Morgunblaðið - 09.05.1968, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. MAÍ 1968.
ðiillliilliiiiiiii
ÍMÍÍÍiMlilliiii
x*x*«v»v.y .■•■.*. v.’.vfl*i^*;*x,x’x,x,x,x'x*x'x,,x,x,x*x*xv.v.
Vorvindar frelsisins - Nýtt stidrnarform?
Viðbrðgöin í Austur-Evrópu
FYKIR hálfu ári hefði vart nokkrum dottið í hug, hvað
ætti eftir að gerast á.næstunni í Tékkóslóvakíu, einu
af virkjum stalinismans í Austur-Evrópu. I dag, 9.
maí, sem er þjóðhátíðardagur Tékkóslóvakíu, getur
fólkið í landinu látið í ljós gagnrýni á hvaðeina í land-
inu án ótta við refsiaðgerðir stjórnarvaldanna. Þessi
frelsisþróun hefur átt sér stað á aðeins fáum mánuðum
nú í vor og er slík, að augu alheims beinast nú að því,
sem þar er að gerast. Hér á eftir verður að nokkru
lýst þeim breytingum, sem þessi þróun hefur þegar
haft í landinu. Ennfremur verður gerð grein fyrir því,
hvernig hinir nýju forystumenn tékkóslóvska komm-
únistaflokksins hafa hugsað sér stjórnarfar í landinu í
framtíðinni.
Samtímis þróuninni í Tékkóslóvakíu hefur athygli
fólks ekki síður beinzt að viðbrögðunum gagnvart
henni í ríkjum Austur-Evrópu. Er og var hætta á því,
að atburðir sams konar og þeir, sem gerðust í Ung-
verjalandi fyrir 12 árum, endurtaki sig í Tékkóslóvakíu?
Óttast valdhafarnir í hinum kommúnistaríkjunum, að
frelsishreyfingin í Tékkóslóvakíu kunni að breiðast út
til landa þeirra og hvernig eiga þeir þá að bregðast
við? Um þetta er einnig að nokkru fjallað í þessari
grein, sem er önnur í greinaflokki um Tékkóslóvakíu,
er birtist um þessar mundir í Morgunblaðinu. Við
samningu þessarar greinar hefur fyrst og fremst verið
stuðzt við svissneska blaðið „Neue Zúrcher Zeitung“.
Endalok Novotnys
Föstudaginn 22. marz s. L
tilkynnti Antonin Novotny,
að hann myndi segja af sér
sem forseti Tékkóslóvakíu.
Afsögn sína byggði Novotny
á heilsufarsástæðum, en víst
er, að það var ekki orsökin.
Hann hafði orðið að láta und
an þeim kröfum, sem sífellt
urðu háværari, að hann yrði
sviptur öllum pólitískum á-
hrifum og virðingarheitum. Er
miðstjórn kommúnistaflokksins
hafði staðfest afsögn hans,
var þætti hans að svo komnu
endanlega lokið í stjórnmál-
um Tékkóslóvakíu. Það var
raunar ljóst þegar í janúar,
sl., að stjórnmálaferill hans
myndi senn á enda, er hann
var sviptur stöðu aðalritara
kommúnistaflokksins og Du-
bcek kjörinn í það embætti í
hans stað. Barátta Novotnys
í því skyni að reyna að festa
sig að nýju í valdasessi hafði
reynzt árangurslaus. Eins og
svo margir á undan honum
hafði Novotny mátt reyna,a ð
þar sem kommúnistisk stjórn
er við völd, hefur flokksstjóm
in ein raunverulega völdin /
í sinni hendi. Enginn þjóð-
höfðingi eða forsætisráðherra'
getur snúizt gegn flokksleið-
toga, semi hefur æðstu stjórn
flokksins á sínu bandi., Og
Dubcek hafði þegar í stað,
eftir að hann hafði verið til-
nefndur flokksleiðtogi í jan-
úar, komið sér upp traustum
meirihluta innan forsætis
nefndar flokksstjórnarinnar,
með því að skipa fjóra nýja
menn í hana, sem voru ein-
dregnir stuðningsmenn hans.
Vorvindar frelsisins
Á þessu vori hafa átt sér
stað þeir einstöku atburðir í
Tékkóslóvakíu, að jafnt leið-
togar kommúnistafl. sem
háttsettir embættismenn hafa
ekki hikað við að tjá í frjáls-
mannl. viðtölum, sem bl<fó-
kann að fara svo síðar, að
hún setji á það hömlur að
nýju með svipuðum hætti og
og áður var.
