Morgunblaðið - 23.02.1967, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. FEBRÚAR 1967.
15
Landbúnaðurinn, núverandi
aðstaða og framtíðarviðhorf
ÍSLENZKA þjóðfélagið er i
öndverðu byggt upp í dreifðri
toyggð, sem bændasamfélag. Það
hefur tekið miklum breytingum
Érá upphafi byggðar, sé saman-
'burður gerður milli fortíðar og
nútímans.
Atvinnusaga þjóðarinnar sýnir
þó, að breytingar atvinnuhátta
hafa mestar orðið á þeim 66 ár-
um, sem liðin eru af tuttugustu
öldinni,
Fram til síðustu aldamóta hvíl-
ir afkoma þjóðarinnar á tveimur
•tvinnugreinum, landbúnaði og
fiskiveiðum, en þær voru að
hluta stundaðar af útvegsbænd-
um, er samihliða stunduðu land-
búskap.
Á þeim tímum var viðurkennt
*em sannmæli, að bóndi væri
bústólpi og búið landstólpi. Enn
má segja, að þessir tveir frum-
atvinnuvegir séu styrkustu stoð-
ir alls efnalhagslífs í landinu, þó
fieiri atvinnugreinar séu nú
komnar til. Iðnþróunin er nú að
komast á það stig, að vænta má,
að iðnaður við hlið sjávarútvegs
ins eflist til stórrekstrar, grund-
vallaðs á lítt nýttum orkulind-
um landsins í fallvötnum og
jarðhita. Vonir þjóðarinnar
standa til, að stóriðja verði vax-
andi þáttur í atfhafnalífinu á kom
andi árum.
í iðn- og tækniþróuðum þjóð-
félögum eykst þörfin fyrir vel-
uppbyggt fræðslu- og skólakerfi.
Hin margbrotu daglegu viðskipti
krefjast starfskrafta til margvís-
legra þjónustustarfa.
1 nútímaþjóðfélagi þarf að
leysa mörg verkefni, og segja má,
að starfstækifærunum hafi fjölg-
að með vaxandi hraða á ári
hverju síðustu tvo til þrjá ára-
tugi, jafnframt þvi sem ungt
fólk hefur fengið bætta aðstöðu
til að búa sig undir hin mismun-
andi störf, sem hægt er að velja
á milli. Það verða um næstu
framtíð mörg verkefni, sem þarf
að leysa, og uppvaxandi kynslóð
má búast við því að leysa þyngri
og stærri verkefni en þau, sem
éður hafa verið leyst í okkar
litla þjóðfélagi.
Breyttir búskaparhættir.
Hvernig aðstaða landlbúnaðar-
Ins hefur breytzt Ihin síðari ár,
er mikið umrætt málefni, og
koma þar fram sem jafnan mis-
munandi skoðanir um þýðingu
og hlutverk landbúnaðarins fyr-
ir uppbyggingu velferðarþjóð-
ilélags, sem allir munu sammála
um, að stefnt skuli að með ný-
akipan í atvinnumálum.
Til þess að átta sig á stöðu
landbúnaðarins eins og hún er i
dag, er ástæða til að gera sér
grein fyrir þeim breytingum, er
hin síðustu ár hafa orðið um bú-
»etu fólksins í landinu, annars
vegar tölu þeirra einstaklinga,
*em á vinnufærum aldri vinna
að landbúnaði, og hins vegar á
þróun framleiðslunnar yfir sama
tímabil.
Lítum því nánar á þessi tvö
grundvallaratriði. >ó skal ekki
seilzt lengra til heimilda en til
tímabilsins 1900-1966.
Aldamótaárið 1900 var Ibúatala
landsins alls 78487 manns. >að ár
telja hagskýrslur, að landbúnað-
urinn hafi framfært 55949 manns
af þjóðarheildinni, sem svarar
til að vera 71,3% allra lands-
búa. í þessum tölum eru taldir
atvinnurekendur í landbúnaði
og fjölskyldur þeirra, ársfólk,
sem vann að landbúnaði, ásamt
fjölskyldum þeirra og aðrir, er
höfðu tekjur sínar af landbún-
aðarstörfum. >ó ber að geta þess
1 þessu sambandi, að á þeim
tíma stunda bændur ennþá á ýms
um stöðum við sjávarsíðuna út-
veg með búum sínum, sem eitt-
hvað hækkar hlut landbúnaðar-
ins í framfærslunni þetta ár.
Af því fólki, sem landbúnað-
urinn framfærði aldamótaárið,
var á vinnufærum aldrei 21260
manns, sem að búrekstrinum
vann. Með öðrum orðum: 28:5%
þjóðarinnar ber uppi landbún-
aðarframleiðslu á því ári.
