Morgunblaðið - 27.10.1968, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1968
17
Messufólk á Núpsstað.
- I LANGRl FERÐ
Framhald af bls. 12
hlaupi, og var þá ábyrgðarhluiti
mikill að halda áfram með póst-
inn, en þó einkum og helzt af
því, að stúlkan var með. En að
öðru leyti þótti mér snupra að
snúa við, og sennilega væri
þetta aðeins vatnafilutningur
eins og komið hafði fyrir tveim
árum áður, er Skeiðará flutti sig
í þennan farveg að nokkru leyti
og var þar nokkra mánuði.
Tók ég það ráðið að halda
áfram og 'lét ekkert á neinu bera
við stúlkuna, hvað ég hugsaði,
þair eð ég vildi ekki gera hana
hrædda.
Lagði ég svo í álana og hafði
stúlkuna við hlið mér. Urðum
við að sæta lagi, svo að stærstu
jakarnir lentu ekki á hestunum
Gekk allt vel, en þó voru sum-
iir álarnir nokkuð harðir á. Rið-
um við greitt austur að skeið-
ará. En þá sá ég fyrir víst, að
þetta var byrjun á hlaupi, og nú
var ekki annars kostur en herja
á ána, úr því sem komið var.
En er við vorum komin yfir
nokkra ála, sá ég, að tveir menn
komu út yfir ána í veg fyrir
okkur. Voru það Oddur Magnús
son í Skafitafelli og Runó'lfur
Bjarnason úr hinum bænum. Og
höfðu þeir séð til okkar úti á
sandinum og komu nú til að-
stoðar, því að þeim virtist óvíst,
hvort áin væri orðin fær yfir-
ferðar. Var ég þeim þakklátur
fyrir, því að nú gat ég miðlað
öðrum þeirra stúlkunni, en hinn
fór á undan, og aldrei fengum
við sund.
Þegar komið var yfir Skeið-
ará, bað ég þá að athuga, —
eða helst bóndann í efsta bæn
um í Skaftafelli, því að þaðan
sést bezt út á Sandinn, — hvort
vatnið færi vaxandi, svo að sýni
legt væri meðan ég færi austur
að Svínafeili, því að þar ætlaði
ég að fá mann fyrir mig í póst-
ferðina, en sjá'lfur ætlaði ég út
yfir Sand sama kvöldið, ef ekki
sæist ör vöxtur í ánni. En ann-
ars ætlaði ég að fá lánaða skó
og fara þvert yfir jökul.
Ég fékk hestinn, sem Oddur
reið, svo að hestur minn gæti
hvílt sig meðan ég færi að Svína
felli. Þegar ég kom aftur þaðan,
fékk ég þá fregn, að vatnið
mundi lítið hafa vaxið, og lagði
ég því þegar af stað aftur út
yfir, þó að þeir vildu það síð-
ur. Oddur vildi endilega koma
með mér út yfir mestan hiuta
árinnar, og fengum við engu
verra en austur yfir, þó að vatn
ið væri nokkru meira. Bar svo
ekki á neinu.þar til er ég var
skammt fyrir austan hið nýja
vatn á miðsandinum, og farið
var talsvert að skyggja. Ég fór
þar af baki ti'l að vita, hvort
hesturinn vildi ekki kasta þvagi,
því að þess verður vandlega að
gæta, þegar á þarf að reyna.
Lagðist ég niður og beið litla
stund. En þá heyrði ég voða
dynk og skruðninga fyrir ofan
mig í stefnu á útfallið í hinu
nýja vatni. Var mér þá að orði:
„Nú mun setið meðan sætt er.“
Fór ég nú eins hratt.og ég gat,
út að vatninu og yfir það, og
býst ég við, að ég hafi þá ekki
farið fleiri króka en þörf krafði.
Hélt ég svo leið mína heim og
gekk ágætlega, og varð ég ekki
var við neitt óvanalegt á leið
minni.
Að líkindum hefir þarna hurð
fallið nærri hæ'ium eftir dynkj-
unum að dæma, er ég heyrði.
