Morgunblaðið - 29.03.1968, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. MARZ 1968
21
• • *
Ornólfur Arnason
skrifar um
LEIKLIST
Absúrdistaleíkhús
2. grein; Uppruni og ættartengsl
Sýning Þjóðleikhússins á „Sköllóttu söngkonunni“ eftir Ionesco,
í Lindarbæ 1965. Herdís Þorvald sdóttir og Valur Gíslason í hlut-
verkum Smith-hjónanna og Brynja Benediktsdóttir sem vinnu-
konan.
FYRIR mörgum mánuðum gerði
ég mig sekan um það að boða
af miklum stórhug flokk greina,
þar sem ég hugðist færast það í
fang að gera nokkra grein fyrir
þeirri stefnu eða þeim flokki höf
unda, (t.d. Beckett, Ionesco, Ad-
amov, Genet, Arrabal, Pinter)
sem nefndir hafa verið „absúrd-
istaleikhús". Fyrstu greininni,
sem ég kallaði „Hlutskipti manns
ins án guðs“, hef ég svo ekki
fylgt eftir, — fyrr en nú.
í henni reyndi ég að lýsa nokk-
uð helztu viðfangsefnum ab-
súrdista, sem ég skipti í tvo
flokka, — fáránleika mannlegs
hlutskiptis og fáránleika hvers-
dagslífsins og samskipta manna.
í þessari grein mun ég hins veg
ar aðallega leitast við að rekja
ættir absúrdista.
Aðferðir og viðfangsefni ab-
súrdistaleikhússins standa, eins
og öll önnur góð nútímaleiklist,
djúpum rótum í jarðvegi fyrri
tíma. Framúrstefnuorðið, sem af
absúrdistum fer, er fyrst og
fremst til komið vegna þess,
hvernig þeir fella saman þær
gömlu hefðir, sem þeir byggja
á. Telja mætti upp fjögur aðal-
einkenni absúrdista, sem eru síð
ur en svo ný af nálinni, þegar
vel er að gáð:
1) „Hreinræktuð" leikbrögð,
eins og notuð eru í hringleika-
húsum -og revíuim í sýnmgum
töframanna, fimleikamanna,
nautabana, og síðast en ekki sízt
í „mímum“ (látbragðsleik).
2) Trúðar, fíflalæti og geð-
veiki.
3) Bullsk'álidgkap (á ensku,
nonsense-literature“.)
4) Sögur og sýnir drauma og
hugaróra, sem oft hafa tánkræna
merkingu.
Þessi atriði fléttast iðulega
saman, t.d. þannig að trúðalæt-
in byggist á bulli engu síður en
leikbrögðum. og leikbrögðin hafa
táknræna merkingu.
Tilhneigingin til hreinræktað3
látbragðsleiks í leikhúsi absúrd-
ista er ein hliðin á uppreisn þess
gegn bókmenntaleikhúsi. Eitt
helzta samkenni absúrdista er
einmitt það, að þeir snúa að
miklu leyti baki við orðum sem
tjáningarmeðali fyrir nokkra
dýpri merkinigu. í leikritum
Genets fyrri verkum Adamovs,
í tilraunum Tardieus við að gera
leiklhúsverk úr hreyfingum og
tónlist einum saman og í ball-
ettum og látbragðsleikjum Bec-
ketts oð Inoescos, — finnum við
afturhvarf til forns leikhúss án
órða.
Lítið af fornlatnesku mímun-
um bafa geymzt til þessa dags,
því að leikurunum var oft að
mestu í sjálfsvald sett, hvað þeir
sögðu og gerðu innan mjög víðs
ramma, og jafnvel það sem á-
kveðið hefur verið fyrir fram,
þótti hklega of veigalítið til að
skrá á bækur. Hins vegar hefur
látbragðslistin gengið í lærdóms
enfð r og trúðar síðari tíma eru
greinilega afkomendur persóna
mímanna, t.d. Arlecchino o. fl.
trúðar commedia dell'arte
og trúðar Shakespeares. Villt
hugarflug og gróft látbragð
mímanna hefur sennilega gengið
i arf frá kynslóð til kynslóðar
í þei'm alþýðuleikjum, sem hafa
líklega verið vinsælli en bók-
mennlaverkin.
Á því er enginn vafi, að þöglu
kvikmyndirnar á 3. áratug ald-
arinnar eru ein helzta fyrirmynd
vinn'' ’iragða absúrdistaleikhúss
ins. _ ">r sýndu ljóslega sterk,
skáld 1 áhrif orðlauss og til-
gan ~s 1-tbragðs. Fáir hafa
t.d. ’.t á ábrifameiri hátt en
Cha
spær
búin að missa tæknina út úr
höndunum á sér. Þegar talmynd-
irnar komu, dó þessi tegund
gamanleiks út, en önnur afbrigði
ruddu sér til rúms, „vaudeville“
eða farsi. Þar bar hæst Laurel
og Hardy, W.C. Fields og Marx
bræður. í leikstjórnarleiðbein-
ingum með „Stólunum" segir Ion
esco: „Gamli maðurinn líkir eft-
ir febrúarmánuði með því að
klóra sér í höfðinu eins og Stan
Laurel. „Og Ionesco sagði frum
sýningargestum eins verka sinna
í Ameríku, að frönsku súrreal-
istarnir hefðu alið hann upp, en
þeir 3 menn, sem mest áhrif
hefðu haft á verk hans, væru
Groucho, Chico og Harpo Marx.
