Morgunblaðið - 23.09.1966, Page 17

Föstudagur 23. sept. 1966
MORGUNBLAÐIÐ
17
Hugleiðingar um sjálf-
stæðismál ísiendinga
— og bók dr. Bjarna Bene-
diktssonar Land og lýðveldi
ÞAÐ VAR árið 1907 að ég
fluttist til Reykjavíkur og gerð-
ist starfsmaður í ríkisstofnun.
Þar vann þá með mér jafn-
aldri minn, rúmlega tvítugur
maður, Þórður Sveinsson, síð-
ar aðalbókari í Búnaðarbank-
anum. Hann var bróðir Bene-
dikts Sveinssonar, er þá var
ritstjóri Ingólfs, blaðs Land-
varnarflokksins, er stofnaður
var 1903 af honum og mörgum
öðrum góðum og þjóðhollum
mönnum, er höfðu algert sjálf-
stæði lands vors að markmiði
og vildu enga málamiðlun né
samningamakk við Dani. Ég
gekk, að sjálfsögðu, þegar í
Landvarnarflokkinn, því mitt
brennandi áhugamál á þeim
aldri var skilnaður við „herra-
þjóðina“. Við, ungu mennirnir,
á þeim árum, sem áttum lifið
framundan, þráðum sjálfstæði
íslands umfram allt, við treyst-
um því að gæði lands og sjáv-
ar mundi bjarga okkur ef við
losnuðum, að fullu, við erlend
yiirráð. Ef til vill var fyrir-
hyggjan ekki í samræmi við
frelsisþrána, en það segi ég dag-
satt, að á þeim árum hefði ég,
og sjálfsagt margir aðrir, glað-
ir og grunnreifir gengið til or-
ustu við Dani og fallið, að okk-
ur fannst með sæmd, undir blá-
hvíta fánanum okkar. Sem bet-
ur fór kom nú aldrei til vopna-
viðskipta við aðrar þjóðir enda
hætt við að lítið hefði orðið úr
okkur, sem vonlegt var, hefði
svo farið. Þroskaðri sl„ . nmála-
menn höfðu forustuna. Einn
þeirra var Benedikt Sveinsson,
sem þá var þrítugur að aldri
(f. 1877).
Benedikt Sveinsson, síðar al-
þingismaður og lengi forseti
neðri deildar Alþingis, var mik-
ið glæsimenni í sjón, mælsku-
maður mikill, talaði fagurt mál
og hreint, laust við tilgerð. Hann
var þá ekki ennþá kominn á
þing, var fyrst kosinn 1908.
Vegna vináttu minnar við Þórð,
bróður hans, og áhuga í sjálf-
stæðismálinu, kynntist ég Bene-
dikt fljótt og vel, svo og konu
hans, frú Guðrúnu Pétursdótt-
ur, mikilhæfri konu og duglegri.
Benedikt hafði mikil áhrif á
unga menn á þeim árum. Ég
man vel, fund vorið þá er fregn
in um „uppkastið", svonefnda,
kom símleiðis frá Kaupmanna-
höfn. Fundur var þá boðaður
í Landvarnarfélaginu og var
haldinn í Báruhúsinu, við Tjörn
ina, en hús þetta var einn
stærsti fundarsalur, hér í bæ þá,
og varð húsfyllir, eins og raunar
var venjulega á fundum okkar
landvarnarmanna á þeim árum.
Ég man ekki hvort það var
Benedikt Sveinsson, er fyrstur
tók til máls, en margir mæltu
gegn sambandslagafrumvarpinu.
Stóð þá upp Jón Jensson., yfir-
dómari, en hann hafði verið,
ásamt Einari Benediktssyni,
skáldi, aðalhvatamaður að
stofnun Landvarnarfélagsins
1903. Kvaðst hann vera ánægð-
ur með frumvarpið, en þar sem
hann heyrði á undirtektum
fundarmanna, að flestir væru
því andstæðir, segði hann sig
úr félaginu, því tilboð Dana
væri áreiðanlega svo hagstætt
okkur, að lengra mundu þeir
aldrei ganga. Gekk hann síðan
út. Jónas Guðlaugsson, skáld,
sagði sig og úr félaginu með
sömu forsendum. Alls gengu þá
úr félaginu um 20 menn. Urðu
þá nokkur hróp og háreysti í
salnum. Benedikt Sveinsson
kvaddi sér þá hljóðs. Bað hann
menn að vera rólega, hér væri
alvara á ferðum og hættulegt
mál er þyrfti auðsjáanlega gaum
gæfilegrar athugunar, engin
hróp eða köll yrðu til fagnað-
ar né gæfu. Málið væri, við
fyrstu sýn, varhugavert og „það
einvalalið sem hér er nú sam-
an komið“, sagði hann orðrétt,
verður, ef þörf krefur, ásamt
öðrum góðum íslendingum, að
mynda þá heild er afstýrir voð-
anum er sýnist steðja að, ef við
semjum af okkur fornan rétt.
