Morgunblaðið - 03.06.1970, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUD-AGU'R 3. JÚNÍ 1070
11
Attræður í dag;
Jón Vigfússon
múrarameistari og organleikari
VINUR mirm og samstarfsrmaður
um margra ára bil, Jón Vigfús-
son, er áttræður. Hainn er fæddur
að Brúnuim undiir Eyjafjöllum 3.
júní 1890. Voru foreldrair hans
Vigfús Bergsteiíission bóndi að
Brúnum og "kona hans Valgerð-
ur SigurðardóttÍT.
Jón lærði múrsmíði í Reykja-
vík hjá Guðjómi Gamalíelssyni og
lauk sveinsprófi vorið 1910.
Sigldi síðan til Kaupimannahafn-
ar um haustið og innritaðist þair
í Tefkniske Selskabsskole, Tók
hann þaðan buirtfararpróf 1915.
Vann hann síðan bæði að múrara
iðn og á tei'knistofu uim tíma, en
kcim heim til Reykjavíkuir 1916.
Saimihliða múraranámi, nam
hann orgelleik hjá Rung-Keller
organiista við Kristskirkju í Höfn
í 2 ár, en undirstöðuatriði hafði
hann áður lært hjá Sigurði bróð-
uir sínum, sem lengi var organ-
i=ti í Stóradalskinkju undir Eyja
fjöllum.
Jón stundaði múraraiðn í
Reykjiavík að námi lokniu í þrjú
ár, en fluttist til Seyðisfjarðar
árið 1919 og átti þar heimia síð-
an til ársins 1956, en flutti þá
til Reykjavikur.
Jón Vigfússon er fjöllhæfur
maður með afbrigðum. Hann hef
uir starfað sem byggingameistairi
bæði á Seyðisfirði og víðar, en
auk þess að margháttuðum fé-
lagsmálum og átti sæti í bæjar-
stjórn á Seyðisfirði í 16 ár og
var byggingafulltrúi þar 18 ár.
Sókinarnefndairformaður var
hann 12 ár og organleikari við
Sevðisfjarðarkdrkju í 35 ár.
Hann endurreisti karlakórinn
Braga eftir að Ingi T. Lárusson,
tónskáld, fluttist frá Seyðisfirði,
em hann stjórnaði kómum all-
mörg ár.
Jón stjórnaði kórnum um 30
ára bil af óbugandi áhuga og
fórnfýsi. Tónlistairhæfileikar
Jóns voru ótvíræðár og smeklk-
vísi frábær, en honum var fleira
til lista lagt. Hann starfaði í
Leikfélagi Reykj avílkur á árun-
um 1916-19 uindir lei'kstjórn Jens
E. Waage. Eftir að Jón fluttist
til Seyðiisfjairðair hélt hann þar
uppi leikstarfsemi árum saman
og var jafnan leikstjóri og fór
oftaist jafnframt með aðallhlut-
verk. Er hann án efa eftirminni-
legur mörgum, sem sáu h.ann á
lei'ksviði og hefði eflaust orðið
þeklktur listaimaður á því sviði,
ef hann hefði starfað setm leikari
í Reykjavílk.
Helztu byggingar. eem Jón
Vigfúsison hefur haft vfirumsjón
með eru félaffsiheimilið Herðu-
breið á Seyðisfirði og sundhöll
Seyðisf j airðar. viðbótarby gging
við Eiðaiskóla. heiímavistar'fcáli
á Skjöldólfsstöðum á Jökuldal,
og radarstöðvamar á Stofcksnesd
og Heiðarfjalli. Kvæntuir var Jón
sevðfirZkri konu. Sigurlínu Sig-
urðardóttur. mikilli ágætisfconu.
Lézt hún árið 1966 tæpléga 66
ára að aldri. Eignuðuist þau hjón-
in 6 börn. sem öll eru á lifi.
