Morgunblaðið - 23.06.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. JÚNÍ 1967.
J
r:
Frá Klaustri
aö Ldmaniíp

Ai Klausturshlaði, horft til
til austuráttar, má sjá núpana
þrjá: Keldunúp, Fossnúp og
\ I sjálfan Lómanúp.
jfi Forvitnilegt hlýtur það að
H Vera að aka austur fyrir alla
í þessa núpa og sjá hvað handan
| þeirra býr.
| Það er því bezt að nota fyrsta
sólarhringinn, sem dvalið er á
Síðunni, til að ferðast að Lóma-
núpi.
Þegar komið er austur á
Stjórnarisand, blasir fyrst við
I dalkvos mikil af veginum. Hún
er milli Klaustursfjalls og
Keldunúps.
Niður á Stjómarsand fellur
áin, sem hann dregur nafn af
. milli Klaustursfjalls og Merkur-
í heiðar. Þar sem hún kemur fram
úr gljúfrinu heitir Stjómarfoss.
Ómaksins vert er að ganga inn
fturinn og komast í nálaegð við
fossinn, þar sem áin breiðist
; hvít og freyðandi yfir ávalar
klappir og fellur niður í tæran
hylinn. Hér ríkir kyrrð og frið-
»xr, góð næring fyrir sálina. En
fyrir meira en 1000 árum hefðu
f |>eÍT, sem hér voru staddir getað
séð menn koma á þeysireið nið-
ur klifið norðan árinnar, flýj-
andi felmtsfulla með óvini á
hælum sér. Þeir ná þeim hér
' I nánd þar sem heitir í Kálfa-
gröfum. Hér er á ferð Uni danski
Garðarsson, sem er að hlaupast
fi brott frá Leiðólfi kappa, vegna
þess að hann vildi ekki ganga að
éiga Þórunni Leiðólfsdóttur, sem
var með bami hans. Vildi Leið-
felfur að Uni fengi konunnar og
Btaðfestist og tæki arf eftir hann.
En Uni mátti ekki til þess hugsa
að ganga 1 það hjónaband og
hljópst á brott. Þegar Leiðólíur
ýarð þess var, reið hann eftir
honum og fundust þeir hjá
- fCálfagröfum. Var Leiðólfur þá
»vo reiður að hann drap Una og
förunauta hans alla. (Land-
náma). Af slikri alvöru tóku
menn upp þykkjuna fyrir dætur
BÍnar á þeirii tíð.
En það verður ekki komizt
langt austur með Síðu í dag, ef
öllum sögupersónum héraðsins
verður helgaður jafnlangur
tími og Leiðólfi kappa og Una
Bál. Garðarssyni.
Handan við ána, niður undan
svonefndu Merkurklifi stendiu-
fjárhús á grænum hól. Það eru
peningshús frá Mörk og kallað
fi Þinghústúni, því að hér var
fyrir eina tíð þingstaður hins
foma Kleifahrepps. Hét það á
Kleifum undir Fjalli.
Héðan frá Stjórn er skammt
ifcð næsta vatnsfalli — Geir-
landsá. Þangað er ekið beinan
veg — fram hjá bæjunum Mörk
og Geirlandi. Geirland er land-
námsjörð Eysteins digra, stór-
býli, metin á 28.5 hundruð, hæst
metna jörðin í Kleifahreppi hin-
fí um forna.
Á Geirlandi býr nú Sigfús H.
Vigfússon. Ásamt þeim Bjarna
1 Hólmi og Eiríki í Svínadal hef-
ur hann átt drýgstan þátt í að
virkja bæjarlæki Skaftfellinga
og veita ljósi og yl inn í hý-
býli þeirra. — Við brúarsporð-
inn er gamalt býli — Mosar —
það er nú í auðn.
Handan árinnar er komið 1
| Prestsbakkavöll. Þar er bezt að
Víkja út af þjóðveginum, upp
| afleggjarann að Prestbakka og
Mörtungu, fram hjá Akurhól og
staðnæmst við Prestsbakka-
! kirkju, sem enn í dag, þótt hún
eé meira en 100 ára, er eitt veg-
legasta guðshús í sveit á íslandi.
(Hún var byggð fyrir konungsfé
; fi ríkisstjórnarárum Friðriks sjö-
: unda, sem var „einn hinn óvitr-
t »sti og minnst stjórnhæfi kon-
I ungur, sem setið hefur á valda-
L Btóli í Danmörku.“ (Saga ís-
lendinga). Er fangamark þessa
giftulitla konungs enn á kirkju-
tuminum og hafa sumir af mis-
skildum þjóðlegheitum viljað
taka það ofan.
