Morgunblaðið - 13.10.1968, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. OKTÓBER 1968
"srr BÓKMENNTIR
Veraldarfjallið
Halldór Laxness:
KRISTNIHALD UNDIR JÖKLI.
Skáldsaga. Helgafell. Reykjavík
1968.
Á tímum þegar skáldsagan, að
minnsta kosti sú epíska, var á
undanhaldi, sneri Halldór Lax-
ness sér að leikritagerð. Að und
anförnu hefur þess verið nægur
kostur að kynnast leikritahöf-
undinum Laxness meðan sagna-
maðurinn Laxness virtist hafa
fengið sér blund, og það nokk-
uð langan að sumra áliti. Leik-
rit Halldóris Laxness hafa ekki
náð jafn sterkum tökúm á þjóð-
inni og önnur skáldverk hans,
nema ef vera skyldi Dúfnaveisl-
an. Halldóri hefur orðið tíðrætt
um, að skáldsagan væri gengin
sér til húðar, hún væri vanmátt
ugt tjáningarform í nútímanum;
það hefur helst litið út fyrir að
ihanm teldi merkilegar hugmynd-
ir best komnar á leiksviði. l>ess-
ar skoðanir hafa að vísu stang-
ast á við margt það, sem til tíð-
inda hefur talist í bókmennt-
um síðari ára; segja má að Hall-
dór afsanni þær rækilegast sjálf-
ur, því með fullum rétti er hægt
að halda því fram enn i dag á
ofckar skrafutsýniingaöld, að lífs-
máttur skáldsögunnar fari síður
en svo þverrandi — jafnvel hin
epíska skáldsaga á sér enn von
— finni hún nógu gáfaðan höf-
und.
Nú eru leikrit Halldórs Lax-
ness ekki lengur ein til vitnis
um fráhvarf hans frá epísku að-
ferðinmi. Skáldsaga sú, Kristni-
hald undír Jökli, kær' endurfund-
ur við sagnameistarann, sver sig
í ætt við þá nýtískulegu sviðs
leiki, sem hafa verið svar hans
sem rithöfundar við áleitnum
spurningum upp á síðkastið. Nýj
ungamaðurinn í íeikritun, sagna
smiðurinn fjölkunnugi, taka hér
höndum saman, og úr því komp
aníi verður kostuleg bók eins og
vænta mátti. Lesandanum er kon
unglega skemmt um leið og hann
er látinn gruna alvarlegri at-
burði, og neyddur eins og jafn-
an hjá Laxness til að taka af-
stöðu, horfast í augu við sjálfan
sig í spegli veraldarinnar.
Eins og oft áður velur Hall-
dór sér tignaríega sviðsmynd,
Snæföllsjökul sjálfan, fjall
fjalla. f sveitunum kringum Jök-
ul hefur löngum verið viðburða-
ríkt, ekki minni höfundar en Jul
es Verne og Þórbergur Þórðar-
son hafa sótt þamgað efnivið
sinn og báðir orðið frægiir af.
Verður það að nægja í bili sýsl-
unni til vegsemdar, því upptaln-
ingar gætu orðið langar og ært
óstöðugan.
Það sem tíðindum veldur í sög-
unni, er að biskupinn yfir ls-
landi ræður guðfræðing nokkurn
ungan að árum, kallaðan Umba,
en það er skammstöfun á um-
boðsmaður biskups, til þess að
rannsaka kristnihald undir
Jökli. Það sem gerir Umba öðr-
um verðugri til-fararinnar er’ sá
hæfileiki hans að kunna á segul-
band. Hann á semsagt að hafa
bandið með sér og gefa síðam
biskupi skýrslu um ástand-
ið vestra. Forvitnilegasta rann-
sóknarefnið er séra Jón Prímus,
en hann hefur orðið kunnari af
því að gera við véíar og járna
hesta en sinna prestverkum. Þar
að auki hefur frétst af dular-
fullum flutningum með einhvern
kassa eða kistu á jökulinn, gæti
verið lík, og séra Jón grunað-
ur um að vera með í ráðum.