>á er íslendingar minntust
þúsund ára afmælis Alþingis ár-
ið 1930, var íbúatalan í landinu
108629. >að ár var talið, að á
framfæri landbúnaðarins væru
38889 manns, sem svarar til að
vera 35,8% þjóðarheildarinnar.
>á er verkfært fólk við landbún-
aðarstörf samkvæmt aðalmann-
tali þess árs 14778 manns, en það
svarar til 13,6% þjóðarinnar.
Árið 1965 er fólkstalan í land
inu 193.215 manns. Landbúnaður
inn framfærir það ár 28982
manns eða sem nemur 16,0%
þjóðarheildarinnar. Verkfært
fólk við landbúnaðarstörf hefur
verið áætlað 10.200 manns, en
þá mun hafa verið miðað við, að
um 23.000 manns hafi framfæri
af landlbúnaði.
Tel ég því líklegra, að verk-
fært mætti telja 11.000-11.600
manns. Sé hærri talan notuð,
mætti áætla starfskrafta land-
búnaðarins 6% af þjóðarheild-
inni.
Af þessum tölum sést, að verk-
færu fólki við landbúnaðarstörf
hefur á 65 árum fækkað um
10.000 manns, auk þess svo sem
að mestu hefur borfið úr sveit-
um ártíðabundið verkafólk, sem
fyrstu tvo tugi aldarinnar vann
að bústörfum vor, sumar og
haust. Ef svo væri reiknað með
því, að þeim hluta þjóðfélags-
þegnanna, sem fæddir eru á
þessu tímabili í sveitum og hlutu
þar uppeldi sitt til manndómsára,
væri bætt ofan á hina beinu
fólksfækkun í sveitum, mundi
sú tala nema milli 27-28 þúsund
manns. Hins vegar hafa sveitirn-
ar notið starfskrafta þeirra að
nokkru leyti, meðan á uppeldi
þeirra stóð, fram til manndóms-
áranna, en jafnframt hafa sveit
irnar kostað menntun þeirra að
meira eða minna leyti.
>að er ekki lítill skerfur, sem
sveitirnar 'hafa á þennan hátt
lagt þéttbýlinu og öðrum at-
vinnuvegum til, það sem af er
þessari öld, en þess er ekki að
vænta, að svo verði á komandi
árum, til þess er fólksfæðin of
mikil í sveitum og hlutföllin
milli aldursflokkanna hafa þró
azt með þeim hætti, að ekki er
að vænta, að þéttbýlið sæki til
sveitanna fólk í þeim mæli, sem
verið hefur.
Hvernig fólksfækkunin hefur
orðið í einstökum sveitum, er
mjög breytilegt. Að miklum
meiriihluta kemur fækkunm
fram í því, að færra fólk er nú
heimilisfast á hinum byggðu
jörðum.
Hér hefur einnig komið til, að
búendum hefur fækkað, þótt á
móti því hafi komið, að sambýli
í félagsrekstrarformi hafi aukizt,
einkum eftir 1960. Hefur búenda-
fækkunin því orðið minni en oft
er haft á orði í umræðum um
landbúnaðarmál. >ó hafa mörg
hreppsfélög, jafnvel í heilum
landshlutum, grisjazt mjög að
byggð, einkum á Vestfjörðum,
og þar hafa auk þess tveir hrepp-
ar, Sléttuhreppur og Grunna-
víkurhreppur, alveg fallið úr
öyggð. Einstakir hreppar eru
svo mjög grLvaðir að byggð, að
til auðnar horfir, t.d. Ketildala-
hreppur og Múlasveit í Barða-
strandarsýslu, yztu hrepparnir
á Snæfellsnesi, Sauðanesihrepp-
ur í Norður->ingeyjarsýslu.
Loðmundarfjörður í Norður-
Múlasýslu og Mjóifjörður í Suð-
ur-Múlasýslu.
Enda þótt búrekstur hafi eflzt
á þeim jörðum, sem í byggð eru
á þessum stöðum sums staðar,
skapast margvíslegir örðugleik-
ar hjá því fólkL sem eftir situr,
og á þetta fólk leggjast þyngri
byrðar en þær, sem forsvaran-
legar geta talizt í velferðarþjoð-
félagi. í sumum tilfellum myndi
vandinn ekki leysast í nefndum
sveitum með burtflutningi þass
fólks, sem þar er nú, þvi gjöreyð-
ing þessara byggða myndi skapa
aðliggjandi sveitum nýja og
aukna örðugleika á ýmsum svið-
um, bæði félagslegs eðlis, en
einnig líka aukna rekstrarlega
örðugleika, er niður fólli sam-
skiptaaðstaða, sem jafnan er
milli nágrannaihreppa á ýmsum
sviðum.
