Morgunblaðið - 11.01.1970, Page 13

MDBGONBfLAÐOŒ), SUNNUDAGUIR 11. JANÚAR 1070
13
sundur koSju sína
og liggrur í blóma-
beðl, framkvæmdasam-
ur iðjuleysingl, klókur
kjáni, i einangrun sinni
umvafinn hinu mann-
lega, nemandi, sem
blundar í tfma, trúður,
sem iæzt vera drukk-
inn, þegar hann vill fá
að vera í friði.”
Welles segir sjálfur:
,JÉg á ekkl von á því,
að min verði minnzt
fyrir nokkura skapað-
an hlut. Á sama hátt
og ég tel fráleitt að
vinna i þágu peninga,
á sama hátt og það
er fráleitt að vinna í
þágu upphefðarinnar.”
Stjórnmála-
áhuginn
Ef við gefum Welles
frekar orðið víkur
hann strax að aðal-
áhugamáli sínu —
stjórnmálum: „Á sið-
asta ári hef ég ferðast
um Rúmeníu, Júgó-
slavlu, Miami, Suður-
Spál, Þýzkaland, París
og Mexikó. Hugsið
ykkur allt það, sem er
að gerast á þessum stöð
um. Hvaða þýðingu líf
ið hefur fyrir fólkið,
sem þá byggir. Hvað
það er, sem skiptir
sköpum í lifi þess, hvað
það er, sem gerir list-
ina mögulega, það er ef
listin er á annað borð
nauðsyn, sem ennþá á
eftir að sýna sig. Það
eru stjóramálin. Og
vonlaus, en ég dró mig
til baka. Og þetta er
ákvörðun, sem mun
naga samvizku mina
svo lengi sem ég lifi,
þvi að maðurinn, er
bauð sig fram, og mað-
urinn, sem fór með sig
ur af hólmi, var Joe
McCarthy. Og hefði ég
boðið mig fram og
hefði ég sigrað, hefði
McCarthyismi aldrei
orðið til í Ameríku, og
hcill áratugur í banda-
riskum stjórnmálum
orðið með öðrum
hætti.”
„Ég kann vel að
meta áhættu ábyrgðar-
innar,” heldur hann á-
fram,” mér þykir gam-
an að vera sá, sem allt
hvilir á. Ég veit, að ég
hef tilgang og eðlisávis
un, sem prýða eiga
stjómmálaleiðtoga. En
núna — sem utangarðs-
stjómmálaleiðtogi —
hef ég fundið rúm fyr-
ir mig sem kvikmynda
leikstjóri. Lcikstjóri er,
þrátt fyrir alit, leiðtogi
á margan hátt.Hann er
nauðsynlegur, svo lengi
sem kvikmynd er í
sköpun. Og vegna
þessa finnst mér að
stjórnmálalöngun minni
hafi verið friðþægt í nú
verandi starfi — því að
mér finnst meðan tak-
an stendur yfir að ég
sé nauðsynlegur.”
„Sumt fólk vill vera
elskað, sumir vilja vera
dýrkaðir. Ég verð á
hinn bóginn bara að
finna — að minnsta
kosti innan ákveðins
ramma, að ég sé mikil-
geyma gnægð skoð-
anna, lýsa persónuleika
og hugmyndum skapar
ans. Kvikmynd er af-
skaplega persónulegur
hlutur, miklu persónu-
legri en leikhúsið, því
að kvikmyndin er
dauður hlutur, — ræma
af plasti, — líkt og
pappírinn, sem menn
yrkja Ijóðin á. Leikhús-
ið er samansafn
reynslu og tilrauna,
kvikmyndin og filma
eru verk eins manns
— leikstjórans. Mynda
vélin er miklu meira
en upptökutæki. Hún er
miðill, færir okkur boð
skap úr öðrum heimi,
heimi, sem er ekki okk
ar, en ber okkur að
kjaraa mikils leyndar-
máls. Hér hefjast töfr-
arnir, og þér verður
ljóst, að kvikmynd
— auk þess að vera
ræma af plasti — er
líka ræma af draum-
um.”