Umbi leggur nú af stað með þessi
orð biskups í veganesti: „Munið
að því sem logið er að yður, jafn
vel vísvitandi, það er oft merki-
legri staðreynd en sönn saga sem
menn segja í einlægni".
Jón Prímus er náttúrulega
ekki heima þegar Umbi kemur að
prestsetrinu, en þar hittir hanm
Hnallþóru, sem segir honum
sögu af hulduhrút. Safnaðarfor-
maðurinn Tunii Jónsen er næst
spurður frétta, og þykir honum
það ekki tiltökumál þótt kirkjan
sé negld aftur og lítið um mess-
ur, skírnir og jarðarfarir;
skemmtanirnar eru sosum nógar.
Um kenningar séra Jóns farast
honum svo orð; „Við höfum ekki
orðið varir við að hann séra Jón
hefði neina sérstaka kenníngu;
og það líkar okkur vel“. Hjá
konu safnaðarformaransins fær
Umbi aftur á móti upplýsingar
um veiðimanninn svokallaða,
mikinn afreksmann, einkum í
kvenmamálum, og einnig berst
talið að Úrsúlu hinmi ensku, Úr-
su eða Úrsalei. Fer nú Umbi að
hafa áhyggjur af þvi, að fróð-
leikurinn muni vefjast fyrir
þeim í kirkjumáíaráðuneytinu.
Umbi hittir loks séra Jón, sem
kynnir hann fyrir Helga á Torf-
hvalastöðum, en sá siðastnefndi
er einstakur maður í augum
prestsins: „hann hefur teóríu“.
Þegar prédikanir berast í tal tel
ur Jón ráðlegast að fara að dæmi
jökulsins og þegja. Um hjúskap-
armál sín hefur séra Jón þetta
að segja: „Um það bil ég vígð-
ist hingað fyrir 35 árum, þá þrem
árum fátt í þrítugt, þekti ég
stúlku. Hún var einn þessara
fyrirburða sem vandi er að segja
hvort heldur er loftsýn eða jarð
búi og aldrei hefur verið hægt
að skýra nema útfrá þjóðsögum
Jóns Árnasonar". Konu þessa
nefnir prestur Úu, og viður-
kennir reyndar að hún hafi ver-
ið brúður sín. Enn kemur til
sögu Jódínus Átfberg skáld, um-
boðsmaður Godmans Sýngmanns
prófessors og doktors. Jódínus
þessi ekur tólf tonna bíl á átján
hjólum. Þá eru ótaldir beitar-
húsamenn eða verdensfrelsarctr
af fjarlægum þjóðum, og kynnir
sá fyrsti sig sem Saknússemm
annan, og .kveðst einn þekkja
leyndardóma Snæfellsjökuls.
Menn þessir hafa uppi sérkenni-
legar kenningar um góðmennsku
og munu þær eiga að skírskota
til Víetnamsstríðsins að ein-
hverju leyti. Fyrir atbeina Helga
á Torfhvalastöðum fara nú marg
umtalaðir „líkflutningar" að skír
astn til stendur að hefja merki-
legar líffræðilegar tilraunir í þá
átt að vekja upp það sem geymt
er í skríni, sem þeir höfðu með
sér upp í jökul hann og Jódínus
tólftonnamaður. Meistarinn Guð
mundur Sigmundsson, öðru nafni
Godman Sýngmann er kominn á
helgar slóðir til að gerá kenn-
ingar sínar að veruleika og hef-
ur verdensfrelsarana kynlegu í
þjónustu sinni. Það verður ljósit,
að eitthvert samband er á milli
hans og Úu og svo þess, sem far-
ið var með á jökulinn. Veiði-
maðurinn, sá sami og meistarinn,
sálast skyndilega, og það verð-
ur að senda mörg skeyti út um
heim, því eins og kunnugt er hef
ur hann ekki verið við eina fjöl-
ina felldur um dagana. Séra Jón
neyðist til að opna kirkjuna, sam
kvæmt fyrirmælum frá útlöndum
staðfestum af biskupnum yfir fs-
landi á að jarða manninn á staðn
um. Séra Jóni Prímusi er verk-
ið ekki ljúft, og þegar hann
Itendur yfir kistunni á kirkjugólf-
inu er engu líkEir en hann ætli
að fara að járna hest.
