Morgunblaðið - 20.11.1966, Qupperneq 23

Sunnudagur 28. nðv. Í9®6
MORGUNBLADBÐ
23
Náðu merkum
sjónum vii Surtsey
JT
I
sem japanskir vísíndameRn
létu lífið fyrir
Viðtal við dr. Unnstein Stefánsson
DR. UNNSTEITSTN Stefánsson,
ihaffræðingur, starfar á tveimur
vígstöðvum, ef svo má segja. Á
Bumrin flytur hann fyrirlestra
við bandaríska háskóla og þess
S milli er hann hér heima að
störfum við Hafiannnsókna-
stofnunina, og á báðum stö'ðum
vinnur hann að merkum rann-
eóknum .Um leið og við leituðum
tii Unnsteins vegna erlendra
fregna um rannsóknir á breyting
um á einhverjum greinum Golf-
straumsins, notuðum við því
tækifærið til að spyrja hann um
r-annsóknir hans.
Eitt af því, sem bar á góma,
voru mælingar, sem Unnnsteinn
gerði á magni næringarsalta í
sjónum kringum Surtsey í byrj-
lun gossins og til ársloka 1966.
En þar fengust merkar niður-
stöður. Það kom í ijós, að kísil-
magn sjávarins jókst mjög með-
an gosið var sprengigos. En það
sýnir, a'ð þegar sjórinn fór of-
an í gíginn, leystist upp mikið
af þessum efnum. Hafði kísil-
innihaldið þrefaldazt nálægt gos-
staðnum, en þess varð vart í allt
að 30 km. fjarlægð. Kvaðst Unn-
steinn telja, að áhrif eldgoss á
sjóinn séu meiri en vitað hefur
verið, því þetta er alveg órann-
sakað. Japanir ætluðu að rann-
saka þetta í neðansjávargosi þar
fyrir nokkrum árum, en rann-
sóknarskipið fórst með manni og
mús vi'ð sprengingu í gígnum.
Þegar Unnsteinn skýrði frá nið-
urstöðum á rannsóknunum við
Surtsey í fyrirlestri á fundi Haf-
rannsóknaráðsins í Róm, reis
upp japanskur vísindamaður og
sagði að íslenzku vísindamenn-
irnir hefðu vissulega verið lán-
samari en félagar Iþeirra í Jap-
an, sem hefðu ætlað að rann-
saka þetta sama. Niðurstöðurnar
frá íslandi þóttu mjög athyglis-
vei'ðar. Telur Unnsteinn jafnvel
hugsanlegt að greina megi eld-
gos ne'ðansjávar áður en það
sést, því þá eigi kísilmagnið í
sjónum að vaxa. Ritgerð um
þetta efni eftir Unnstein Stef-
ánsson birtist í sumar í „Journ-
al of Marine Research.“
Hafrannsóknir út af
N-Karólínu
Unnsteinn starfar, sem fyrr er
sagt, við Dukeháskóla í Norður-
Karólínufýlki í Bandaríkj unurn,
en skólinn rekur m.a. hafrann-
sóknarstöð niðri við ströndina
og hefur yfir að ráða rannsóknar
skipi, sem hann fékk að gjöf frá
National Scienoe Foundation.
— Já, ég er að rannsaka iand-
grunnssvæðið þarna á Atlants-
hafsströndinni, allt norður tiil
Hatterashöfða, svarar Unnsteinn
spurningu okkar um þetta. —
Þetta svæði hefur veri'ð lítið at-
hugað. Það er mjög skemmtilegt
viðfangsefni, vegna þess hve
svæðið er fjölbreytilegt. Golf-
straumurinn liggur þétt að eða
upp á landgrunnsbrúnina norður
undir Hatterashöfða, en sveigir
Iþá frá. Nyrst getur norðlægur
sjór borizt inn á það, en hita-
beltissjór er fyrir sunnan. Þarna
eru sem sagt mörk hitabeltis-
sjávar og norðlægs sjávar. Þess-
ar rannsóknir okkar eru fyrst og
fremst almennar 'hafrannsóknir.
