku-
Kannda
menn í S-Afríku og Rhodesíu.
Hvítir menn höfðu þar víða
ekki eins algert vald og í þess-
um tveimur ríkjum, þar sem
þeir ráða gersamlega öllu á
sviði stjórnmála, viðskipta og
hermála. Að vísu eru nokkrir
blökkumenn í landher Rhod-
esíu, en undir sterkri hvítri
stjórn og aðeins í lægri stöð-
um. í flughernum, sem er
mjög vel þjálfaður, ér enginn
blökkumaður. í S-Afríku eru
alls engir blökkumenn í hern-
um. Lögreglulið beggja land-
anna eru hinsvegar skipuð
blökkumönnum að nokkru
leyti, en þeir fá aldrei að bera
vopn“.
í samtali okkar talaði
Mtepuka alltaf um hina
hvítu íbúa Rhodesíu og S-
Afríku sem Evrópumenn. Að-
spurður hvort blökkumenn í
Afríku litu yfirleitt á þá sem
slíka, svaraði hann og hló
við: „Já, það er von þú
spyrjir að þessu. Sannleikur-
inn er sá, að framkoma hinna
hvítu íbúa þessara landa er í
þessum efnum tvíræð. f við-
ræðum og viðskiptum við
umheiminn tala þeir um sig
sem Afríkumenn — en þegar
þeir tala við blökkumenn
heima fyrir telja þeir sig Evr-
ópumenn. Á öllum opinber-
um skiltum, til dæmis á veit
ingahúsum, stendur „Evrópu-
menn“ og „Ekki Evrópu-
menn“. — Samkvæmt því
ættu t.d. Bandaríkjamenn,
sem þangað kæmu að fara
inn á staði þá, sem ætlaðir
eru blökkumönnum?
— Strangt til tekið ætti
svo að vera, að þeir litu bara
á alla hvíta menn sem
Evrópumenn, aðrir þjóðflokk
ar t.d. frá Asíuríkjum, Kín-
verjar og Japanir o.fl. teljast
ekki hinir — ekki Evrópu-
menn og er því skipað á bekk
með okkur. Að vísu hafa
Japanir nú verið viðurkennd-
ir •í S-Afríku, sem hvítir
vegna mjög vaxandi við-
skipta S-Afríku og Japans, en
framkvæmd þeirrar opinberu
stefnu er enn ekki komin
lengra á veg en svo, að víða
veldur árekstrum. Skammt er
síðan nokkrir Japanir reyndu
að fara í sundlaug, sem ætl-
uð er Evrópumönnum og var
vísað á dyr. í Rhodesíu telj-
ast Japanir enn ekki hvítir.
— Yfirleitt er ástandið í
kynþáttamálunum á allan
hátt verra í S-Afríku en í
Rhodesíu, þó nógu sé það
slæmt þar. Oft hefur komið
til þess, að fjölskyldum
blökkumanna — og þó eink-
um hinna svokölluðu blend-
inga, múlatta — sé sundrað
vegna litarháttar, einn bróðir
reynist t.d. öðrum hvítari,
sem rekja má til of náinna
kynna kynþáttanna annað-
hvort nú eða jafnvel fyrr á
tímum, því að framan af voru
engin lög í S-Afríku, er bönn
uðu náin mök hvítra og
svartra, eins og nú er. í slík-
um tilfellum eru þeir, sem
teljast nógu hvítir, látmr
flytjast burt og þeim búin
betri kjör.
Kynþátta flokkun fer alltaf
fram öðru hverju, — ekki
með ákveðnu millibili. Henni
er mjög auðveldlega komið
fyrir, því að allir blökku-
menn verða að bera vega-
bréf og geta ekki farið milli
borga og bæja, án þess að
sýna þau.
— Á hinn bóginn er þess að
gæta, sagði Mtepuka að lok-
um, að hinir hvítu íbúar Suð-
ur-Afríku hafa verið þar
miklu lengur en þeir hvítu í
Rhódesíu. Þeir standa þar
fastari rótum og má því segja.
að hin harða afstaða þeirra
og óttinn við að verða undir
í baráttunni við blökkumenn.
fái þeir völd, sé skiljanlegri.
í Rhódesíu hafa hvítir menn
hinsvegar aðeins verið í um
sjötíu ár og langflestir komu
þangað eftir heimstyrjöld-
ina síðari. Til dæmis eru þrír
af hverjum fjórum ráðherr-
um í stjórn Ians Smiths fædd
ir í Englandi. En þeir er i
engu að síður harðir í horn
að taka og ákveðnir í að láta
í engu svipta sig þeim ágætu
lífskjörum og forréttinda-
aðstöðu, sem þeir hafa skap-
að sér. Þeir eru orðnir þvi
vanir og háðir að hafa um sig
lið blakkra þjóna og hagnast
á hræódýru vinnuafli og þarf
eitthvað meira en lítið til. að
þeir varpi slíkum lífsþægind-
um fyrir borð. Eins og nú
horfir málum blökkumanna >
Rhódesíu og S-Afríku tel óg
ástandið gersamlega von-
laust“.