Slík ráðstöfun að rýma heilar
byggðir, getur valdið keðjuverk-
unum í fólksflótta á nýjum stöð-
um. Getur því verið vel atihug-
unarvert, áður en til slíkra ráð-
stafana er gripið, að leitað sé
leiða til þess að efla annað at-
vinnulíf, þar sem byggð hefur
grisjazt, en landbúnað einan, á
því tímabili, sem þarf að brúa,
þar til þjóðarþörf gerir nauðsyn-
legt að endurreisa landbúnaðar-
framleiðslu í þessum hálfeyddu
sveitum. Sumar nefndra sveita
hafa góð ræktunarskilyrði og
nægilegt víðlendi fyrir sauðfjár-
búskap, og margar jarðir á um
ræddum stöðum faafa verðmæt
hlunnindi, sem nauðsynlegt er að
nyta árlega, til þess að þau hald-
ist við og varðveitist.
Breytt framleiðsluaðstaða.
Ætla mættL ef einhliða er lit
ið á þær tölur, sem hér hafa
verið nefndar um starfandi fólk
í landbúnaði, að landbúnaður-
inn þjónaði ekki miklu hlutverki
í þjóðarbúskapnum. Verður því
hér vikið af framleiðsluafköst-
um landbúnaðarins á því sama
tímabili, sem hér hefur verið
rætt um, og reynt að skýra,
hverjar þjóðfélagslegar aðgerðir
hafa gert landbúnaðinum mögu
legt að þróast með þeim hætti,
sem orðið hefur, að við hann
vinni aðeins 6% þjóðarheildar
innar móti 28,5%, sem innr.u
sams konar störf af hendi alda-
mótaárið.
Eftirfarandi yfirlit sýnir þá
þróun í grófum dráttum.
legt: Að auka bústofninn og bæta
meðferð hans, sem kemur fram
auknu afurðamagni og betri
markaðsvöru.
Eftirfarandi tölur sýna, hverj-
um bústofni hefur verið fram-
fleytt í landinu þessi viðmiðunar
ár.
Yfirlit II.
Pálmi Einarsson.
Árið Nautgripir Sauðfé Hross Hænsni Svín
tala tala tala tala tala
1900 23569 469477 41654 0 0
1930 30083 690178 48939 44436 0
1965 59542 846706 34013 123430 1484
>essum þremur flokkur hef-
ur verið framfleytt á því fóðri,
sem framleitt var skv. Yfirliti I.
í þessúm tveimur tölulegu
yfirlitum er dregin fram mjög
lausleg mynd af magnþróun bú-
rekstursins á síðustu 65 árum.
>au sýna, að öflun landbúnaðar-
verðmætanna er framkvæmd
með takmörkuðu vinnuafli og
jafnframt, að magn framleiðslu
á hvern vinnandi mann við land-
búnaðiarstörf er stóraukið, allt
frá aldamótum og þó mest á síð-
ari helmingi þessa tímabils.
Þessi aðstöðubreyting í land-
búnaðinum gat því aðeins átt
sér stað, að fjármagn og verk-
tækni kæmi til og væri tekin í
þjónustu landbúnaðiarframleiðsl-
unnar.
Notkun verktækninnar gerði
aftur kröfu til notkunar ræktaðs
lands í stað óvélfærra engja,
fornar rekstrarbyggingar hent-
uðu ekkL enda í mörgum tilfell-
um tiorfbyggingar, og að því tr
tók til peningshúsanna, dreifðir
í haglendi jarðanna. Stiofnfram-
kvæmdir á síðari hluta þessa
tímabils eru því meiri en sem
því nemur að byggja yfir bú-
stofnsaukninguna. Megin hluti
vinnuaflsins við þessar fram-
kvæmdir er kominn frá heimil-
unum sjálfum og samhjálp ná-
grannanna.
Á þessu 65 ára tímabili hefur
landbúnaðurinn með síminnk-
andi vinnuafli orðið að byggja
upp allar rekstrarbyggingar yfir
bústofninn og aukningu hans
samhliða daglegum rekstri bú-
anna. Hann hefur ræktað á tíma
bilinu að nýju 81063 ha land, auk
þess ræst fram og girt stór svæði
beitilanda.
Á sama tima hefur meginhluti
allra íbúðanhúsa í sveitum verið
endurbyggður. Það lætur nærri,
að telja megi á fingrum sér þau
íbúðarhús í sveitum, sem byggð
Yfirlit I.
Ræktað
Fóður-
Vinnufært fólk land Taða Er.gjaih. Gildi
Ár Tala % ha h/kg h/kg 1000 F.E.
1900 21260 28,5 17137 488000 778000 55600
1930 14778 13,6 26639 966000 1012000 83780
1965 11600 6,0 98200 - 3320000 222000 174880
Yfirlitið synir að ræktunar-^ hafa verið fyrir aldamót og enn
fyrstu þrjátíu ár aldarinnar.