Þeir Helgi á Torfhvalastöðum,
Jódínus skáld og beitarhúsa-
menn, eru ekki atf baki dottnir;
kassinn er sóttur og skrínið opn
að með þeim afleiðingum, að þeir
hlutir gerast sem varla geta orð-
ið annars staðar en undir Jökli,
nema þá í skáldverki eftir Hall-
dór Laxness. Atburðirnir verða
ekki raktir hér lið fyrir lið eða
þær hugíeiðingar, sem af þeim
spinnast og þær ráðningar, sem
sagan kann að leiða í ljós. Höf-
undurinn er auðsýnilega farinn
að laga sig eftir absúrdistum,
því nú er komið að þeim þætti
Kristnihalds undir Jökli þegar
farið er að fabúlera fram úr
hófi. Konan Guðrún Sæmunds-
dóttir frá Neðratraðkoti birtist
og hefur að segja hinum þolin-
móða guðfræðingi lífssögu sína.
Hún er í senn margar konur,
bæði raunveruleiki og arfsögn,
og meðan Jón Prímus snýr sér að
viðgerð hraðfrystihúsa vitnar
hún í San Juan de la Cruz. Kon-
an hefur farið víða um lönd, rek
ið gleðihús í Buenos Aires, og
einnig kynnst klausturMfi.
Henni munar ekki um að verða
ung aftur, og hrekklaus guðfræð-
ingurinn spyr sjálfan sig: „Hver
em eg að hafa orðið fyrir þeim
gjörníngum að rata á mynd sem
Göthe leitaði að en fann ekki,
kvenmynd eilífðarinnar". Umbi
„allsvesall einsog snjótitlíngur á
hjarrii" kveður okkur í bókarlok
í leit að ,,þjóðbrautinni“.
Dr. Sýngmann virðist vera ein
hvers konar sambland af Helga
Péturs og ýmsum minni spámönn
um. í fróðíegum viðræðum þeirra
Prímusar og Sýngmanns, segir
Sýngmann: „f þessari miðstöð
hér í jöklinum munum við fremja
vísindalega lífmögnun milli
stjarna. Við munum hér og nú
stofna samband við fjarlæga
hnetti þar sem lífið er komið svo
lángt að það getur ekki dáið,
heyrirðu hvað ég er að segja,
John!“
„Við búum í heimi þar sem
djöflar ráða; morðtækið er það
sem þeir lifa fyrir, morðið það
sem þeir trúa á, en ljúga öllu
öðru“. Þetta segir Sýngmann enn
fremur við séra Jón. Heimsá-
deilumaðurinn Laxness bregð
ur sér í gervi Sýngmanns, eink-
um hvað varðar það, sem hann
hefur að segja um heimspeki og
skáldskap: „Skáld og heimspek-
ingar eru virtir í hlutfalli við
fyrirlitníngu og viðbjóð sem þeir
hafa á sköpun lífsins." Og í fram
haldi af þessu liggur beinast við
að vitna í Skuggasvein: drep-
um, drepum, og þýska heimspek
inga, sem virðast löngum halda
vöku fyrir Halldóri. Snæfefls-
jökult er nefnilega „veraldar-
fjall“, svo stuðst sé við orð bisk-
ups í upphafskaflanum. Voyage
au Centre de la Terre, kallaði
Juies Verne bók sína, og til þess
að komast að miðbiki jarðar
þurfti að fara ofan í jökulinn.