Við erum m.a. að athuga þær
SURTSEY
Kísilmagn sjávar í sniði frá vestri til austurs með Surtsey
í miðju. Efri mynd er frá 15.—16. nóv. 1963 og sýnir hið mikla
kísilmagn. Sú neðri er gerð ári síðar, eftir að sprengigos var
löngu hætt í eynni.
Si (jjg-of/lifre)
16-17/11, 1964
5 naut. miles
sóknarskipinu með nemendur
mína. Nú í haust vor-u tvær
rannnsóknarferðir og sú síðasta
verður farin í nóvember. Ég
fékk styrk frá National Science
Foundation til þessa verkefnis
og réði ungan mann til að
standa fyrir þessum athugunum
í fjarveru minni, þar sem ég
þarf að vera hér heima. Ég er
vongóður um a’ð við lærum eitt-
hvað af þessu.
Árstíðabundnar
rannsóknir í Faxaflóa
— Hvað hefur þú verið að fást
við hér heima?
— í febrúar sl. byrjuðum við
mælingar í Faxaflóa og í Jökul-
dýpinu, til að athuga ástandið á
þessu hafsvæði á ýmsum árs-
tíma. Ég gerði einu sinni nokkr-
ar árstíðabundnar rannsóknir á
hafinu fyrir norðan og hefur
lengi langað til að gera sams kon
ar ath'Uganir hér fyrir sunnan. En
á Faxaflóasvæ'ðinu, eins og ann-
ars staðar hér við land, er mik-
ill munur á sjónum eftir árstíð-
um. Hitastigið er eðlilega mjög
breytilegt, einkum við ströndina.
Einnig verður mikill mismunur
á eðlisþyngd. Á vetrum þyngist
sjórinn og blandast, en á sumr-
in myndast á ca 20—30 m dýpi
svo kallað 'hitaskiptalag, þar sem
selta og hiti og þar með eðlis-
þyngd vaxa ört. Þetta skiptir
Yfirborðsstraumar á Atlantshafi (Úr ,,Hafið“)
skörpu hitabreytingar, sem
verða út af Hatterashöfða. í
fyrra mældi ég t.d. 15 stiga hita-
mismun í sjónum á 10 km kafla.
Þessi hitaskipti færast eitthva’ð
til. Trúlegt er að úr Golf-
straumnum kastist þarna ein-
hverjir angar af hringstraumum
upp á landgrunnsbrúnirnar.
— Annað er mjög fróðlegt til
rannsóknar á þessum slóðum,
heldur Unnsteinn áfram. Það er
að hve miklu leyti og við hvaða
skilyrði, sjór berst norðan að inn
an við Golfstrauminn, en það
getur verið mikilvægt. Ef Golf-
straumurinn þrengir djúpsjó
upp að ströndinni, getur það
haft mikil áhrif á fram'leiðslu-
getu sjávarins á landgrunnssvæ'ð
inu sjálfu. Ef yfirborðssj órinn á
landgrunninu fær aftur á móti
að vetrinum tækifæri til að
kólna og þyngjast svo mikið að
hann sökkvi og renni út af land-
grunnsbrúninni, hlýtur yfirborðs
sjór að streyma inn á svæðið í
hans stað. En slíkur yfirborðs-
sjór er alltaf snauður að nær-
ingarsöltum og grunnsvæðið
þarna verður þá fátækara frá líf-
fræðilegu sjónarmi’ði. Fram-
leiðslugeta svæðisins yrði þá
minni, og athuganir benda til að
svo sé.
Á þessu ári förum við 5 leið-
angra til að rannsaka þetta
svæði. Sjálfur fór ég í febrúar og
snemma í sumar út á hafrann-
mjög miklu máli fyrir plöntu-
gróðurinn. Ofan við þetta belti
ganga næringarsölt til þurrðar,
en lítil blöndun verður gegnum
hitaskiptalagið. Er því fróðlegt
a'ð vita hvernig það myndast og
hvar. Við erum almennt að
reyna að komast að því hvaða
ytri aðstæður valda breytingum
eftir árstíðum á ýmsum hlutum
svæðisins og á mismunandi
dýpi. í því skyni erum við nú
búin að fara 14—15 ferðir á ýms-
um skipum og gera 6—8 þúsúnd
efnagreiningar, svo mitt fólk hef
ur haft nóg að gera. Hve marg-
ir? — Lengst af hafa þrír verið
mér til aðstoðar vfð þetta, en
fleiri hafa tekið þátt í rannsókn-
unum. T. d. hefur dr. Svend
Aage Malmberg gert gagnsæis-
mælingar í þessum leiðöngrum
og einnig &traummælingar.