„Ég reyni að auðga
myndir mínar, eins og
kostur er, vegna þess
að ég gleymi þvl
aldrei, að kvikmynd er
dauður hlutur, og tál-
mynd lífsins hverfur
skjótt, ef vefurinn er
þunnur, að mínum
dómi. En ég hef engar
tilfinningar gagnvart
gömlu myndunum mín
um. Ég á engin eftir-
læti. Ég fer aldrel á
frumsýningar þeirra.
Ég get varla sagt, að
ég hafi séð mynd eftir
mig með áhorfendur 1
sal. Það er mér kvöl
að sitja í kvikmynda-
ir úr Scotland Tard”.
fyrir BBC. Á söngleiks-
útgáfu hans á , Jtringum
jörðina á 80 dögum“
varð 140 þúsund dala
halli — met enn þann
dag i dag.
Þrisvar slnnum hef-
ur hann kvænzt. Handa
annarrl konu sinni Ritu
Hayworth keypti hann
viðáttumikið land sem
brúðkaupsgjöf fyrir fá
eina dali. Hún byggði
þar hús og prýddi, en
að þvi búnu lýsti hún
því yfir, að staðurinn
væri of eyðilegur. Fast-
eignasall seldi þá land
ið með einungis 80 dala
hagnaði. Landsvæði
þetta er kallað Big
Sur, og nú á tímum er
það einn verðmætasti
bletturinn á Kaliforaíu
strönd — metið á
milljónir dala.
Þriðja kona Welles,
Paola og 12 ára dóttir
þeirra, búa á sveitabýli
utan við Madrid. Paola
er greifynja og þar af
lelðandl verður Welles
líka greifi, og 1 svelta-
klúbbnum er hann
skráður sem di Grif
alco greifL Hann ihug-
ar nú að sækja um
franskan rlkisborgara-
rétt í því skyni að auð
velda að verða sér úti
um rikisfjárframlag til
fransk-ítalskrar fram-
leiðslu sinnar. Honum
líkar vel dvölin á
Spáni. Þar á hann
marga vini, sem
svekkja hann ekki með
tali um myndir hans.
Launung hvilir yf-
ir heimilisfangi hans í
París og sömu sögu er
að segja i London.
Hringi hann í þig, er
það venjulegast úr al-
mennings simaklefa.
Ótal
verkefni
bíða
Þrátt fyrir áframhald
andi útlegð frá kvik-
myndaverunum hefur
hann stöðugt unnið að
samningu kvikmynda-
handrita upp úr ýms-
um öndvegisverkum
bókmenntanna 1 þeirri
von, að einhvem tima
muni hann snúa aftur.
Fram tU þess hefur
þeim öllum verið hafn-
að. í þessum hópi eru:
„The Smiier with
Knife” eftir Nicholas
Blake, „Heart of Dark
ness” eftir Conard, stíl-
færð útgáfa á verki
Tosltoys „Strið og frið-
ur”, „Glæpur og refs-
ing” eftir Dostoevesky,
„Hinrik IV” eftir Pir-
andello, „Cyrano de
Rerera‘c“ eftir Rostand
„Mody Dick,” „IJlyss-
es”, „Umhverfis jörð-
ina á 80 dögum”, Júlí-
us Cæsar með nútíma
leikmyndum og búning
um, „CamiIIa, the nak-
ed woman and The
Three Musketeers, ævi-
saga Alexanders Dum-
as“, Ódiseifs- og HIl-
ónskviður, stílfærð út-
gáfa á „Pickwick Pap-
ers” Dickens og ævi
saga Cellini, auk 28
annarra verka.
Afköstin eru ótrú-
leg og i því sam-
bandi skemmtilcgt að
minnast eftirfarandi
ummæla franska kvik-
myndagerðamannsins
og vinar Weiles, Jean
Cocteau: „Orson Wcll-
es”, skrifaði hann ein-
hverju sinni, „er eins
konar risi með barns-
andlit, tré þakið fugl-
um og skuggum, hund-
ur, sem bitið hefur
það sem stjómmálin
ná út úr lifinu skipt-
ir miklu. Stjómmálin
ráða llfsgæðunum, og
allir ættu að iáta sig
þau varða. Þess vegna
starfa ég og læt mig
málin varða. Stjóramál
eru áhugaverðari en
nokkuð annað, að því
er mér vlrðist, vegna
þess að þau eru örlaga-
þráður.”