Og svo var það, að þarna var
jökullinn sprunginn mikið og kom
ið langt yfir ófært vatn morg-
uninn eftir, er til sást frá Skafta
felli. Sæluhúsið tók næsta dag
af þeirri háu öldu, sem það var
á, og fór flóðið síðan vaxandi,
en fullvaxið mun hlaupið hafa
verið 4 obtóber. Og þann dag
sáust fyrst eldglampar. En því
lýsi ég ekki hér. Ég fékk ágætt
heim og kom heim á miðnætti.
Það sem olli því, að ég lagði
svo mikið kapp á að komast
heim að þessu sinni var að ó-
kleift var þá að koma skeyti
um það, hvernig mér hefði geng
ið austur yfir. En heima átti ég
konu og börn og auk þess aldr-
aðan og lasinn föður og stjúp-
móður og var ekki viss um, hvern
ig því yrði tekið, er hlaupið færi
að sjást á vestursandinum. En
það kemur alltaf þar fram, er
það hefir runnið um hríð á aust-
ursandinum.
Það má segja, að lítil fyrir-
sjá hafi verið í þessari ferð,
því að þótt ég kæmist sjálfur á
jökul, eins og ég hafði ættað
mér, ef í illt slægist, voru eng-
in líkindi til, að ég kæmi hest-
inum lifandi.
—0—
Maður gerir sér það tæpast
ljóst á þessum tímum mikils
skrafs og málalenginga hvað í
raun og veru felst í þessari
látlausu frásögn. Hér er þó verið
að 'lýsa fullkominni tvísýnu bar
áttu upp á líf og dauða, harðri
glímu við hamslaus náttúruöfl.
Og hversu ólíkir eru ekki glímu
nautarnir: Jakaferð og ólgandi
flaumur jökulhlaupsins, hinsveg
ar maðurinn einn á hesti sínum,
sem býður því birginn, leggur
til atlögu við það og sigrar. En
um þetta er ekki við haft neitt
orðskrúð eða ónytjumælgi, eng
ar upphrópanir, engin lýsingar-
orð í efsta stigi, aðeins köld og
klár frásaga. Þó finna allir að
hér er unnið mikið afreksverk
eitt af mörgum, enda þótt önn-
ur lítt í frásögur færandi.
Móðurætt Hannesar hefur búið
á Núpsstað frá því fyrir Skaft-
árelda. Voru í þeirri ætt bú-
höldar traustir menn, fornbýlir
og fastheldnir á gamlar erfða-
venjur. Sömu búskaparhættirn-
ir ríktu þar mann fram af manni.
Svo var einnig lengi ve'l í búskap
artíð þeirra Hannesar og Þór-
önnu. T.d. voru þar fráfærur
fram yfir 1930 þótt löngu væru
niðurlagðir víðast hvar annars-
staðar. Allt slíkt er nú vitanlega
horfið og ólíkt því sem var í
fyrri daga. En þótt flest sé nú
breytt frá því sem áður var,
eru sjálfsagt enn meiri byltingar
í vændum ef að líkum lætur.
Innan fárra ára, þegar bílveg-
urinn opnast austur yfir Skeiðar
ársand verður sjálfsagt nýtísku
greiðasála — jafnvel gistihús —
á þessum tignarlega stað, þar sem
íslenzk sveitamenning hefur þró
azt með blóma í þúsund ár. —
Með því mun Núpsstaður fá nýtt
hlutverk og taka miklum stakka
skiptum, að því er handaverk
manna og framkvæmdir snertir.
En eitt hús mun þó vissulega
um ókomin ár setja svip á bæ-
inn hverju sem fram vindur. Það
mun standa áfram undir Núps-
staðarhlíðum sem vitnisburður
um horfna öld og hvernig kyn-
slóðir fyrri tíma þjónuðu Guði
í trú sinni og tilbeiðslu. Það er
bænahúsið á Núpsstað, traust og
tilgerðarlaust hús. Og í þjóðlegu
yfirlætiáleysi sínu minnir það
okkur á hann, sem nú hefur lok-
ið sinni löngu ferð og hlotið
gröf í skjóli þess.