Þessi bók er alltaf nálæg í
Kristnihaldi undir Jökfi. Það
má telja jöklinum m.a. til ágæt-
is hve ólíkur hann er þýskum
heimspekingum eins og þeim
Schopenhauer og Nietzche:
„Þessi jökull er aldrei einsog
vanalegt fjall. Sem fyr segir er
þetta aðeins búnga og nær ekki
æði hátt uppí loftið. Það er eins-
og' þetta fjall hafi aungva skoð-
un. Það hefdur aungvu fram.
Það vill aungvu troða uppá
neinn. Aldrei ætlar það oní
mann.“ Þegar Umbi kvartar yf-
ir því við séra Jón, að kirkjan sé
negld aftur, svarar presturinn:
„Jökullinn stendur opinn“.
Þar sem jökull stendur opinn,
þarf ekki að messa, ekki
einu sinni á jólunum. En það
þarf að gera við vélar Og járna
hesta. Þetta vissi Jón Prímus og
sóknarbörn hans. Flóknar bækur
Magnús A. Ámason er vel-
þekktur persónúleiki meðal ís-
lenzkra listamanna og listunn-
enda, því að hann hefur mikið
unnið að félagsmálum lista-
manna, auk þess sem hann hef-
ur reynt fyrir sér á flestum svið-
um skapandi lista. Sú árátta
hans að hlaupa úr einni listgrein
í aðra kemur fram í verkum hans
á þann hátt, að svo er sem hann
sé sjaldan allur í viðfansgefnum
sínum — að hann taki verkefnin
ekki nógu föstum tökum, en inn
á mil'li koma þó fram verk, sem
eru langt fyrir ofan flest annað
sem frá hans hendi kemur. Þessa
sér maður greinilega dæmi á sýn
ingu hans í „Hliðskjálf" á Lauga
vegi 31 þessa dagana. Þessa viku
eru þar aðallega málverk til sýn
is, en skift verður um helgina og
þá verða mótunarlistaverk í
meirihluta. Þrjú verk vöktu
strax athygli mína öðrum frem-
ur á þessari sýningu: Nr. 2 „Ein
drangar“, sem leiðir hugann að
Monet í litameðferð, nr. 6 „Úr
Vatnsfirði", sem er hrein og
fölskvalaus náttúrustemning í
|nildum samræmdum litatónum,
svo og nr. 17. „Ýsa var það heill-
in, sem er þróttmeiri í útfærslu
en maður á að venjast frá hendi
Magnúsar. Þá er málverkið
„Hekta, sem er utan skrár, í svip
uðum gæðaflokki.
Ég hef jafnan litið á Magnús
sem mótunarlÍBtamann, fyrst og
fremst, og litið það nokkru horn
auga hvernig hann hefur látið
aðrar listgreinar glepja fyrir sér
sem slíkum. Það er mannlegur
heimur, sem Magnús sýnir okkur
í höggmyndum eins og „Man-
söngur'* svo og „Minnismerki um
Sigurbjörn Sveinsson", og ég get
ómögulega fylgt Magnúsi úr
þeim heimi yfir í heim andlits-
málverka hans.
Það sem Magnús skapar ósjálf
rátt án heilabrota um löngu liðn
ar listastefnur, er hann gefur
sig algjörilega á vald sköpunar-
ástríðunni, er hann jákvæðastur
á braut sinni, og ég skal fús-
lega viðurkenna, að ég hefði vilj
um heiminn, ég tala nú ekki um
sex binda exóbíólógíu, les í
mesta tagi einn maður. „Ekki
mundi ég leggja útí að lesa bók
eftir þig Mundi“, segir séra
Jón við fræðarann Sýngmann
effár- að hafa hlustað annars hug-
ar á ræðu hans um stund.