„Á yngri árum mín-
um var lagt fast að
mér, einkum að undir
lagi Roosevelts, að ég
biði mig fram til öld-
ungadeildarinnar. Ég
var óháður og róttæk-
ur í skoðunum, sem olli
því að miklum erfið-
leikum var bundið að
finna heppilegt fylki
mér til handa. Að lok-
um komu menn sér
saman um. að biði ég
mig fram á annað borð,
væri bezt að ég biði
mig fram í Wisconsin,
heimafylki mínu. En
sá hængur var þar á,
að álitið var, að demó-
krati, hvaða demókrati
sem væri, mundi eiga
erfitt uppdráttar vegna
þess hversu rebúblikar
höfðu lagt miklar fjár-
upphæðir í kosningabar
áttuna. Ég dró mig til
baka, því ég áleit að
færl ég fram á annað
borð, væri eins gott að
sigurinn væri vís. Reynt
var að telja í mig
kjarkinn og sagt að bar
áttan væri alls ekki
vægur. Hefði ég ver
ið öldungadeildarþing-
maður væri ég þó
kannski ekki mikilvæg
ari en núna, en ég
hefði komið fleiru til
leiðar."
„Ég eygi framundan
mikla byltingartíma 1
Bandaríkjunum. Bylt-
ingu til hægri — ef
hægt er að kalla siíkt
byltingu. Hreyfingu
vaxandi ofbeldis og
höfnun ýmissa grund-
vallaatriða lýðræðisins.
Vegna tilkomu nýs rót-
tækis ungu kynslóðar-
innar, scm er næstum
óstjórnmálalegs eðlis,
mun fylgja í kjölfarið
sönn bytling — bylting
hinna umkringdu.
Bandarikin eiga fyrir
höndum óróatima — en
spennandi.”
Ræma
af plasti og
draumum
„Annars virðist mér,
að list eigi að halda
sig utan við stjórnmál.
Mér fellur alls ekki
áróður í list. Ég hef
áhuga á stjórnmálum
en ekki list. Kvikmynd
ir eiga að halda sig við
skáldskapinn, en engu
að síður eiga þær að
húsi og horfa á vel-
rænar endurtekningu
eigin verks, verks sem
verður ekki breytt,
ekki endurbætt.
Vanþekking
skapar
sjálftraust
,Mér er meinilla við
að tala um sjálfan mig,
verk mln og þá sér-
staklega um myndir
mínar, alveg eins og
mér er meinilla við að
líta í spegil, nema rétt
meðan ég raka mig. Ég
þoli ekki að hlusta á
sjálfan mig af segul-
bandi. Þetta er ekki
vegna þess að ég fyrir-
iiti sjáifan mig, held-
ur vegna þess að ég
finn til meira sjálfs-
trausts, ef ég skyggnist
ekki of djúpt inn í
hlutina. Sjálfstraust
mitt byggist eiginlega
á sælli vanþekkingu. í
sama mund og ég byrja
að athuga rödd mina,
andlit mitt, fyrirætlan-
ir eða eitthvað annað
varðandi mig sjálfan,
finn ég strax of margt
sem gagnrýna má. Á
samri stundu hverfur
sjálfstraust mitt. Því
kýs ég heldur að
halda í einfeldningslegt
sjálfstraust mitt, enda
þótt það hafi í för
með sér vanþekkingu.”
„Og ef á allt er lit-
ið, þá er ég illa að mér
í kvikmyndum. Ekki í
kvikmyndagerð — ég
hygg, að ég sé eins góð
ur hvað varðar tækni-
legu hliðina og flestir
leikstjórar. Ég kann að
nota mér myndavélina,
ljósin, hljóðupptökutæk
in og allt er lýtur að
tæknilegu hliðinni. Það
sem ég á við, er að ég
er öldungis ókunnug-
ur kvikmyndafram-
boðinu — markaðnum.
