Morgunblaðið - 17.06.1969, Qupperneq 6

6
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚNÍ 19©9
Gísli Sveinsson, forseti sameinaðs Albingis, setur þingfundinn að Lögbergi 17. júni
1944. Fyrir framan hann sitja ráðherrarnir fjórir: Björn Þórðarson, Vilhjálmur Þór,
Einar Arnórsson og Björn Ólafsson. 1 skrifarastóli t.v. er Bernharð Síefánsson. Undir
regnhlíf lengst til hægri er Sveinn Björnsson.
skránni, að þjóðin taki fagnandi á móti
henni og telji hana sem sina eign.‘
Ennfremur segir:
„Milliþinganefndin hefir laigt tii, að
Sameinað Alþingi kjósi forseta og hefir
i því efni fylgt uppkasti fræðimannanna
frá 1940. Nefndin var þó ekki sammála
um þetta. Minnihlutinn vill, að forset-
inn verði þjóðkjörinn. Er og meiri hluti
stjórnarskrárnefndar einnig inni á þess
ari hugsun, en telur eðlilegra, verði sú
skipan gerð, þá verði hún tekin upp
síðar, þegar stjórnarskráin í heild verð-
ur endurskoðuð , en sú endurskoðun
stendur fyrir dyrum. Það er vitanlega
^mjög veigamikið atriði, hvernig kjöri
forsetans verður háttað og má færa
báðum leiðum, (þjóðkjöri og Alþingis-
kjöri) ýmislegt til gildis. Er. þar sem
vemulieguir ágreiniinigur er riisiinn um
þetta, má ekiki flaustra neiiniu af, held/ur
fara þá leiðina, sem ætla má, að þjóðin
sætti sig betur við og er traustari stoð
fyrir lýðveldið. Vonandi tekst Alþingi
að leysa þetta ágreiningsatriði, þann-
ig að allir geti vel við unað.‘‘
Hitt ágreiningsatriðið um valdsvið
forseta, náði einkum til 26. greinar frum
varpsins, þar sem kveðið er á um synj-
unarvald forsetans. Þar sagði, að for-
seti gæti synjað lögum staðfestingar, en
gerði hann það, öðluðust lögin engu að
síður gildi, en leggja bæri þau undir
þjóðaratkvæði svo skjótt sem auðið
væri. Um þetta atriði segir í Mbl.:
„Sú hugsun er án efa rjett, að forseti
hafi ekki algert synjunarvald. Ef svo
væri um búið, að forseti gæti synjað stað
festingu laga, sem Alþingi hefði
samþykkt án málsskots til þióðarinnr,
væri valdssvið Alþingis þar með orðið
svo takmarkað, að óviðunandi væri í
lýðfrjálsu landi.“
Lýðveldisfrumvarpið lagt fyrir
Alþingi. — Skilnaðarmálið.
Hinn 9. janúair ber ríikissitjóirnin fram
á Alþingi lýðveldisfrumvarp milliþinga-
nefndarinnar og frétt um það er fimm
dálkur á forsíðu Mbl. Þar er og sam-
tal við Gísla Sveinsson, alþingismann,
formann lýðveldisnefndar, sem skipuð
var 11 mönnum úr öllum stjórnmála-
flokkum.
Skilnaðarmálið — þingsályktunartil-
lagan um niðurfelling dansk-íslenzka
sambandslagasamningsims og um rétt
danskra ríkisborgara, heimxlisfastra á
íslandi kom til umræðu 1 sameinuðu
Alþingi föstudaginn 14. janúar Tvær
umræður voru ákveðnar um tillöguna,
og að fjölmenn þingnefnd fjnllaði um
hana milli umiræðnanna. Fyrirsögnin á
fyrstu frásögn Mbl. af umiæðum um
þetta mál á Alþingi er: ,Hvað breytti
afstöðu Alþýðuflokksins?" Þar segir:
„Stefán Jóhann Stefánsson, formaður
Alþýðuflokksins tók fyrstur til máls.
Hann hafði skrifaða ræðu og tók það
fullan klukkutíma að flytja hana.