Trúðar commedia dell'arte og
Shakespeares eru sameinaðir í
einum helztu forfeðra absúrd-
istaleikhússins, Þjóðverjanum Ge
or.g Biiohner (1813—1837). Þeg-
ar hann lézt 23 ára gamall, skildi
hann eftir sig leikrit, sem ber
vott um annan eðlisþátt absúrd-
ista, leik ofbeldis og geðveikl-
aðs einæðis. Það nefndist „Woy
zek“, og er það eitt fyrsta leik-
rit heimsbókmenntanna, þar sem
hrjáður, veiklyndur og hálfgeð-
veikur maður, umsetinn hugar-
órum, er gerður að söguhetju í
harmleik. „Woyzek“ er líka eitt
fyrsta nútímaleikritið og hefur
orðið vaki margra fyrstu verka
Brechts, þýzku expressionist-
anna, og ýmissa absúrdista, t.d.
Adamovs.
í bók sinni „Der Witz und
Seine Beziehung zum Unbewusst
en“ „(Fyndni og samband henn-
ar við dulvitundina), sem út
kom árið 1905, sagði Freud m.a.
„Tilhneiging til bulls á rætur að
rekja til þeirrar frelsistilfinn-
ingar, sem við njótum, þegar við
getum varpað af okkur spenni-
treyju rökvísinnar. „Freud kvað
þó þessa ánægju svo niðurbælda
meðal fullorðinna borgara í Vín,
að varla sæjust hennar nokkur
merki, en varð að sækja dæmi
hennar til þess gamans barna,
að tengja saman orð án þess
að þurfa að skeyta um merk-
ingu þeirra, og fíflaláta drukk-
inna stúdenta. Þetta var skrifað
fyrir rúmum 60 árum, — en nú
í dag er miklu auðveldara að
finna merki bulltilhneigingar hjá
fullorðnum og ódrukknum. í bók
menntum og leikhúsi gætir æ
meiri frjálshyggju til rökvisi.
Bullbókmenntir og þvaður-
kvæði hafa þó öldum saman
veitt mönnum kærkomna hvíld
frá rökhyggju lífsins. Bók Ro-
berts Benayoun „Anthologie du
Nonsense“ hefst á bullskáldskao
frá skólaspeki 13. aldar. Þar
yrkir t.d. Philippe de Rémi
(1250—96) um súrsaða síld, sem
stofnaði til umsáturs um borg-
ina Gisor, og um gamla skyrtu.
sem vildi fá að bera vitni fyrir
rétti. Menn hafa gripið til bulls
í bókmenntum í öðrum tilgangi
en þeim einum að bregða á leik.
Með því að sprengja af sér
fjötra rökvísi og máls, skekja
þeir vanaramma mannlegs hlut-
skiptis, og nota sér frelsið einn-
ig til að bregða upp líkingum.
Það er ekki nein tilviljun, að
frægasti bullhöfundur á enska
tungu, Lewis Carroll (höfundur
Lísu í Unidralandi, skylidi vera
rökfræðingur og stærðfræðingur.
Hann, Edward Lear og Christi-
an Morgenstern eru hinir merk-
ustu af fjölda höfunda, sem
næstum eingöngu hafa fengið út
rás í bulli. Ogrynni annarra
skálda, sem þekktari eru fyrir
alvarlegan skáldskap, hafa ort
nokkur bullkvæði, m.a. Samuel
Johnson, Keats, Byron og Vict-
tor Hugo. Ameríski höfundur-
inn Ring Lardner (1885—1933)
skrifaði mörg bullleikrit, sem
líkt hefur verið við verk dada-
istanna, en eru þó alveg í anda
engilsaxnesks bullskáldskapar.
Oft er erfitt að greina milli
draumleikja og skáldlegrar túlk
unar raunveruleikans í leikhúsi.