Ég sé ekkl nágu marg-
ar kvikmyndir til að
geta talað um þær af
viti, og þegar ég er
spurður álits, getur
þetta orðið býsna vand
ræðalegt, þvl að annað
hvort virðist svo sem
ég sé að látast, eða þá
einfaldlega dóni.”
„Til að mynda hef ég
það á tilfinningunni, að
Godard hljóti að vera
góður lcikstjórL En ég
hef aldrei séð verk eft
ir hann, sem mér hefur
fallið í geð, þó að ég
ætli að komi að þvi,
sjái ég nógu margar.
Mér leiðist einnig allt
þetta flóð bóka um aðr
ar bækur, flóð bóka um
kvikmyndir, allt þetta
flóð samtala, fyrir-
lestra og gagnrýni. Ég
kæri mig einungis um
efnið sjálft, og vildi
óska þess að fleiri væru
eins. Þetta gerir mig
raunamæddan — líkt og
þegar fólk er að ræða
um hvílubrögð. Annað
hvort elskumst við eða
ekki — menn tala ekki
um það. Ég þekki ekki
nokkurt það efni eða
mál, þar sem tal getur
bætt einhverju við Iif-
andi reynslu.”
„Stjóramál hafa ver-
ið og munu alltaf verða
hið stórkostlegasta alls
í þessum heimi i mín-
um augum, og ég mun
ávallt sjá eftir að ég
lét tækifærið ganga mér
úr greipum. Þá er guðs
trú mér ástfólgin og
ég ber mikla virðingu
fyrir henni. Guðleysi er
mér einnig ástfólgið og
ég ber mikla virðingu
fyrir þvl. Hins vegar
fyrirlít ég afskipta-
leysi, — fólk sem ekki
velur á milli”
John Ford
var læri-
faðirinn
TæknibreUur Orson
WeUes í kvikmynda-
gerð eru annálaðar, sér
kennileg taka, sér-
kennileg lýsing, sér-
kennileg hljóðtaka og
setning, sérkennUegar
klippingar — allt í þvl
skyni að ná fram rétt-
um blæbrigðum, og
grunntóni. „John Ford
var lærifaðir minn”, seg
ir Welles. „Stíll minn
á þó enga samleið með
hans, en mynd hans
„Stagecoach" varð
kcnnslubók mln i kvik
myndun. Áður en ég
gerði „Kane” horfði ég
10 sinnum á þessa
mynd.” Fyrir töku
fyrstu myndar sinnar,
eyddi hann nokkrum
vikum í það eitt að
kynnast tækjunum og
tæknilegum möguleik-
um þeirra, og tók ekk-
ert mark á tæknimönn-
unum, sem — þá eins
og nú — sögðu alltaf
að hitt og þetta væri
ekki hægt.
Þjóðsagnir hafa
myndast um Welles,
hátterni og vinnubrögð.
Sumar hliðhollar hon-
um, en fleirl hafa þó
skaðað hann. Þar ber
hæst sú sögn, að hann
fari ávaUt fram úr
fjárhagsáætlunum. Onn
ur er um kæruleysi
hans varðandi lokafrá-
gang mynda — hann
gleyml alveg klipping-
um, hljóðsctningu og
prentun. Þá er Uka
mjög umrædd óhófleg
gjafmildi hans. Sagnir
þessar munu vera mjög
ýktar og hið gagnstæða
oftast nær sanni, enda
þótt hann viðurkenni,
að hann geti verið ó-
hófsmaður I eigin pen-
ingamálum — en ekki
annarra. „Ég er fjár-
málamaður”, segir
hann. „Til að vera kvik
myndagerðarmaður í
þessum peningaþenkj-
andi heimi, verður þú
að hafa milljón dali til
umráða. Og þú verður
að vera fjármálamaður
til að ráðstafa milljón
dölum. Ég minnist þess,
að eitt einn sat ég um-
ræðufund um kvik-
myndir ásamt Jean
Cocteau og Réné Clari,
og þar vorum við
áUtnir hálfgerðir dón-
ar, því að við neituðum
að ræða um nokkuð
annað en kostnaðinn
við kvikmyndir.”