I
| I

i

>
>
>
s
>
>
I
s
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
i
— Ahugi
Framhald af bls. 3.
að ræða, nema í Þýzkalandi.
1957 hæffet svo síðasta tíma-
bilið, sem einkenndist af áætl-
unargerðum af hendi ríkisvalds-
ins og stæði það timabil enn.
Ráðherra ræddi síðan um efna-
hagsmál Júgóslava og sagði þau
hafa nokltra sérstöðu. Fyrst
eftir stríðið hefði landbúnaður-
inn verið þjóðnýttur eftir Rúss-
neskrí fyrirmynd, en það hefði
ekki tekizt vel og 1953 hefði
það verið opinberlega játað að
þessi stetna hefði mistekizt og
hefði þá verið tekið til við að
skipta ríkiSjörðum upp á milli
smábænda. Hefði svo verið
komið árið 1960 að 88% af öll-
um landeignum hefoi verið
komin í eigu bænda. |
Júgóslavar teldu sig standa
jafnlangt kapitalúma og komm-
únisma, en sósialísk viðhorf
kæmi helzt fram í iðnaðinum, j
sem væri grundvallaður á því að
allt land, námur og vélar væru
i eðli sínu talin samfélagseign,
en öllu væri hinsvegar stjórn-
að af fólkiriu er við fyrirtækin
störfuðu. Þannig væri reynt að
forðast ríkisrekstur kommúnista
sem mest. Fynrtækjum væri
stjórnað af verkamannaráðum
sem starfsfólkið kysi. Þannig
væri í raun og veru enginn at-
vinnurekar.di t.il og væru fyrir-
tækin samt ekki ríkisfyrirtæki.
Aðspurður sagði ráðherra, að
tvennt væn +il í afskiptum hins ^
opinbera af verðiagsmálum. Öll
stærri fyrirtæki yrðu að lúta
opinberum verðlagrakvæðum, en,
í landbúnaði og smáiðnaði væri
verðmyndunin frjáls. Það fyrir-
tæki sem hagnaðist á rekstri sín-
um hefði hagnaðmn sjálft til
ráðstöfunar og réði því hvort
það grexddi verkafólki hærri
laun eða legði út í aukna fjár-
festingu. Eí fyrirtæki ættu hins-
vegar í fjárhagsörðugleikum
gætu þau lerað tii annarra fyrir
tækja um aðstoo eða til banka.
Fyrirtæki mætti ekki leggja
niður eða selja.
Ráðherra sagði að þrátt fyrir
aukinn hagvöxt unaaníarin ár
væru meðaltekjur manna frem-
ur lágar, eða uir. 500 dollarar
á ári, sem er rúmlega þrisvar
sinnum minna en hérlendis.
Væri það þo mjóg mismunandi
eftir héruðum Sumstaðar, þar
sem vélaiðnaður væri mikill,
hefði fólkiö góð laun, en mikil
fátækt væri í landbúnaðarhér-
uðum syðst í laridinu
Nýjar íbúðir væru yfirleitt
tveggja herbergja og um 50 fer-
metrar. Meðaiíbúatala á íbúð
væri 4,5 manns. 1 aí hverjum 40
ættu ísskáp, 1 af hverjum 140
ættu bifreið, 1 aí hverjum 90
ættu sjónvarp og 1 af hverjum 8
ættu útvarp.
Varðandi menntamál landsins,
sagði ráöherra, að þar hefði
orðið mjóg hröð uppbygging.
Fyrir stríð hefðu um 26% lands-
manna verið olæsir og óskrif-
andi, en nú væri komin þar á
8 ára skóiaskylda og sæti nú 5.
hver íbúi á skólabekk.
Um utanríkismaJ sagði ráð-
herra það, að Júgoslavar teldu
sig hlutlausa. Þeir væru alþjóð-
legir í aðstóðu til lista og trú-
mál og kitkjur væru látin þar
afskiptalaus af hálfu hins opin-
bera. Títo væri eini þjóðhötð-
inginn í Anstur-Evrópu sem
komizt hefði til valda upp á eigin
spýtur og hvergi Játið bilbug á
sér finna í deilum við Rússa.
Rifjaði ráðiierra það upp, að
Stalín hefði eitt sinn látið þau
orð faJla í ræðu, að hann gæti
hrist Tító frá völdum með þvi
einu að hrista litJafingur. Síoan
hefði Krusjeíf vitnað í þessi um-
mæli er hann helt sína frægu
ræðu um Stalín og sagði. aó
Stalín hefði hrist allt sem nann
gat hrist, en saint hefði 'Ihj
setið sem fastast.
Að lokum sagði ráðherra að
tekið hefði verið a inoti s>.. .f
mikilli vinsemd og gestrism.
Væri greimlegt að Norðurlanaa-
búar nytu mikils aiits 1 Jugo-
slavíu.