Svo sieim kumn/ugt er, hafði .AHþýðu-
flokkurinn jafnan fylgt hinum flokkun
um í sjálfstæðismálinu, allt frnm til síð-
astliðins árs. Meira að segja sat for-
maður Alþýðuflokksins (Stefán Jóhann
Stefánsson) í milliþinganefnd stjórnar-
skrármálsins og var í öllu sammála öðr-
um nefndarmönnum þar. En það var
þessi nefnd, sem samdi lýðveldisstjóm-
arskrárfrumvarpið, sem þingið hefur nú
til meðferðar. Og hún samdi þmgsálykt-
unartillöguna, sem rædd er nú í Sþ.
Þrátt fyrir þetta eyddi fjimaður Al-
þýðuflokksins öllum ræðutíma sínum til
þess að reyna að sanna þingheimi, að
Alþingi væri hér á rangri traut. Þing
ið væri með þessu að rjúfa samninga,
fremja drengskaparbrot of.l. af svip-
uðu tagi, sem Alþíðublaðið hefur ver-
ið að staiglasit á að umdamförmiu.
í lok ræðu sinnar kvaðst Stefán Jó-
hann Stefánsson til samkomulags vilja
ganga inn á, að sambandslngasamning-
urinn yrði felldur úr gildi 19. eða 20.
maí n.k., en lýðveldið þó ekki stofnað,
fyrr em konungi væri gefinn kostur á
að atfeiailia sér konunigdómi á íslainidi"
Hvað breytti afstöðu
Alþýðuf lokksins ?
Ólafur Thors svaraði Stefáni Jóhanni
m.a. og lýsti hann einhuga fy’ei Sjálf-
stæðisflokksins við stofnun lýðveldis
17. júmií. Um afstöðu Stefáns segir í firá-
sögm af ræðu Óliafs:
„Svo spurði ólafur: Hvað hefur kom-
ið fyrir, sem breytt hefur afstóðu for-
manns Alþýðuflokkisns til þessa máls?
Sjálfur hefur hann ekki sagt um þetta,
en eitthvað hlýtur það að vera.
Jeg tel, sagði ólafur ennfremur, að
með málflutningi þeim, er Stefán Jó-
hanm Stefánssiom hafði hjeir niú, sje
gengið langt úr hófi frara gegn ís-
lenzka málstaðnum, þar sem hanm bein-
línis boðaði refsiaðgerðir frá okkur vin
veittum þjóðum, ef það spor yrði stigið,
sem nú verður gert. Slík máltærsla er
ósæmileg og algerlega tilefnislaus.
Er það virkilega svo, spurði ólafur,
að Alþýðuflokkurinn hafi alltaf verið
fylgjandi stofnun lýðveldis — þar til
ákvpðið er, að skrefið skiul'i stiigið.“
Hinn 20. janúar gerir Haraldur Guð-
mundsson grein fyrir skoðun sinni á sam-
bandsslitunum. Fimmdálka fyi irsögn í
Mbl. hljóðar svo: „Haraldur Guðmunds
son fylgir ekki flokksforystu Alþýðu-
flokksins í lýðveldismálinu. — Vill
stofna lýðveldið 17. júmí nik. í ræ'ðu
sinni sagði Haraldur m.a., samkvæmt
frásögn Mbl.:
Sveinn Björnsson forseti undirritar eið-
stafinn á Lögbergi við Öxará 17. júní
1944. Að baki honum stendur Björn
Ólafsson, fjármálaráðherra.
,,Að við séum að framkvænia einhvern
„hraðisikilmiað“, fæ ég- ekiki sikilið. Eg
fæ ekki séð annað en tillögurnar nú,
um sambandsslit og lýðveldisstofnun
eigi síðar en 17. júní næsttcomandi, sé
beint og rökrétt áframhald af aðgerð-
um Alþingis fram til þessa og sé enga
ástæðu til að kvika frá þvi.
Það er ein hætta í þessu miáli: Su ndr-
ung landsmanna í tvær fylkingar. Það
er ljóst, hversu stórum -veikari aðstað-
an út á við verður. Ef aðrir t.d. ein-
hverjir Danir, vildu véfengja rétt okk-
ar, hversu veikari værum við ekki fyr-
ir, ef svo og svo mikill hluti þjóðar-
innar hefir greitt atkvæði ruóti sam-
bandsslitunum, með þeim rökum, að þau
séu ólög af okkar hálfu?
Andstaðan er til — við vitum það, —
verðum að játia það, — því miðuir."
Flokkarnir þrír kvika hvergi
frá fyrri stefnu.