En það er ekki rétt. Það má
gjarna vera kyrrt á sínum stað
til að vitna um stórhug danskra
valdamanna í kirkjumálum
Skaftfellinga fyrir einni öld.
Þegar inn í kirkjuna er kom-
ið, veita menn fljótt athygli
skírnarfontinum uppi í kórnum,
gefinn af kvenfélögum eafnað-
arins á aldarafmæli kirkjunnar.
Á hliðum hans eru þrír atburð-
ir úr Eldmessunni á Klaustri 5.
sunnudag e. Trinitatis 1783. —
Þjóðlegur gripur þótt ekki sé
hann gamall.
Hann er gerður af hinum
mikla tréskurðarsnillingi Rík-
harði Jónssyni, en lærimeistari
hans, Stefán Eiríksson á þama
líka fagran grip, útskoma engla-
mynd yfir altaristöflunnL
breytt, heldur haldið sínu gamla
heiti svo að nú ber það nafn með
rentu þar sem prestur (og senn
kirkja líka) eru nú komin á
klaustrið — eins og forðum
daga.
Nokkru austar en Prestsbakki
Frá Lómanúp
brekkurnar vafðar blómum og
grængresi upp undir kletta, við
brekkufótinn standa bæirnir, vel
byggðir í víðlendum túnum.
Milli þeirra falla ár og lækir
ofan úr tjörnum og dalverpum.
Hörgsá rennur fram á slétt-
cfl slofa
um
tsins
Prestsbakki er hin búsældar-
legasta jörð. Hvergi á landinu
sagðist Sveinn Pálsson hafa séð
stað jafnvel fallinn til akuryrkju
og Bakkavöll.
Hér er allt vafið í grasi neðan
frá áraurnum og upp á fjalla-
brúnir. Og hér kann líka gras-
er Prestsbakkakot, síðan Breiða-
bólstaður, hið gamla læknisset-
ur.
Og þá er komið að Keldu-
núpnum með samnefndum bæ
undir fjallinu vestanvert. Þar
grænkar fyrst á íslandi, að dómi
þess er þetta rdtar. — Uppi í
Kirkjan á Prestsbakka
maðkurinn vel við sig þegar
vel árar fyrir hann. Hann var
hér einn hinn versti vargur í
túnum meðan áburður var af
skornum skammti. Og í úthögum
getur hann enn verið ein hin
mesta plága.
Nokkru innar, í bröttum
brekkum austan árinnar stendur
tvíbýlið Mörtúnga. Er þaðan
skammt að rótum Kaldbaks, sem
ber við norðurhiminn, axlabreið-
ur og upplitsdjarfur. Af honum
er hið fegursta útsýni til allra
átta. Og víðsýninu hefur hann
unnað og ekki verið í miklum
vafa um upprisuna, Síðubúinn
sem kvað:
Á Kaldbaki, konungi fjalla
ég kýs að eiga mér gröf,
og sjá yfir Síðuna alla
og suður um reginhöf.
Prestbakki var prestssetur frá
því eftir siðaskipti og fram á 4.
tug þessarar aldar. Kunnastur
alira kennimanna á Prestsbakka
er hinn alþekkti Eldklerkur, sr.
Jón Steingrímsson. Má lesa um
veru hans á Bakka í hans ágætu
ævisögu. — Síðastur presta, sem
sat staðinn var sr. Magnús
Bjarnason prófastur, sem flutt-
ist þaðan vorið 1931.
Síðan hafa Síðuprestar setið
á Klaustrinu eins og í pápisku
forðum. Kom sér nú vel að nafni
brauðsirvs hafði ekki verið
klettum framan í Núpnum er
Gunnarshellir Keldugnúpsfífls.
1 bergið gegnt hellismunnanum
er klappað allstórt krossmark,
sem sést vel af veginum ef að
er gætt.
Er austur fyrir núpinn kemur,
opnast sýn til Austur-Síðu sem
„er ljómandi falleg, ein með feg-
urstu héruðum hér á landi“ segir
Þorv. Thoroddsen.
Og satt er það. — Fögur er
Síðan — ekki síður en Hlíðin,
eins og Gunnari fannst. — Hið
efra grænar, grösugar heiðar,
lendið skammt austan við
Keldunúp. Inni í heiðinni fellur
hún í þröngu gljúfri, sem sést
ekki fyrr en að er komið, —
neðan heiðarinnar slær hún sér
út á grýttum aurum en frammi
á sandinum kemur hún saman
við Breiðbalakvísl, sem ber það
nafn eftir að Stjórn og Geir-
landsá hafa komið saman.
Uppi undir heiðinni vestan
Hörgsár er stórbýlið Hörgsdalur.