Þáttur drauma í leikhúsi er oft-
ast táknræn líking raunveru-
leikans. Notkun drauma og hug-
aróra er gömul í leikbókmennt-
um, og þegar kemur fram á tíma
Shakespeares, virðist enskt leik
hús stundum mótast af svipaðri
afstöðu og Genet, þ.e. að ver-
öldin sé speglasalur eða leiksvið
og lífið draumur. Atburðarammi
margra verka Shakespeares,
einkum gamamleikjanna, líkist
helzt draumi. Þá gætir draum-
líkingar í Jeppa á Fjalli eftir
Holberg, og draumurinn
er mis'kunnarlaus og gróf-
ur. Þegar dregur nær okkar
tíma, verða draumlíkingar enn
algengari, svo sem í Pétri Gaut
Ibsens, og ekki síður í verkum
Strindbergs, sem varð fyrstur til
að sviðsetja drauma í anda nú-
tímasálfræði.
Tveir rithöfundar óbundins
máls í upphafi þessarar aldar
hafa öðrum fremur haft áhrif á
hugmyndir og vinnubrögð ab-
súrdista. Það eru írinn James
Joyce og tékkneski gyðingur-
inn Franz Kafka. Joyce gerði í
meistaraverki sínu „Ulysses“ al-
gera uppreisn gegn flestum bók
menntahefðum, svo sem tímaröð
í frásögn, og stíll verksins er í
raun og veru hinn sami og ðraum
leikrits. Joyce, Kafka, Dostojev
ski og Strindberg notuðu allir
þá aðferð að kafa í djúp eigin
sálar til að finna mismunandi vel
duldar hvatir og angist, sem
þýðingu hafi fyrir almennan
skilning á mannlífmu.
Sýninig leikhúsverks þess, sem
Anidré Gide og Jean-Louis Barr-
ault sömidu upp úr skáldsögu
Kafkas ,.Málssókninni“ árið 1947
í París, var kannski merkasti fyr
irrennari absúrdistaleikhússms,
enda að efniviði og vinnubrögð-
um hreinræktað absúrdverk. Við
sviðsetningu martraðar Kafkas
sameinaði Barrault hefðir trúða-
leiks, bullbókmennta og draum-
sýna, ásamt þeim hugmyndum,
sem hann hafði vaxið upp í und-
ir handleiðslu Artauds í „leik-
húsi grimmdarinnar“. Segja má
að „Málsókn“ Barraults hafi ver
ið helzti tengiliður og samein-
andi forfeðranna og absúrdista-
leikihúss nútímans.
Upphaf þeirra tilrauna með
nýjar hugmyndir og vinnubrögð
í leikhúsi, sem urðu að veru-
leika með „Málsókninni" og
fyrstu sýningum á verkum
absúrdistanna, má kannski tíma-
setja við frumsýningu „Ubu Roi“
(Ubu konungs) eftir Alfred
Jarry árið 1896. Ubu eih villi-
mannfeg skopmynid af heimskum,
sjálfselskum smáborgara, séðum
gegnum miskunnarlaus augu
skóladrengs (Jarry skrifaði
fyrstu gerð leikritsins 15 ára
gamall til háðungar kennara sín
um). En þessi persónugerfingur
ágirndar og hugleysis er meira
en venjuleg þjóðfélagsádeila.
Hann er hrollvekjandi ímynd
dýrseðlis mannsins, grimmdar
hans og miskunnarleysis. Ubu
gerist konungur í Póllandi, drep
ur menn eða pyndar, og er að
síðustu hrakinn úr landi. Hann
þótti ótrúlega ógeðslegur og
ýktur árið 1896, en engum hefði
ofboðið hann sem lýsing á eðli
mannsins árið 1945, enda er
„Ubu Roi“ sýndur um alla-Vest-
urálfu nú á tímum, þótt hann
fengi kafear viðtökur á sínum
tíma og Jarry létist 34 árá gam-
all árið 1907, án þess að hljóta
nokkra viðurk'mningu.
Þótt Bertolt Brect sé áreiðan-
lega höfuðspámaður flestra
þeirra nútímahöfunda, sem ekki
aðhyllast leikhús absúrdista, er
hann engu að síður einn af
lærifeðrum absúrdista og nokk-
ur verka hans eru mjög í anda
þeirrar stefnu. Til dæmis fjallar
leikrit hans , Tm Dickicht der
Stadte“ (í frum'skógi borganna).
sem skrifað er 1911—23, ekki
aðeins um það, hve ómögulegt
er að greina orsakir mannlegra
athafna (eins og Pinter fæst
einkum við að lýsa), heldur einn
ig hinar tregu samgöngur m.illi
manna, sem eru helzta viðfangs
efni Becketts, Adamovs og Ion-
escos. í „Mann Ist Mann“ (1924
—25) notar Brecht tækni „mus-
ic hall“ befðarinnar við að
Framlhald á bls. 13
stóiska ró mannsins and Fáránleiki mannlegs hlutskiptis:„Beðið eftir Godot“ eftir Beckett, í Iðnó leikárið 1959—60. Tal-
vélvæddri veröld, sem er ið frá vinstri: Guðmundur Pálsson (Lucky), Brynjólfur Jóhannesson (Vladimir), Árni Tryggva-
son (Estragon) og Flosi Ólafsson (Pozzo).