Þórunn Þórðardóttir, sviffræð-
ingur, hefur safnað sýnishornum
af plöntusvifi og gert fram-
leiðslumælingar. Og við söfnum
einnig dýrasvifi í þessum leið-
öngrum. Sjálfur sé ég um mæl-
ingar á seltu, hita, öllum upp-
leystum efnum, súrefni o.fl.
Til þess að þekkja lífsskilyrði
þeirra plantna og dýra, sem
þarna vaxa upp, verður við að
vita eitthvað um sjóinn, hitastig-
ið í 'honum, uppleyst efni o.s.frv.,
alveg eins og sá, sem ætlar a'ð
rækta þarf að kunna skil á jarð-
Unnsteinn Stefansson.
veginum, loftslagi og fleiru, seg-
ir Unnsteinn ennfremur. Ef upp-
vöxtur seiða og hrygning eru háð
umhverfinu og ytri skilyrðum,
verðum við auðvitað að
reyna að komast að því, hvaða
skilyrði eru hagstæð og hvaða
skilyrði eru þa'ð ekki. Og þar
fyrir utan viljum við fræðast um
grunnið kringum landið, alveg
eins og jarðfræðingarnir vilja
vita eitthvað um hraunin og jökl
ana. Það er ófrágreinanlegur
hluti af landi okkar.
Erlendis er áhugi á haffræði
mjög að aukast. Hafið þekur um
70% af jörðinni og við vitum enn
afar lítið um það. Ef til vill er
ástæðan fyrir áhugaleysi á þess-
ari grein hér sá, a'ð hún er ekki
kennd í neinum íslenzkum skóla.
Þó erum við hér á mjög athygl-
isverðu svæði hvað þetta snert-
ir, á mörkum kaldra og heitra
sjávarstrauma. Fá lönd hafa að-
gang að annarri eins fjöl-
breytni í sjónum, t.d. ef borið er
saman ástandið sunnan lands og
norðan. Þar við bætist að hér er
lítil byggð, svo mengun er
minni hér í sjónum en annars
staðar.
Golfstraumurinn liggur í
hlykkjum
Loks berst talið að Golí-
straumnum og þeim fregnum,
sem okkur hafa borizt um að ver
ið sé a'ð rannsaká einhverjar
breytingar á honum við Amer-
íkustrendur. Og Unnsteinn út-
skýrir málið í höfuðdráttum. —
Hann segir, að leikmenn hugsi
sér Golfstrauminn gjarnan sem
heita á, er renni aðgreind frá
öðrum sjó. Svo einfalt sé það
þó ekki. Þessi straumur myndist
á mörkum sjóheilda. Hin miklu
straumakerfi, sem upprunnin
eru á miðjarðarsvæðunum eru
að langmestu leyti knúin áfram
af vindum, enda þótt hita- og
seltubreytingar hafi einnig á-
hrif á hafstraumana. Séu kort af
vmdakerfum borin saman við
kort, er sýna hafstraumana, kem
ur fram greinileg líking. Þannig
er ríkjandi háþrýstisvæði á sunn
anverðu Norður-Atlantshafi og
streymir loftið umhverfis þa'ð
réttsælis. Fyrir sunnan 20 gráðu
n.br. blæs vindurinn úr austur-
átt, en fyrir norðan 30 gr. n. br.
einkum úr vestri. Straumarnir
fylgja í aðalatriðum ríkjandi
vindum, en eru afmarkaðri. Fyr
ir norðan 45 gráðu n. br. er rikj-
andi lægðasvæði, og þar verður
hreyfing vindsins andsælis. í
norðurhöfum eru straumarnir
sömuleiðis í aðalatriðum andsæl-
is. T.d. liggja þeir norður á haf-
inu við strendur Noregs, en súð-
ur með austurströnd Grænlands.
Staðvindarnir á háþrýstisvæð-
Framh. á bls. 25