Söng
og var tek-
inn í sátt
Á slnum endalausu
ferðalögum um heim-
inn hefur WeUes ætíð
meðferðis lltinn ferða-
plötuspilara „til að
huga að verkum klass-
isku meistaranna”, eins
og hann orðar það, auk
lítiis bókasafns með
verkum bókmennta
jöfra, eins og Shake-
speare, Cervantes, Con
ard, Evelyn Waugh,
Montaigne, Raymond
Chandler, Gogol, Dick-
ens, Colette og Platon.
Við töku myndar
þarf hann fallega enska
stúlku sem einkaritara,
síma og hótelherbergi
— það er allt og sumt.
Hann friðar sjálfan
sig með þvl að „mesta
hættan fyrir listamann
er að komast í þægi-
lega aðstöðu”, en grun
ur leikur á, að hann sé
ekki trúaður á þetta
lengur.
Nýlega bauð vlnur
hans, Frank Sinatra,
Welles að koma fram 1
sjónvarpsþætti sínum,
og vildi að hann syngi
lag eftir Anthony
Newley. WeUes skorti
þá mjög reiðufé og fór
því í nokkra söngtíma.
Hann söng, og varð það
þess valdandi, að kvik
myndaverin í HoUy-
wood sættust við hann,
og buðu honum að
stjórna þar nokkrum
myndum. Kaldhæðni ör
laganna, ekki satt?
Don
Quixote
og Welles
Eins og getlð var 1
upphafi hefur Orson
Welles nú í 20 ár unnið
að gerð Don Quixote,
og svo virðist sem hon-
um ætU nú að takast
að ljúka henni. Fram
til þessa hefur hún ver
ið tekin I svart-hvitu,
en Welles hefur afráð-
ið að Ijúka henni í lit-
um „til að hún seljist”.
Takan hófst í rauninnl
árið 1955, en þá hafði
hann verið með hana á
prjónunum í sex ár.
Átti hún upphaflega að
verða fyrir bandariskt
sjónvarp en nú vonast
Welles til að hún fari
á almennan kvikmynda
markað.
Don Quixote er leik-
inn af óþekktum
spánskum leikara, Fran-
cisco Rieguera að nafni,
cn Akim Tamiroff fer
með hlutverk Sancho
Panza, eins og getið
var I byrjun. Hvorug-
ur hefur fengið eyri
greiddan frá því að
taka hófst. „Þetta verð
ur bezta mynd, sem
gerð hefur verið”, seg-
ir Tamiroff, „eða sú
versta.”
í upphafi sjáum við
Welles í eigin persónu
sitja fyrir utan mexl-
kanskt hóteL niðursokk-
inn í sögu Cervantes.
Ungur maður kemur
þar að og spyr hvað
hann lesi. Welles segir
honum þá söguna af
þeim mæta manni, Don.
Hann lætur söguna ger-
ast á vorum dögum,
um, enda bendir hann
á, að þeir félagar hafi
verið upp á vitlausum
tima I sögunni.
„f lýsingu minnl á
Don Quixote og Sancho
Panza fylgi ég Cerv-
antes nákvæmlega og á
hefðbundinn hátt”, seg
ir Welies, „en í nútima
legu formi engu að slð-
ur”. Með augum þeirra
sjáum við heim nútím-
ans eins og hann blas-
ir við Welles — harðn-
eskjulegan vægðarlaus-
an, nautnafenginn og
heimskulegan. Myndin
getur á margan hátt
verið sjálfsævisaga.
Don hefur metnað —
rómantískan, stjóra-
málalegan, hugsjónaleg
an og trúarlegan
— sem ávallt hefur
brostið og valdið hon-
um vonbrigðum. Hann
reikar fjarri heimili
sínu, sem hann unni en
gat ekki fullnægt hon-
um, fjarri vinum og fé-
lögum, sem hann starf-
aði fyrir en þeir
treystu ekki.
— „framkvæmdasamur iðjuleysingi — klókur kjáni” —