Jón Viigfússon er einn eftir-
minniliegasti persónuledki, sem
orðið hefur á leið minni. Hann
er mana gjörvulegastur að ytri
ásýnd og kann heimisborgairalega
kuirteisi eins og hún gerðist bezt
meðaíl siðmienntaðra bocrgara í
byrjun þessairar aldar. Hann er
fjölhæfuir hæfileikamaður, músí-
fcalskuir með afbrigðum, viðles-
inn einkum í leikbókmenntum,
og humcvristi mikill, enda hefur
hann safnað kímnisögum víðs-
vegar að og kann ógrymni af
skrýtlum. Hiainn er hvems manns
huigljúfi, hlýr í viðmóti, góðvilj-
aður og fús og reiðúbúinn að
leysa hvers manns vanda, mann-
viin.ur mifcill og dýravinur, eink-
um humdavinur. Hann hefur átt
nokikra ágæta hunda, vel siðaða
og vitra, og kanm margar söguir
uim viturleik þeinra og óirofa
tryggð, og heldur því hifclaust
fram, að góðir hundar séu einar
beztu lífveruir jarðar. Jón er
allra manna skemmtilegastur í
góðra vina hópi. Margir hafa átt
margar yndisstundir á heimili
þeirra hjóna á Seyðisfirði, þótt
aldrei væri þaö stórt né rík-
mamnlegt. En þar sanmaðiist vel
það, sem sagt hefur verið: þar,
sem er hjartarúim, þar er hús-
rúm. Jóm hefur verið mikill ham-
in'gjum'aður bæði í lífi og etarfi.
Mér finmst aðeins einn ljóður
hafa verið á. Hamn hefuir aldrei
haft nógu gott og voldugt hljóð-
ÝMSAR þjóðir hafa staðið okfc-
uir Islendingum fraimar í því að
viðlhalda tengslum lifandi kym-
elóðar hvers tíma, við sögu þjóð
arinnar og helstu þjóðttietjur lið
ins tima, með því að leiða þessar
söguhetjur fram fyriir augu og
(eða) eyru samtímaniS sem leik-
sviðsverk í lifandi áamtölum og
hegðun.
Venjulega er þetta, að vísu, erf
itt verk, vegna rótgróins ástrífc
is eða virðimgar þeirra, er á eiga
að horfa eða hlýða, á horfnum
söguhetjum. Þetta er þó aðdáun-
ar- og virðingairvert hlutverk,
hlutverfc, engu síður en frum-
saimið hugarfóstur (skáldverfc)
að því þó ólöstuðu.
Við íslendingar höfum furðu
litið fengisit við slíkar sögumynd
ir, þó nægu efni sé af að taka. Á
ég þá ekki aðallega við leiksviðs
verk uim ýmsar þ.j óðsagnapersón
uir s.s. Skuggasvein, Fjalla-Ey-
vind, Galdra-Loft, heldur raun-
verulegair hetjur sögu ofclkar, eins
og Jón Sigurðsson, Fjölnismenm,
Baldvin Einarsson, Skúla Magn-
ússon. Jón Eirí'ksson, Eggert Ó1
afsson, Hannes Hafstein o.fl. o.fl.
Skal þó enganveginn vammeta
það virðingarverða framlag, er
íslenzkir höfundaæ hafa látið eft
ir sig á þessu sviði. (Jón Arason,
Bóliu-'Hjálmar o.fl.).
Jóhamn Sigurjónsison tók sér
fyrir hendur, m.a., að gerast for-
göngumaiður á þessu sviði, — var
vel undir búinn og tófcst með
mikluim ágæturn. Hann leiddi
hluta Njálu, og þá að sjálfsögðu
ýmsar helstu sögulhetjur hennar
fram í sviðsljósið erlendis og
m'agnaði þær flestar með srviðs-
snilli simni. Hann skapaði stór-
brotnasta leiksviðsverfcið sem
ncnkkur íslendingur hefur, að
míniu áliti, skapað, sjóndeikmn
Lygrarann, sem í íslenzíkri þýð-
ingu Siguirðar Guðmúndsisonar
hefur hlotið nafn Marðar Val-
garðssonar. Mun það haifa verið
ætlun Jóhanns að kvnna umheim
inum hið stórbrotna efni og þá
frábæru meðferð á þessu efni,
sem Njála færir okkur íslending
um, en er og var þá er leikritið
var eamið, áberandi ókunnugt
uimlheiminuim. Hugðist Jóhann á
þennan hátt benda öðrum þjóð-
um á hina stórbrotmu fomsögu
okkar og frægu fomaildarbók-
menntir. Hann vissi sem var, að
leikhús heimsins voru í þá daga
hinn öflugi fjölmiðlari.