G. Br.
xxx
Hannes á Núpsstað hefur nú
verið lagður til hinztu hvílu í
litla garðinum við bænhúsið að
Núpsstað. f rúmi var því ekki
langt „frá vöggu að leiði“ því
á Núpsstað var hann fæddur og
þar átti hann heima alla sína
æfi. Varla getur stórfeng'legri
ramma um æfi og störf manns
en þann, sem íslenzk náttúra
hefur skapgð á þeim landshluta
sem varð athafnasvæði Hannes-
ar. Af þessu umhverfi mótaðist
hann.
Frá æskuárunum er mér í minn
hvað allir töluðu með mikilli virð
ingu um Hannes, jafnvel þeir
sem gjarnt var á að hallmæla
flestum, og ekki minnist ég þess
að hafa nokkurn tíma heyrt
hnjóðsyrði fal'la í hans garð.
Ég kynntist Hannesi fyrst er
ég var aðeins ellefu ára gamall
og dvaldi sumarlangt á næsta bæ
Ég átti svo heima í Fljótshverfi,
að meira eða minna leyti, fram
yfir fermingu og kynntist því
Hannesi allmikið á þeim tíma og
ég held að mér hafi skilist það
furðu fljótt að enda þótt Hann
es væri ekki mikil'l að vallar-
sýn þá var hann í flestu langt
fram um meðallag. Síðar er ég
flutti heim eftir margra ára dvöl
erlendis hitti ég hann nokkrum
sinnum heima á Núpss'tað ungan
í anda og lóttan í spori.
Þá gafst mér tækifæri til að
spyrja hann um eitt og annað
er varðaði jarðfræði þeirra svæða,
sem ég vissi að hann þekkti
betur en nokkur annarr. Sýndi
það sig, að hann hefði veitt at-
hygli ýmsu því, sem fer fram-
hjá vel flestum og að hann leit-
aði skýringa á einu og öðru í
ríki náttúrunnar sem allur þorri
manna lætur sig litlu skipta.
Hannes var hæglátur í allri fram
komu, hógvær og fullyrti ekki
nema það, sem hann vissi og gat
staðið við. Því sem hann full-
yrti mátti treysta.
Með Hannesi er horfinn af
sjónarsviðinu einn síðasti full-
trúi þeirrar kynslóðar í Skafta-
fel'lssýslu, sem heyja varð harða
baráttu við torfærur mestu jökul
vatna landsins. Ég býst við að
mörgum sé hann minnisstæðast-
ur sem fylgdarmaður yfir Skeið
arársand en einkum þó yfir stór
árnar Skeiðará og Núpsvötn, því
í viðureigninni við þær varhann
óumdeilanlegur meistari. Hitt vita
færri, að hann var jafn öruggur
við hengiflug hamraveggjanna
og þræddi þar leiðir, sem fáum
mun hent að feta. Vafalaust er
för Hannesar yfir þveran Skeið
arárjökul þann 31. marz 1934, er
Skeiðarárhlaup var í algleym-
ingi og eldgos hafði byrjað í
Grímsvötnum, það sem borið hef
ur nafn hans__ víðast og flestir
kannast við.
Mér er þó nær að ha'lda að
Hannesi sjálfum hafi ekki fund-
ist mikið til um þetta afrek, sem
að sönnu var afrek, heldur litið
á það sem sjálfsagðan hlut af
því að hann vildi komast leiðar
sinnar.
I þetta sinn sem endranær,
vissi Hannes nákvæmlega hvað
hann var að gera.
Af eigin og annarra reynslu
vissi hann, og það var almennt
vitað í þessum sveitum, að Skeið
arárhlaupin fara að langmestu
leyti undir jöklinum a'lveg eins
og jökulárnar gera. Hannes er
þekkti jökulinn „sinn“ og árnar,
sem frá honum falla svo vel að
hann vissi að fært var yfir hann
ef rétt leið var valin. Það var
oftar en í þetta sinn að Hannes
telfdi djarft í viðureign sinni
við jökla og jökulvötn, þó veit
ég ekki til að hann hafi í raun
og veru nokkurutíman verið veru
lega hætt kominn, en það sýnir
fyrst og fremst frábæra athyglis
gáfu hans og dómgreind.