Lýðveldisnefndin birtir 30. janúar
1944 álitsgerð sína, og þeiira þriggja
flokka sem að nefndinni standa. Segir
þar, að nefndin og flokkavnir muni
hvergi kvika frá þeirri stefnu, sem
mörkuð hafi verið. í niðurlagi álits
nefndarinnar segir svo:
„Af því sem nú hefir \-erið tekið
fram, er ljóst, að ekki er fært, að Al-
þingi víki nú af þeim grumivelli, sem
menn fyrir löngu hafa lagt um af-
greiðslu þessara mála og núverandi rík-
isstjórn er samþykk, og fari inn á nýja
leið, sem hafa mundi í för með sér ó-
fyrirsjáanlega töf og truflun í meðferð
skilnaðarmálsins og lýðvetdisstofnunar
á Ísl'anidi.“
Samkvæmt frásögn Mbl., virðist eitt-
hvað hafa verið að gerast á fcak við
tjöldin, er varðar ágreiningsatriðin í
skilnaðarmálinu, því að 13 febrúar
hefur blaðið einhvern pata af því, að
siaimikoimiuiliag allria flokkia sé á nœsita leiiti.
Hinn 16. sama mánaðar kemur svo
staðfesting, sem getið er fimmdálka á
forsíðu. Þar er viðtal við Gísla Sveins-
son, formann skilnaðarnefndar Þar seg-
ir hann ma.., að allir floklcar hefðu
orðið samimála um málið.
Gíslli ræðiir niokkuð saimkiamulag
flokkanna og í niðurlagsotðum segir
hann:
„En hvað seim þesisiu oig öðiru þvíliku
llíður, er að sjálfsögðu gert íáð fyrir
þvi, að uimirætt saimikomiuilaig hailidist.
Mun og almenningur virða bað bezt, að
svo verðL“
Sameiginlegt nefndarálit í
lýðveldis- og skilnaðarmálinu.
Sameiginlegt nefndarálit í lýðveldis-
og skilnaðarmálinu var lagt fyrir Al-
þingi 24. febrúar. Álit þetta tryggir ein
róma afgreiðslu málsins á Alþingi.
Helztu breytingar á stjórnarskrárlög-
unum eru þær, að forsetinn verði þjóð-
kjörinn og beri titilinn: forseti fslands.
Gildistökudagurinn er hvergi nefndur,
en gildistakan miðuð við það „að Al-
þkigi geri uim það álytotuin..11 Að efnd til
var hér ekki um neina breytmgu að
ræða, þar sem þrír flokkat af fjórum
voru bundnir samtökum um að láta lög-
in öðlast gildi 17. júní.
Hinn 25. febrúar var síðan lögð fyrir
Alþingi þingsályktunartillaga um nið-
urfelling dansk-íslenzka sarnbandslaga-
samningsins og vairð algjör samstaða
um afgreiðslu hennar. Þingsályktunar-
tillagan er svohljóðandi:
„Alþingi ályktar, að lýsa yfir því, að
niður sé fallinn dansk ísienzki sam-
bandslagasamningurinn frá 1918.
Ályktun þessa skal leggja undir at-
kvæði allra alþingiskjósenda til tom-
Kristján konungur tíundi.
þykktar eða synjunar, og skal atkvæða
greiðslan vera leynileg. — Nái álykt-
unin samþykki, tekur hún gildi, er Al-
þingi hefir samþykkt hana að nýju að
aflokinni þessari þjóðaratkvæða-
gneiðsiliu." Ályktunin var saaniþykkt með
51 samhljóða atkvæði. Sama dag var út-
býtt frumvarpi til laga um tlhögun
þjóðaratkvæðis um þingsólyktunar-
tillöguna og stjómarskrána. Kosningarn
ar skyldu fara fram 20. til 23 maí.
Island vill norræna samvinnu.
Skilnaðarnefndin flutti svo nckkrum
dögum síðar þingsályktunart Jlögu um
þátttöku íslands í norrænni samvinnu.
„Um leið og Alþingi gerir ráðstafan-
ir til þess, að aldagömul frelsishugsjón
þjóðarinnar um stofnun íslenzks lýð-
veldis rætist, ályktar þingið:
að senda hinum Norðurlandaþjóðuin-
um bróðurkveðjur og óska þeim frels-
is og farsældar, og að lýsa yfir því, að
það telur sjálfsagt, að íslenzka þjóðin
kappkosti að halda hinum fornu frænd-
semis- og menningarbönduni, er tengt
hafa saman þjóðir Norðurlarda, enda
er það vilji fslendinga að eiga þátt í
niorirænini samviininiu að óifriðd k>kinium.“
Stjórnarskráin samþykkt einróma.