Þar bjó hinn auðsæli og kyn-
sæli prófastur Vestur-Skaftfell-
inga, sr. Páll Pálsson og þar
hafa hreppstjórar og alnafnar
(Bj. Bj.) nú búið í þrjá ættliði.
Austan við Hörgsá tekur við
bæjaröð, sem nefnd er Þorp —
enda liggja túnin saman, nú fjór-
ir bæir — áður voru þeir fleiri.
Vestast er Múlakot með göml-
um barnaskóla. Senn verður
hann leystur af hólmi með sam-
skóla-stórbyggingunni á Klaustri,
sem nú er hafin.
Nokkru austar undir miðri
hlíðinni milli Hörgsár og Rauð-
ár, er hið kunna býli, Hörgsland,
sem hreppurinn dregur nafn sitt
af. Þar er nú tvíbýli, ennfrem-
ur verzlun, útibú frá Verzlun-
arfélagi Vestur-Skaftfellinga í
Vík. — Á Hörgslandi bjó á sinni
tíð sá nafnkunni skáld- og
galdraklerkur sr. Magnús Pét-
ursson, sem fældi Tyrki frá
landinu og vann fleiri afrek
með kvæðum sínum og kunn-
áttu. Hann var prestur í Skaftár-
Frá Núpum í Fljótshverfi
þingi I meira en hálfa öld.
Kirkja var á Hörgslandi, en hún
var niðurlögð með konungsbréfi
árið 1765.
Hefðum við verið á ferð um
þessa undurfögru sveit fyrir
hálfri annarri öld, mundum við
vart hafa komizt hjá því að
verða vitni að einhverri sárustu
kvöld og þjáningum mannlegs
lífs. Á Hörgslandi var einn af
fjórum holdsveikraspítökun, sem
Brynjólfur biskup fékk komið á
fót. Þegar Henderson ferðaðist
um Síðuna 1814 voru tvær konur
sjúklingar á Hörgslandi „sátu
báðar í dyrum hælisins, og var
sem hin dýpsta hryggð væri
máluð á andlit þeirra". En fólk
í skemmtiför lætur hugann ekki
dvelja við svo daprar minning-
ar. Austasti bær þorpsins er
Hörgslandskot. Fram úr heiðar-
brúninni ofan við bæinn
skagar einkennilegur klettur
sem ber nafnið Gosuitindur.
Suimir nefna hann raun-ar
Álfakirkju enda tilsýndar eins
og venjulegur kirkjuturn. Væri
æskilegt að það fagra heiti —
Álfakirkja — festist við þennan
netta náttúrunnar helgidóm. Nú
er farið yfir Rauðá, sem er ljós-
gjafi Þorpsbæjanna, því að hún
knýr tvær rafstöðvar og sést
önnur af veginum.
Úr Þorpinu er alllöng bæjar-
leið að næsta „þorpi“ — Foss-
bæjunum. Af veginum blasa við
víðlendar, hallandi mýrar, sem
nú er verið að þurrka og rækta.
— Neðan við þær taka svo við
ógrónir, svartir sandar langa
leið, allt til sjávar.
Foss dregur nafn af læk, sem
kemur úr Þórutjörn uppi á heið-
inni og fellur niður af kletta-
brúninni laus við bergið. Er
hann einkar fagur þegar dálítið
vatn er í honum. Er þá ómaks-
ins vert að ganga upp að klett-
unum enda þótt hann sjáist vel
af veginum fyrir neðan bæinn.
Á Fossi eru 7 heimili og þar bú-
settur u. þ. b. hálfur fjórði tug-
ur manna. Vegurinn liggur undir
hlíðum Fossnúps fram með Foss-
álum sem kvíslast um hraun-
brúnina fram á sandinn. En áður
en lengra er haldið, verða allir
að stíga úr bílnum og ganga á
vit dverganna í hömrunum. Og
jafnvel þótt þeir séu ekki heima,
má ima sér í Dverghömrum við
að skoða þessar sérkennilegu
klettaborgir þar sem stuðlaberg-
inu er svo meistaralega saman
raðað og myndar fagran ramma
utan um mynd af fossinum 1
baksýn. Héðan af holtinu við
Dverghamra sést austur yfir
eystri álmu Eldhraunsins, sem
kom fram eftir farvegi Hverfis-
fljóts.
Eftir Eld þegar Hverfisfljót
náði ekki lengur að flæmast
vestur um sandana, fóru þeir að
gróa upp og þar myndaðist
byggð — Brunasandur. Fyrsta
býlið, — Orustustaðir, var reiet
þar í „no man’s" landi árið 1822.
Nú eru 5 bæir á Brunasandi.
Áður lá þjóðleiðin suður yfir
Fraimbald á bds. 12