Margur ferðamaðurinn kom
þreyttur heim að Núpsstað eftir
för um eyðisandinn í misjöfnum
veðrum. Úr álíkri ferð var þar
gott að koma og njóta hvíldar
og þeirrar aðhlynningar, sem þeir
Framhald af bls. 18
bera og skráða heiti verzlunar-
staðarins, pósts og síma.
16. Á bls. 196 segir, að æða-
varpið á Kaldrananesi í Bjarnar
firði sé einkum í litlum hólmum
á firðinum. Þetta þykir mér ó-
líklegt að rétt sé, því að þegar
ég þekkti þar til, raunar fyrir
hálfri öld, þá var aðalvarpið
inni í fjarðarbotni í allstórri ey,
er Hrútey nefnist.
17. Á bls. 206 segir, að Kirkju
ból í Tungusveit sé fornt höfuð-
ból við sunnanverðan Steingríms
fjörð. Ekki hygg ég rétt að kalla
Kirkjuból fornt höfuðból, þó að
jörðin sé að vísu allstór eða 24
hundr. að fornu mati. Oft mun
og hafa verið búið þar vel, þótt
stundum væri um leiguliðaábúð
að ræða. Hitt er svo allt annað
mál, að núverandi eigandi og á-
búandi hefur gert jörðina að
sannarlegu höfuðbóli, með reisu
legum byggingum og mikilli rækt
un.
18. Á bls. 220 segir: „í Kúa-
víkum er Jakob skáld Thorar-
ensen upprUnninn“. Orka mun
það tvímælis að segja Jakob
skáld Thorarensen upprunninn í
Kúavíkum, þótt hann muni hafa
dvalið þar eitthvað á unglings-
árum hjá föðurbróður sínum,
Jakobi kaupmanni Thorarensen
sem var sonarsonur Stefánsamt-
manns Þórarinssonar, á Möðru-
völlum í Hörgárdal. Jakob skáld
er fæddur á Fossi í Hrútafirði
sem alkunnugt er og mun hafa
alizt þar upp að mestu. Móðurætt
hans er og úr innri hluta
Strandasýslu.
19. Á bls. 246 segir, að Mel-
graseyri á Langadalsströnd sé
kirkjustaður. Melgraseyri er
ekki kirkjustaður í venjulegri
merkingu þess orðs. Þar er
hvorki bændakirkja né benefici
um, en bænhús hefur verið þar
frá því um 1300. Ekki var þó
leyfður gröftur við bænahúsið
fyrr en árið 1851.
20. Á bls. 262 segir, að Möngu
foss sé á utanverðri Snæfjalla-
strönd. Það er ekki rétt, því að
fossinn er innan til við Strönd-
ina miðja, í svonefndri Innri-
Skarðsá, þar sem hún fellur fram
úr Innra-Skarði, skammt fyrir ut-
an Æðey.
21. Á bls. 250 er sagt, að Mjói
fjörður sé næst innstur fjarða
við Isafjarðardjúp að sunnan.
Svo er þó ekki, því að Reykja-
fjörður er þar á milli og einn-
ig Vatnsfjörður ef hann er til
fjarða talinn en ekki víkna.
22. Á bls. 277 segir svo um
Óshlíð: „Á tveim stöðum var
fjallshlíðin svo brött í sjó fram,
að fólk varð áður fyrr að fikra
sig áfram á handfesti. Hétu þess-
ir staðir Sporhamar og Háld.“
í þessari umsögn er þess ekki
getið, að þetta átti aðeins við
um hlíðina að vetrarlagi í hátku
einir geta veitt, sem vilja öllum
gott og skilja hvers þörf.
Ég þekkti konu sem hafði reiitt
dóttur sína 7 vikna gamla í
söðli úr Öræfum út yfir Skeiðar
ársand. Viðtökurnar sem hún
fékk á Núpsstað að þeirri ferð
lokinni urðu henni ógleymanleg
ar. Þá var Hannes ungur að ár-
um, en þeir verða vissulega aldrei
taldir, sem á heimili þeirra hjóna
nutu h'lýrrar gestrisni og hvíld-
ar eftir erfiða ferð.
Ýmsir menn sögunnar hafa ver
ið nefndir miklir og oftast án
þess að skilgreina það hlutverk.