Kristnihald undir Jökli virðist
mér að ýmsu leyti frjóasta
og margbrotnasta skáldverk, sem
lengi hefur komið út eftir Hall-
dór Laxness. Það birtir álla hina
mikilvægu höfundarkosti hans,
gaman hans og alvöru. Söguhetj
urnar eiga sér skyMmenni í leik
ritum hans, auðvelt er til dæmis
að sjá líkindi með séra Jóni og
pressaranum í Dúfnaveislunni,
eða tengsl þeirra Sýngmanns og
„stórmenna" úr Strompleiknum
og Prjónastofunni. En það skipt-
ir ekki meginmáli, heldur sú í-
þrótt Halldórs Laxness, sem sl
og æ slær lesendur hans furðu,
fær þá til að búast við atórtíð-
indum í hvert skipti sem hann læt
ur í sér heyra. Ef til vill mætti
ætla, að glíma hans við hina erf-
iðu list sjónleiksins, hafi átt
sinn þátt í að færa enn út sagna
heim hans. Kristnihald undir
Jökli er ekki epískt verk eins
og fyrr hefur verið vikið að,
hitt liggur svo í augum uppi, að
það er samið af epískum höf-
undi, sem tileinkað hefur sér
nýja frásagnartækni, veldur
henni á aðdáunarverðan hátt. Sé
hlutverk listarinnar að skemmta
í víðri merkingu þess orðs, þá
er Kristnihald undir Jökli mik-
ið íistaverk.
Mætti ekki líkja sögunni við
hulduhrút? Þeirri tegund skáld-
sögu, sem lætur ekki staðar num-
ið við að kanna ókunnar slóðir,
en er hvort tveggja í senn þjóð-
saga og samtímaheimild.
Jóhann Hjálmarsson.
að sjá miklu meira af þeim Magn
úsi Á. Árnasyni um dagana.
Jóhanna Bogadóttir, sem sýndi
í Unuhúsi við Veghúsastíg, er
kornung og að sama skapi eðli-
lega lítt þroskuð í list sinni.
Myndir hennar komu mér fyrir
sjónir sem myndir listnema, sem
er að leggja út á alvarlegra stig
listbrautar og rétt að ná fyrstu
tökum á viðfangsefnunum, svo
sem kemur fram i beztu verk-
um sýningarinnar. Hún er dreym
ín í útfærálu verka sinna, mynd-
írnar vilja verða lausar, af því
að hnitmiðaða byggingu vantar.
Teikningar og graflist eru ljós-
ustu punktar sýningarinnar, en
Jóhanna stendur enn sem vonlegt
er á þröskuldi þess víða sviðs.
Listakonan virðist hafa farið of
snemma af stað því að af þess-
ari sýningu verður engu spáð
um framtíð Jóhönnu Bogadóttur
sem myndlistarkonu.
„f listum liggur engin leið til
baka“, var i eina tíð frægt víg-
orð meðal listamanna, og þó að
M sé ekki alveg sanrileikanum
samkvæmt, þá verður að viður-
kenna að listamaðurinn spyr
frekar um þörf en bókstafleg
rök, er hann velur sér vígorð í
þann tíma þegar hann finnur hjá
sér nauðsyn þess að brjóta af
sér klafa vanans eða erfðavenj-
unnar eða leita sér endurnýun-
ar innan þess heims, sem lista-
maðurinn hefur lokað að sér.
Slíkar hugleiðingar verða á-
leitnar á -sýningu Péturs Frið-
riks Sigurðssonar í Bogasalnum
þessa dagana, því að sýningar
hans eru orðnar mjög á þann veg,
sem maður býst við að jafnaði
— hann hefur þrengt sér út í
horn, í útfærslu mynda sinna,
máski haría fagurt horn i aug-
um álmennings, en hingað til hef
ur það engum sönnum listamanni
fullnægt að mála fyrir mat fjöld
ans. Ég þekki lítið af því fs-
landi, sem mig hefur hrifið svo
mjög í þessum búnaði Péturs
Friðriks. Myndir hans eru mál-
aðar af mikilli íþrótt, en mér
Framhald á bls. 18
Halldór Laxness
Listsýningar