Enga stjórnmálaræðu man ég
betur en þessa — nema ef vera
skyldi ræða er Björn Jónsson,
ráðherra og ritstjóri flutti eitt
sinn, á þessu ári í Barnaskóla-
portinu, er svo var nefnt, um
sama mál. Benedikt Sveinsson
var áreiðanlega mikill föður-
landsvinur og einlægur sjálf-
stæðismaður, án þess að eigin-
girni fylgdi, og eftir að hafa
lesið Land og lýðveldi, bók son-
ar hans Bjarna Benediktssonar,
hygg ég vafalaust að hann hafi
trúlega fetað í fótspor föður
síns, sem góður Islendingur og
sanngjarn stjórnmálamaður, eft
ir beztu vitund.
Hér verður nú, í stuttu máli,
getið efnis bóka þessara, sem
eru tvö bindi 287 + 262 bls. Sam
kvæmt formála Harðar Einars-
sonar, er séð hefur um útgáf-
una, er hér birt sýnishorn af
ritgerðum, ræðum og blaðagrein
| um dr. Bjarna Benediktssonar,
forsætisráðherra, frá rösklega 30
ára ferli hans sem fræðimanns,
j bæjarfulltrúa og borgarstjóra í
' Reykjavík. alþingismanns, utan-
ríkisráðherra og nú síðast for-
sætisráðherra. Dr. Bjarni hefur
jafnan staðið í fremstu röð, eða
fremstur í sjálfstæðisbaráttu
aðir, sýndu okkur. Og allt fram
undir heimsstyrjöldina síðari
varð ég þess var, er ég kom
til Kaupmannahafnar, þrátt fyr
ir „sjálfstæðið" frá 1918. Danir
fóru með utanríkismál fyrir
okkur, og hér heima voru marg-
ir menn, sem dr. Bjarni nefnir
í fyrsta kafla „úrtölumenn" er
töldu að við hefðum ekki efni
á að taka þessi mál í eigin
hendur. Alþingi hafði að vísu
1928 samþykkt að segja upp
samningum frá 1918, og það
var síðan áréttað með ýmsum
samþykktum, þ.á.m. var svo-
hljóðandi tillaga frá Bjarna sam
þykkt á fundi: Fundurinn lítur
Mér virðist ekki leika neinn vafi svo á, að sjálfsagt sé að slíta sam
á því að þeir menn, er vilja af bandinu við Dani að öllu leyti
I einlægni afla sér raungóðar þekk ; þegar samningstímabilið er
ingar um stjórnmálasögu ís- | enda“. 1 Morgunbl. segir hann 12.
lands, geti ekki, með nokkru janúar 1940 (I. bls. 19): „Það
móti komizt hjá því, að lesa sem skiptir máli er, að lands-
þessar bækur, eða a.m.k. þá kafla menn láti ekki villa sig af þeirri ;
í þeim, sem um þau mál fjalla. braut,, sem sagan hefur markað
Enda þótt höfundur fari aldrei þeim og skyldan — hvort hún
dult með stj órnmálaskoðun er skynsamleg eða ekki — býð-
sína, og það kemur engum á ur þeim að halda til þess að
óvart, — virðist mér hann beita síðari kynslóðir festi ekki á
slíkri sanngirni og hlutleysi í þeirri, sem nú lifir, (ættlerans) .
umtali og frásögn af andstæð- aumlega heiti“. — Úrtölumenn-
ingum að til fyrirmyndar má irnir vildu fara „skynsamlega" ,
| telja. Þetta verður að telja mik- að en hvenær hefði þessi smá- |
inn kost á bók sem þessarí og þjóð orðið sjálfstætt ríki, jafn- i
eykur gildi hennar mjög. — Út- j réthátt stórveldum, ef aldrei '
I gefandinn (Hörður Einarsson) | hefði verið teflt á tvær hætt-
1 hefur á nokkrum stöðum, rit-
að inngangsorð framan við ein-
Bjarni Benediktsson
staka kafla, til glöggvunar á
ur? Við höfum eigin tungu,
menningu og þjóðerni og ætti
þá ekki áræði og dungaður að
duga okkur til að vera sjálf-
stæð þjóð, auðvitað í sambandi
við stærri þjóðir er hafa svip-
að stjórnarfyrirkomulag- En
þótt dr. Bjarni væri svo ungur,
sem áður er getið, þegar grund-
völlurinn að fullveldi Islands
var lagður 1918, er þó auðséð
að hann getur vel sett sig í
spor þeirra er áður lifðu, eins
og við, aldamótamenn, getum
skilið hörmungar einokunar-
tíma og harðinda fyrri alda,
en ætíð er það á nokkurn annan
hátt, að lifa tímana sjálfur, en
að heyra um þá, hversu skiln-
ingsgóður sem maðurinn er.