í meðferð þingsins hafði stjómar-
skrárfrumvarpið fyrst verið lagt fyrir
Neðri deild Alþingis. Þaðan var það
sent með breytingum til Efri deildar,
sem gerði enn breytingar á því þann-
ig, að það þurfti að fara aftur fyrir
Neðri deild, sem afgreiddi það endan-
lega. Hinn 9. marz 1944 var aðalfyrir-
sögn forsíðu Mbl.: „Lýðveldisstjórnar-
skráin samþykkt einróma á Alþingi.
Hinn 11. marz var Alþingi frestað til
10. júní. Merkur þáttur var uð hefjast
í sögu íslenzku þjóðarinnar sem að-
eins átti eftir að segja álit sitt sjálf —
frelsið beið á næsta leiti.
Bjarni Benediktsson ritar í Mbl.
grein hinn 19. apríl, um sjálfstarðismál-
ið og synjunarvald forseta. Svo virðist
sem einlhvers andvaraleysis hafi gætt
meðal fólks, því að Bjarni segir ma..:
„Þess hefir þó orðið vart, að verið
væri að læða því út að sjálfstæðismál-
iniu væri enginin ólieikur ger, ef memin
styddu það með því að samþj'kkja nið-
urfelling sambandslaganna en greiddu
atkvæði á móti lýðveldisstjórnarskránni
til að sýna óánægju með einstök atriði
henmar.
Með þessu væri lýðveldinu bani bú-
inn.
Lýðveldi verður ekki stofnað á
landi hér með því einu að fella sam-
bandslögin úr gildi. Komumigsdæmið
helzt eftir sem áður og þar með aðal-
þáttur hins óheillavæmílega sambands.
Stjórnskipulegt sjálfstæði og stofn-
un lýðveldis er algjörlega háð sam-
þykkt lýðveldisstjórnarskrárir.nar. Þess
vegna mega raenn ekki láta nein auka-
atriði verða til þess, að þeir verði lin-
ari í sókninni fyrir því, sem er þeirra
æðsta áhugamál, þ.e. algert sjálfstæði
Hver sá, sem fram að þjóðaratkvæðai
greiðslunni elur á óánægju með ein-
stök atriði stjórnarskrárinnar. er því
genginn í lið með fornaldarleifunum,
sem urðu úti í kulda almenningsálits-
ins, er þær hófu undanlhald frá frels-
iskröfum þjóðarinnar. Menn hafa séð,
hver örlög biðu þeirra og ættu að láta
sér vítin að vainniaði veiitöia."
Konungur neitar að viðurkenna
lýðveldisstofnunina.
Laugardaginn 6. maí er fimmdálkur á
forsíðu Mbl.: „Skeyti frá KrimjAni kon-
urugi X — Neitar að vilðiuirlkeinna lýð-
veldisstofnun meðan núverandi ástand
er“. Þar fyriir neðan stemdiuir og stór-
um stöfum: „Orðsending konungs breyt
ir engu — Sameiginleg yfirlýsing
stjórnmálaflokikanma og rilkisisitjó'rnair."
Fréttin hljóðar svo:
„Síðastliðinn fimmtudag barst forsæt-
isráðherra landsins skeyti frá sendiráði
íslands í Kaupmannahöfn, sem hafði að
flytja orðsendingu frá Kristjáni kon-
ungi tíunda.
f orðsendingunni segist kjnungur ala
þá von, að ákvarðanirnar um stofmun
lýðveldis á íslandi, „verði ekki látnar
koimiast í framkivæmd á meðan bæðd
fsland og Danmörk eru hernumin af út-
len/dum veldiu/m.“
Ennfremuir segir í orðsendingunni, að
konungur geti „ekki á meðan núverandi
ástand varir viðurkennt þá breytingu
á stjóir'nairifonmiiniu", sem Allþinigi og ríkis-
stjórn hafa ákveðið.
Ríkisstjóroin tilkymnti strax formönn-
um flokkanna þennan boðskap konungs.
— Þeir ræddu svo málin í gær við þá