Eitt atriði á öðru sviði er
mjög athyglisvert og skiptir
miklu máli. Stjórnarvöldin
hafa gefið út fyrirmæli um,
að allir lögregluþjónar í Prag
og öðrum borgum skuli bera
einkennisnúmer, sem ekki
hr' t ' ®
in hafa átt við þá, sínar sér-
stöku persónulegu skoðanir
gagnvart mönnum og málefn-
um og hinn almenni borgari,
sem gengur um götur borg-
arinnar, hefur verið óhrædd-
ur við að ganga fram fyrir
kvikmyndatökuvélar tékkó-
slóvska sjónvarpsins og tjá
viðhorf sitt gagnvart því, sem
verið hefur að gerast á stjóm
málasviðinu og yfirleitt varð-
andi allt það, sem hann hefur
viljað láta í ljós álit sitt á.
Þá hafa blöðin í landinu
ekki látið sinn hlut eftir liggja
Nú eru þau ekki lengur yfir-
full af marklausu hjali um
Vietnam, „samstöðu“ kommú-
nistaflokka né heldur, að sig-
ur marx-leninismans sé „óhjá-
ÖIMIMUR GREIIM
kvæmilegur" í heiminum. Þau
taka til meðferðar vandamál,
sem eru raunveruleg og þjóð-
in stendur frammi fyrir og
sem stjómarvöldin verða að
láta til sín taka.
Segja má að blöðin njóti
nú hins ný fengna frelsis í
upplýsingavímu. Samkeppni
þeirra minnir næstum því á
samkeppni blaða í kapital-
istískum löndum og náði há-
marki daginn, er Novotny
sagði af sér forsetaembætt-
inu, en þá gáfu blöðin út
aukaútgáfur og það hvað eft-
ir annað, þar sem allra nýj-
ustu fréttir birtust. Það hef-
ur vakið athygli, hversu fljótt
blöðin hafa hrist af sérhlekki
ríkisvaldsins, þar sem þeim
var skipað á einn bekk, og
áttað sig á kröfum hins frjálsa
framtaks. Menn velta hins-
vegar fyrir sér, hversu lengi
þetta „prentfrelsi" muni hald
ast. Greinilegt er, að enn er
haft visst eftirlit með því og
að nýja flokksforustan notar
sér þetta frelsi, af því að
hún hefur hag af því. Það
Prófessor Goldstiicker, forseti
tékkóslóvska rithöfundasam-
bandsins.
þekktist áður. Þetta er gert
í því skyni, að borgararnir
geti borið kennsl á lögreglu-
þjóna aftur og ef nauðsyn
krefur, kært þá fyrir brot í
starfi. Þetta er einn þáttur
þeirrar frelsisþróunar, sem nú
á sér stað og á að forða borg-
urum frá valdníðslu af hálfu
lögreglunnar.
Að sjálfsögðu vantar mikið
á það frelsi, sem á Vestur-
löndum er talin óhjákvæmileg
forsenda lýðræðislegs þjóðfé-
lags. En í samanburði við það
ófrelsi, sem ríkti í Tékkó-
slóvakíu fyrir aðeins fáeip-
um mánuðum, hefur verið stig
ið geysistórt skref í átt til
slíks frelsis. Verður þetta
skref stigið aftur á bak? Tékk
óslóvakar eru nógu skynsamir
til þess að njóta þessara vor-
vinda frelsisins, svo lengi sem
þeir blása, og að leggja alla
umhyggju sína við þá vaxt-
arsprota, sem þeir hafa kall-
að fram.
í viðtali við vesturþýzka
tímaritið „Der 'Spiegel“ fyrir
nokkrum vikum sagði prófess
or Goldstúcker, vararektor
Karlsháskólans í Prag og einn
helzti leiðtogi og talsmaður
hinna frjálslyndari afla í
Tékkóslóvakíu, er hann var
spurður að því, hVort hann
teldi, að það sem áunnizt hefði
í frelsisátt, kynni að glatazt
að nýju: — Hvorki sagan né
mannlífið veitir fullkomna
tryggingu fyrir neinu. Hvort
tveggja skapar aðeins mögu-
leika. Möguleika ber hins veg
ar að notfæra sér, og mögu-
leiki okkar felst í því, að
þessi hreyfing geti að vísu
í versta falli orðið fyrir áföll
um en aldrei farið út um þúf-
ur úr þessu. Það verður ekki
unnt að þurka hana burt úr
sögunni framar.
Þessi ummæli eru þeim mun
athyglisverðari, að auk þess,
sem sagt var um Goldstúck-
er hér að framan, þá er hann
forseti rithöfundasambands
Tékkóslóvakíu og í hópi helztu
hugmyndafræðinga hinnar
nýju flokksforystu kommú-
nistflokksins. í Slanskyrétt-
arhöldunum 1952—‘53 var han
dæmdur í æfilangt fangelsi.