Jóttiann Sigurjónsson tengdi
þetta listaverk sitt, eins og höf-
undur sjálfrar Njáliu, mjög náið
uimhverfi því, er sagan gerist í.
Þeir láta atburðarásima hrærast
og nærast í sjálfri náttúrunni, —
náttúru þess lands, er við, flest
öll að minnsta kosti, kunnum og
unnum. Jóihann segir um forleik
inn, að hamm fari fram í djúpri
breiðri gjá, — botn gjáriamar sé
urð og vatmseorfi® grjót, •—
færi, aldrei í samræmi við lista-
mann'hæfileika sína. Helzt var
það á þeim árum, þegar Seyðis-
vinstra megin sjáist inn eftir
gjánmi, — þar renni lækur, er
hverfi sýn vinstra megin á for-
sviðimu o.s.frv. Um 1. þátt segir
Jólhainn, að hann fari fraim i út-
jaðri birkiskógar, skammt frá
bæ HöSkuldar, — útsýni sé vítt
yfir sveitina, bæi, græn tún og
engjar, — í fjarsýn sé hafið og
Vestmannaeyjar. Til beggja
hamda á leiksviðinu séu ljósar
beinvaxnar bjarkir, — grundin
grasi vaxin, — það sé bjartviðri,
síðdegis og vorveisla hjá Hösk-
uldL
f leikskrá Þjóðleikhússins
stendur líka, að forleilkurinn fari
fram í djúpri, breiðri gjá og að
1. þáttur sé rjóður í skógarjaðri
skaimimt frá bæ Höskulds. En
■hvað sá maður á sjálfu leiksvið-
inu? Jú, leiksviðsgólfið og heljar
miklar tröppur, sem hægt var að
alka fram og aftur (um gjárbotn-
inn) og eitthvað sem líktist kassa
fremst hægra megin, (blótsteinm
inn) handa Valgarði gráa að þylja
við og fremja hlutverk sitt. Því-
lik gjá! Þvilík tengsl við móður
náttúru, — hið skapandi um-
hverfi! Hamingjan góða! Var
furða, þó leilkhúsgestir mögnuð
ust ekki af kyngikrafti Valgarðs
hins gráa? þ>að má segja, að ekki
var nú byrjunin góð. Lék Valur
Gíslason þó hlutverk sitt mjög
vel, eins og vænta mátti. — Og
1. þáttur, — útsýnið fagra yfir
sveitina, til Vestmannaeyja? —
Kassi, eða fleki reistur upp á
rönd, — skógarjaðarinm álíka og
var þar i viðbót komin tnappan
ferlega úr forleiknum, ef ég hef
þá ekki verið farinn að sjá of-
sjónir, — og uppi á himninum
hangandi fleki í stuðlabergslíki
og aðrir á’llíka hægra og vinstra
megin. Áttu þeir e.t.v. að vera
beinvöxnu bjarkirnar ljósu, eem
Jóhann tilgreinir? Var furða, þó
ýmsum leikhúsgestum veittist erf
itt að átta sig á uimlhverfi og and
rúmisloftinu frá Njálu og lista-
vedki Jóhanns Si gurjónssonar? Ut
yfir tók þó, að Njáll var látinn
ganga upp tröppuflekamm og
flytja veislugestuim Hösfculdar
lofgjörð sína um fósturjörðina,
þar sem hanm segir, að ekkert
land í heiminum geti verið feg-
urra en vort, — tailandi um víð-
sýni og brosandi engjar, bend-
andi leikhúsgestum á stuðlabergs
flefcann á himninum og aiuðnina
og tómið í kring. Þvílík dásemd!
Var furða, þó men-n gagntækjust
ekki af friðartilfinningu og ætt-
jarðarást, þegar svona ferlegu
falsi var beitt? Mig skyldi ekki
furða, þó ýmisir hefðu srvitnað af
blygðun. Það Skal þó tekið frarn,
að Róbert Arnfinnsson lék hlut-
verk sitt, Njál, svo vel að fram
úr skaraði. Æskilegt hefði vissu-
lega verið að geta fundið til þess
að maður væri staddur hér á
lamdi, — hiniu sumarfagra Suð-
fjörður hafði nokkrum ágætum
söngmönnum á að sfcipa og Árni
frá Múla var sólóisfi í Braga. Þá
söng Bragi m.a. Sjá þann hinn
mikl'a flokik, hið stórfenglega
sálimial’ag Griegs undir stjórn
Jóns með þeim ágæfcum, að
ógleymainlegt er þeim, er á
hlýddu, og Árni frá Múla söng
?Hó í laginu.