Hvað er það þá að vera mikill?
Að mínum dómi er mikill aðeins
sá sem góður er og sannur. A
þeim grundvelli tel ég Hannes
á Núpsstað meðal mætustu manna
sem ég hef kynnst á lífsleiðinni.
Ég_ er þakklátur fyrir þau kynni.
Ég veit að hann hefur æðrulaus
'lagt í sina hinztu för, og ég er
þess fullviss að engin „kuldaleg
rödd“ kallaði hann. Það var bara
komið kvöld og þörf að hvílast.
Og nú standa fjöllin miklu
vörð um leiði hans og munu svo
gera um ókomnar aldir, og það
er heiðríkja um minningu Hann
esar á Núpsstað.
og harðfenni, á sumrum var neðar
lega í skarðinu reiðgata, sem
rudd var á hverju vori. Þá er
og ekki nefndur á þessari leið
þriðji farartálminn, sem fólk úti
frá kallaði Seljadalsófæru, en
Hnífsdælingar nefndu PalL Hann
er skammt fyrir innan Seljadal
og gengur þar þverhníftur hamar
í sjó, svo að eigi verður fyrir
framan komizt, hvorki um flóð
né fjöru. Aftur á móti var hægt
að fara fjöruna hjá Steinsófæru
sem er rétt fyrir innan HaMið
og einnig Sporhamri, þegar sæmi
legt var í sjóinn. En upp og nið
styrkja sig á festi eða feta kaðal
stiga, þegar ekki varð gengið
sökum hálku gatan fyrir ofan,
þar sem Skor heitir. Pallurinn er
að norðanverðu 5—7 metra hátt
klettarið, en sunnan megin er han
atlíðandi. Um 1890 eða litlu fyrr
var hann lækkaður nokkuð með
því að ryðja ofan af honum möl
og jarðvegi, og einnig var þá
fleygað úr efstu bergbrúninni.
23. Á bls. 298, þar sem segir
frá Darra, er he'lzt svo að skitja
sem hann sé á Grænuhlíð, en
réttara mun að hann sé í svo-
nefndum Ritaskörðum, á mótum
Grænuhlíðar og Ritsins.
24. Á bls. 324 segir, að Hall-
varður Hallsson hafi verið bóndi
í Skjaldabjarnavík. Hann mun
aldrei hafa við búskap' fengizt
svo að kunnugt sé, hvorki þar
né annars staðar, heldur unnið
fyrir sér með smíðum, veiðiskap
og sendiferðum og jafnan verið
í húsmennsku. En hitt er rétt,
að hann var jarðsettur í tún-inu
í Skjaldarbjarnarvík, samkvæmt
eigin fyrirmælum án yfirsögns
eða vitundar sóknarprests, að því
er síra Jón Guðnason fyrv. skjala
vörður segir í riti sínu um Stranda
menn.
25. Á bls. 332 segri svo um
Skötufjörð: „Heitir Skötufjarðar
heiði milli fjarðarins og G'lámu".
Þetta er ekki rétt, það er fjall-
vegurinn upp úr botni Skötu-
fjarðar og yfir í Heýdal í Mjóa-
firði, er svo heitir. Aftur á móti
liggur Hestafjarðarheiði upp úr
Hestfirði um Glámuhálendið, vest
ur til Dýrafjarðar og Arnarfjarð
ar.
26. Á bls. 346 segir, að upp
úr Steingrímsfirði liggi ruddur og
varðaður fjallvegur upp á Þorska
fjarðarheiði. Þetta eru töluvert
villandi ummæ'li, því að gamti
vegurinn yfir Steingrimsfjarðar-
heiði mætti ekki veginum um
Þorskafjarðarheiði fyrr en vest
ur undir brúnum Langadals, með
ara á svonefndu Högnafjalli, en
var og er svo sameiginlegur úr
því niður Langadal. Eftir að ak-
vegur var lagður yfir Þorska-
fjarðarheiði, árið 1947, eru vega
mótin allmiklu norðar á fjallinu
og mætti þvi með nokkrum rétti
Framhald á bls. 21
Jón frá Kársstöðum.
- LANDIF ÞITI