Markmið hinna „frjálslyndu“
Á fundi með fréttamönnum
fyrir nokkru útskýrði Gold-
stucker stefnumörk nýju flokk
forystunnar almennt varðandi
stjórnarfyrirkomulag lands-
ins. Hann hélt fast við það,
að tími væri enn ekki kom-
inn til, að leyfðar yrðufrjáls-
ar kosningar í vestrænum skiln
ingi, þar sem kommúnista-
flokkurinn yrði áfram að hafa
völdin í sínum höndum. Óhjá-
kvæmilegt væri hins vegar
að skapa innan þeirra tak-
marka stjórnarfyrirkomulag,
sem útilokaði framvegis hvers
konar valdmisnotkun og það,
að völdin söfnuðust í eins
manns hendur. Hann lagði á-
herzlu á, að flokksforustan
yrði að beita ýtrustu vark-
árni, eins og sakir stæðu, og
að á engan hátt mætti rasa
um ráð fram svo að sams kon-
ar atburðir og þeir, sem gerð-
ust í Ungverjalandi 1956, end
urtækju sig í Tékkóslóvakíu.
Goldstucker sagði enn frem
ur, að í nafni byltingarinnar
myndu völdin verða áfram í
höndum kommúnistaflokksins.
Svo lengi sem öllum markmið
um byltingarinnar hefði ekki
verið náð, yrði flokkurinn að
halda völdunum til þess að
tryggja, að haldið yrði áfram
að vinna að markmiðum bylt-
ingarinnar. Mikilvægasta pól-
Skipan flokksins verði lýð-
ræðisleg, þannig að engin mis-
notkun valds geti átt sér stað
í skjóli hans. Þjóðþing lands-
ins taki að nýju við hlut-
verki löggjafans og eftirlit
með framkvæmdarvaldinu í
landinu. Ríkisstjórnin taki
sjálfstætt við meðferð fram-
kvæmdarvaldsins og beri ekki
ábyrgð gagnvart neinum nema
þjóðþinginu. Þá verði hugsan
lega komið á fót stjórnlaga-
dómstóli. Flokkar, sem ekki
eru kommúnistiskir, fái meiri
áhrif en áður, án þess þó að
þeir verði fullkomlega jafn rétt
háir og kommúnistaflokkur-
inn. Skoðania og tjáningafrelsi
verði engin takmörk sett. Þá
verði valdinu skipt jafntmilli
leiðtoga flokksins, forseta lýð
veldisins, forseta þjóðþings-
ins, forsætisráðherra og dóms
valdsins.
Við kosningar í framtíðinni
verða bornir fram einingar-
listar, þar sem að minnsta
kosti helmingi fleiri frambjóð-
endur verða á, en kjósa á.
Sérhver flokkur, sérhver hreyf
ing og aðrir þjóðfélagsaðilar
velja sér sína eigin fram-
bjóðendur á þennan einingar-
lista. Kjósendur verða síðan
að strika yfir að minnsta kosti
helming þeirra nafna, sem á
listanum standa. Hvernig
kommúnistaflokkurinn hyggst
tryggja það, að ekki verði
haggað við valdi hans í slík-
um kosningum, skýrði Gold-
stucker ekki.
Viðbrögð í Austur-Evrópu
Samtímis því sem fylgst hef
ur verið af athygli með þró-
uninni í Tékkóslóvakíu að
undanförnu, hefur athyglin
ekki siður beinzt að því, hver
viðbrögð Sovétríkjanna og
annarra kommúnistaríkja A,-
Evrópu myndu verða gagn-
vart henni. Víst er, að þró-
Tveir stalinistar. Novotny fyrrum forseti Tékkóslóvakíu og
Ulbricht leiðtogi austur-þýz kra kommúnista. Valdhafarnir í
Austur-Þýzkalandi hafa gagnrýnt þróunina í Tékkóslóvakiu í
frelsisátt hvað harkalegast og sá orðrómur var á kreiki, að
þeir væru reiðubúnir til þess að senda skriðdreka inn í Tékkó
sióvakíu til þess að koma Novotny aftur til valda.
itíska vandamálið nú væri
fólgið í því, að koma á fót
kerfi, þar sem virkt eftirlit
væri haft með valdinu, í þjóð-
félagi, þár sem einn flokkur
færi einsamall með forystuna.
Hvort þetta væri yfirleitt unnt
og á hvern hátt, væri að svo
stöddu óvitað, en sú tilraun,
sem nú færi fram í Tékkó-
slóvakíu, gengi einmitt í þessa
átt.
Goldstucker telur eftirfar-
andi ráðstafanir nauðsynlegar
unin í Tékkóslóvakíu hefur
valdið valdamönnum í Sov-
étríkjunum miklum áhyggjum
svo og í ýmsum öðrum Austur
Evrópuríkjum, einkumAustur
Þýzkalandi og Póllandi. Á-
stæðan er fyrst og fremst sú,
að þessir aðilar óttast, að
frelsisþróunin í Tékkóslóva-
kíu muni breiðast út til landa
þeirra og koma þar af stað
sams konar hreyfingu. Við-
brögð þeirra hafa hins vegar
einkum mótazt af því að bíða