Frá 1930 til 1945 miðar henni
nokkru meir fram, en hin síð-
ustu 20 ár hefur orðið stökk-
breyting í ræktunarmálum.
Töðumagnið hefur nær sjö-
faldazt frá aldamótum. Frá 1930
hefur engjaheyskapur dregizt
saman. Hann getur í fæstum til-
fellum orðið nýttur, nema búin
ráði yfir miklum mannafla.
Fóðurframleiðslan í heild hefur
meira en þrefaldazt að ■ fóður
gildi. Nú er nautgripum að
mestum hluta beitt á ræktað
land og sauðfé í nokkrum mæli.
Hin árlega aukna fóðurfram-
leiðsla hefur gert tvennt mögu-
eru í notkun.
Frá því 1945, og fram til árs-
loka 1965, eða á síðustu 20 ár-
um, hafa verið endurbyggð um
3600 íbúðaúhús í sveitum lands
ins.
Þetta gat því aðeins komizt í
framkvæmd, að gjörbreytt væri
búskapahháttum þannig, að aflað
væri fullkominna vinnutækja til
daglegra starfa og þau yrðu
unnin með sem minnstum mann-
afla.
Áhrlf fjármagns og tækni.
Magn- og verðmætaaukning
landbúnaðarframleiðslunnar hef-
ur að verulegu leyti orðið að
byggja fjárhagsgrundvöllinn að
uppbyggingu sveitanna.
Framlög þau, sem veitt hafa
verið af opinberu fé, hafa frá
því að jarðræktarlög tóku gildi
og fram til síðustu ára vart num-
ið meiru en 5-10% af fjármuna-
myndun landbúnaðarins, en hafa
hækkað nokkuð síðustu fimm
árin og munu hafa komizt hæst
í 18,2% fjármunamyndunarinn-
ar árið 1966.
Lánsfé til landbúnaðarfram-
kvæmda hefur verið mjög tak-
markað. Lánastarfsemi hefst með
stofnun Ræktunarsjóðs 1926 og
stofnun Búnaðarbanka íslands
me_ð lagabreytingu á árinu 1929.
Á árinu frá því að Ræktunar-
sjóður er stofnaður og fram til
1930 eru veitt heildarlán
til stofnframkvæmda kr.
5.510.980,00. Lán til allra land-
búnaðarframkvæmda sem veitt
eru á tímabilinu 1930-1965 hafa
numið alls kr. 908.443.000,00, þar
af eru 5/7 hlutar á tímabilinu
1955-1965, og eru þá meðtalin
þau stofnlán, sem iðnfyrirtækj-
um og sölusamtökum landbúnað-
arins hafa verið veitt. Það er
þetta fjármagn og samansparað
fjölskyldufé sveitaheimilanna
sjálfra, sem gert hefur bændum
mögulegt að bæta rekstrarförm
búa sinna.
>að er Ijóst, að í mörgum
greinum eru langt í land, að
bændur hafi getað grundvallað
ihin æskilegustu rekstrarform
tæk"ibúins búskapar. Ræktun
reksirarbyggingar og tæknibún-
aður búanna hafa vart verið
samræmd sem skyldL þróun
tæknibúnaðarins svo ör, að vél-
búnaður, sem þótti mikilsverð
umbót fyrir fáum árum, svarar
ekki þeim afköstum, sem þau
tæki gera, sem boðin eru fram
í ár eða á næsta ári. Fjáröflunar-
möguleikarnir hafa líka ráðið
miklu um, hverju var komið I
framkvæmd hverju sinni. Af því
hefur leitt, að um árabil, meðan
framkvædir standa yfir, verður
bústofninn ekki í samræmi við
byggingarnar og þær ekki full-
nýtt, vélbúnaðurinn heldur ekki
í hlutföllum við ræktað land,
sem á að nytja, og er nýtingar-
tími vélbúnaðarins þá ekki full-
nægjandi til að standa undir
stiofnkostnaði og rekstri.
f alltof mörgum tilfellum hef-
ur þannig fjármagnsskorturinn
orðið þess valdandi, að getuna
til að koma öllum þáttum upp-
byggingarinnar í horf hefur
brostið, áður en komið væri á
samræmi milli þessara þátta. f
tæknibúnum búrekstri er áríð-
andi, að hvað svari til annars,
ræktun, rekstrarbyggingar, bú-
stofn og vinnuafl.
íslenzkir bændur eru frjáls-
hyggjumenn og eru fljótir að til-
einka sér allar nýjungar. Þótt
hér hafi verið bent á, að nokkuð
hafi skort á, að náðzt hafi full
samsvörun i uppbyggingu jarð-
anna annars vegar og rekstrar-
tækja og bústofns hins vegar, þá
hafa þeir, sem betur fer, náð
verulegri aukinni hagkvæmni l
Framhald á bls. 19