Er Þjóðverjar hernámu Dan-
mörku, 9. apríl 1040 var dr.
Bjarni prófessor í stjórnlaga-
fræði við Háskóla íslands. Var
hann ríkisstjórninn til ráðuneyt
is um lagalegar breytingar er
gera varð er konungsvaldið var
„að svo stöddu" flut inn í land-
ið. Um þetta ritar hann ítar-
efninu og þeim atburðum, sem iega grein í tímaritinu And-
um er fjallað.
I vara 1940: Land og lýðveldi.
Fyrra bindið skiptist í þrjá Næsti kafli er önnur grein úr
aðalkafla er nefnast: I. Sjálf- J Sama tímariti, birt 1941 en þá
stæði íslands. II. Stjórnskipun. var um það rætr hvort við ætt.
III. Óryggismál íslands og utan- um þá þegar að segja upp sam.
I úkisstefna. | bandslagasamningum við Dani
| Þegar dansk-islenzku sam- 0g sofna lýðveldi Um það
bandslögin gengu í gildi 1. des. samdi dr. Bjarni álitsgerð
'Su,vi;L„ÞBf'„f«vrSrúuf5.«L b홑 b—»—» var'
SSr. S 5 Þf vÓfu fulí 1 aIÞ“íim»«ur 1»42. «,
„ , , , Isl. samtiðarmenn bls 83)
tiða menn, en ekki fannst okk- '•
r, sumum þetta þó endanleg- í M bf°k«mnar nefnist
r sigur. Ég greiddi atkvæii ! * J,andl- storl '
.a+í ,ræða, flutt a Þingvollum 1
þjóðarinnar og aldrei hopað um
fet í þeim málum. Samstarfs-
maður hans í stjórnmálum, sem
nú er látinn, sagði mér fyrir
12-15 árum, að hann teldi Bjarna
Benediktsson þá mesta kraftinn
og öflugasta í forústuliði Sjálf-
stæðisflokksins, þessi maður
vissi vel hvað hann sagði, því
bæði var hann skarpgáfaður
maður og sjálfur í stjórn flokks-
ins um langt skeið. Þessi sýnis-
horn af ritgerðum og ræðum
dr. Bjarna eru að sögn útgef-
anda valin úr hundruðum slíkra.
þessum sambandslögum, _
líklega meðfram af því að Bene ástæðum ,fyrV:
dikt Sveinsson hafði jafnan haft tU, Þess’ «ð sambandi
sterk áhrif á skoðun mina í h V“ Sjltlð' Telur
þessu máli. Víst er það, að við mar" Þ i 6lnS °g faff hans og
urðum ekki sjálfstæð fullvalda aðrlr> að sialfstæðisbar-
þjóð 1918. Kosturinn við þessi moð Þ 1 alls ehhl verlð lok,ð
lög var, að þau voru uppsegjan- ™ n « k ~ DanÍr
leg eftir tiltölulega stuttan uIer uÞfS megnugir
tíma. Er sá tími kom var Dan- Norð?]rf, í Ur hjalP ne aðstoð'
mörk hernumin af hættulegu Norðurlond sundruð i atokum
heimsvaldasinnuðu einræðis- storvoldanna o.s.frv. Deilir hann
ríki en við vorum undir vernd Þar hdrt a „undanhaldsmenn“,
Þrigja voldugra stórvelda, er þá !ra ÞanU. nefnir svo> °S heldur
börðust sameiginlega gegn of- . ”1»ettl íslendln«a td fuils
beldinu, Bretlands, Bandaríkj- I -lfS f1S, ~. SJalfstæðisbar-
anna og Sovétríkjanna. Ákvæði ' hundrað ar, er næsti kafli
sambandslaganna voru notuð og , lrt,1 Mbl' ,17- juní 1944.
við sluppum alveg við Dani og ,, : at rakln 1 sfórum dráttum
konung þeirra, nema sem vin- barattan fyrir sjálfetæði frá því
samlega viðskiptaþjóð, einkum pln°kUmn ,var afnumin 1787-
í menningalegu tilliti. Árið froðlegt yflrllt. Þetta
Í918 var höfundur ritsafnsins er hatlðarfirein í blaðinu, dag-
! dr. Bjarni Benediktsson, aðeins 'nn S6m 1ýðveldlð var á sjofn
10 ára að aldri. Hann hefur því i
ekkert haft af sambúðinni við ! Það voru ekki stúdentar í
Dani, sem algerri yfirþjóð, að Kbh- ne hér heima sem urðu
segja, eins og faðir hans og sá Þess valdandi að frumvarpið til
, er þet.ta ritar. Það hlýtur að sambandslaga 1907 (Uppkastið)
vera mjög erfitt, ef ekki alveg var kolfellt fyrir þeim Hannesi
ómögulegt fyrir þá, er ekki hafa , Hafsteln °g hans mönnum. Það
spálfir reynt það, að skilja, Ivar Þlóðln. ekki einungis þeir
hversu þvingandi og auðmýkj- j er kosningarétt höfðu þá, held-
andi það var fyrir frjálsa menn, ur °8 flestir yngri mennirnir,
að finna þá leiðinlegu lítils- jsem voru öræddir við að binda
virðingu, sem margir Danir, eink sjáifum sér og örfum sínum
um hinir ógreindari og ómennt- I klefa með samningum þessum
Þorsteinn Jónsson
við Dani. Ég man að menn biöu
þess að með mikilli óþreyju
hverig ísafold Björns Jónssoon-
ar snerist við málinu, því und-
ir því má hiklaust telja hvern-
ig málið fór. Ef Björn Jónsson,
sá mikli blaðamaður, hefði snú-
izt með „Uppkastinu", þá hefði
það verið samþykkt. Á því var
enginn efi, talinn þá, man ég
það glöggt.
Ég vil aðeins með fáum orð-
um, víkja aftur að orsökum þess
að sambandslögin (eða frum-
varpið) 1918 kom fram. Þetta
stafaði að minni hyggju af því
að Danir voru þá að undirbúa
kröfugerð um endurheimtu
hluta af Schleswig, þar sem
landar þeirra bjuggu. Eðlilega
var þeim þetta hjartans áhuga-
, mál og þá kom þeim í huga, að
sjálfstæðisnöldur íslendinga
væri, ef til vill, eðlilegt. Þess
vegna voru þeir svo eftirláts-
samir (þótt ekki vildu þeir
j alveg gefa eftir, um sinn) við
I okkur 1918. Kristján konungur
I þóttist sitja allfastur í stóli, sem
konungur íslands áfram, enda
; mætti hann jafnan hér á landi
eftir 1918 í dönskum sjóliðsfor-
ingjabúningi. Var það ekki sárs
aukalaust fyrir góða íslenzka
sjálfstæðismenn, t.d. á 1000 ára
hátíð Alþingis.
II. kafli fyrra bindis néfnist
Stjórnarskipun. Hefst hann með
löngu og fróðlegu máli um Sátt-
málann 1262 og einveldishyll-
inguna 1662. (Tímarit lögfræð-
inga 1. hefti 1962). Þá taka við
vandlega samdar ritgerðir um
Deildir Alþingis (birtist í Fest-
skrift til Frode Castberg, Uni-
versitetsforlaget 1963), Þingræði
á íslandi (Tímarit lögfræðinga
1956), Bráðabirgðalög og af-
staða Alþingis til útgáfu þeirra
(afmælisrit helgað Ólafi Lárus-
I syni, prófessor 1955). Stjórnar-
I skipulegur neyðarréttur. End-
urskoðun stjórnarskrárinar. All-
S ar eru þessar ritgerðir vandaðar
að efni og nauðsynlegar til lestr
: ar Þeim er sinna vilja stjórn-
! málum.
j í III kafla.Öryggismál íslands
i og Utanríkisstefna gerir höfund
ur grein fyrir þeim málum er
hann hefur, að ætla má, mest
| og bezt kynnt sér og um hugsað
I samtíðarmanna sinna, utanríkis-
málin. Dr. Bjarni Benediktsson
,er óvéfengjanlega sérfræðingur
I í þeim efnum. Annars yrði allt
°f iangt mál og mér ofvaxið, að
rekja efni ritgerða dr. Bjarna
um þessi mál. Þau eru þannig
I samin og fram sett að ekkert
má úr fella. Dr. Bjarni Bene-
j diktsson hefur lagt grundvöll að
utanríkisstefnu þjóðar vorrar og
hingað til hafa ráð hans og
stjórn á þeim málum reynzt vel.
Sókn og sigrar í landhelgis-
málinu, bls. 15—57 í síðari hluta
ritsafnsins er afburða vel skrif-
aður og skemmtilegur kafli um
'Þetta mikla mál, sem misjafn-
| lega var vel á haldið með köfl-
| um, en þó lyktaði með sigri ís-
I lendinga. Ég held að alveg sé út
í hött að ég fari að semja út-
| drátt úr þessum þætti. Hann er
I þannig saminn, að menn verða
að lesa hann allan, úrfellinga-
laust. því hér er ekki um nein-
ar málalengingar að ræða eða
vafnlnga frá höfundi.
Auk þessa er síðara bindinu
skipt í eftirfarandi kafla: „At-
ricunhald á bls. 2)