Jón Vigfússon var frábær söng
st.íóri. Skapheitur tilfininingamað
ur, viðkvæmur, nákvæmiur,
ákveðinn og tóraheyrn hans var
óskeikul. Með svipbrigðum kar-
akterleilkarans túlkaði hann anda
tóinverksiras og lék þannig á
hvern einstakan í kórnuim eins og
þsir væru alttir nótur á tónborð-
inu..
Utam heimilis Síns hefur Jón
átt bezta.r og ógleymanlegastar
stundir við orgelið í Seyðisfjarð-
arkirfcju á hátíðis- og helgistund
uim og viðkvæmiuim sorgarstund-
urlandi, en ekki t.d. á tunglinu
eða eyðimörk undirheima.
Þá verð ég einnig að segja, að
ég kenndi verulega í brjósti um
Rúrik Haraldsson, að verða, í
leikslok, að láta Skarphéðni
nægja að rolast svo að segja at-
hafnalaus, miðað við athafna-
semi hans samkvæmt Njálu og
leikriti Jólhanns, húkandi eins
og hálfgerð þvara á kassaræfli
eða einlhverjiu þvilíku í hug-
arbrennu Bergþórshvols, hróp-
andi við brennum, bremnum! í
stað þess að beita síðusfcu kröft-
unum gegn ofurefli sínu, fallinni
þekjunini, er hafði klemimt hann
upp við gaflhlaðið. Eiginlega
fann maður ekkert til með Skarp
héðni þarna á skraut-lýstu leik-
sviðimu, né hreifst á neinn hátt
af Ihreysti hans. Rúrifc Haralds-
syni hefði verið trúandi til miklu
áhrifameiri leiks í rammairi
glímu, við aðstæður í samræmi
við verfc Jóhanns Sigurjónissonair
eða Njálu.
Þvi rniður voru vasair mínir
álíka tómir og maginn 1918, svo
ég hafði ekki efni á að kaupa
mér aðgöngumiða í hiS Konung-
lega í Kaupmannalhöfn, til þess
að sjá með eigin augum „Lygair-
ann“, þegar hann vax frumsýnd-
ur þar, enda þótt ég væri þá í
Höfn, og kjark vantaði mig þá,
til að leita til Jóhanns sjálfs, þótt
náfrændur værum. Við Hallgrím
ur heitinn Valdimarsson áttum
himsvegaT sem snöggvast tal við
Jóhann á Akureyrarbryggju um
sumarið þetta sama ár (1918).
Ha.nn var þá að koma vestan frá
Höfðavatni á leið til Kaupmanna
hafnar (en hann andaðist, eins
og kunnugt er, 31. ágúát þá um
sumairið). Við spurðum Jóhann,
hvers vegna sýninigin á Lygaran-
um hefði ekki gengið betur og
lenigur, ytra en raun varð á, og
svaraði Jóhann eitfchvað á þá
leið, að þeir þairna ytra, hefðu
reynt að gera sýninguna eins forn
íúlenzka og kostur hefði verið.
Þetta hefðd tekist að mörgu leyti
svo vel, að Danir hefðu ekfci átt-
að sig, — enda sennilega aðeins
á valdi fslendinga að túlka leik-
ritið á þá lund, sem hann ætlað
iist til, — eða þá e.t.v. Norð-
manna eða Svía. Minntist hann
á Fjailia-Eyvind í því sambandL
Nú hefur þessu verið snúið
þanmig við hér í þijóðleikhúsinu,
að það, sem tengir söguþráðiran
og söguihetjurnar við umihverfi
þeirra og mestu ræður um, hvort
sýningin telst íslenzk eða al-
heimsk hefur verið numið brott.
Aðal möguleiki þessa stódbrotn-
asta leiksviðsverks okkair, til lif
amdi áhrifa á samtíð okkar, hefur
verið eyðilagður. Sýningin hefur
orðið al-heims ,,abstrakt“ og fall
ið um sjálfa sig. Atburðirnir,
eins og þeir koma fram í sýningu
Þjóðleikhússins, gætu öllu trúleg
ar átt sér stað erlendis, heldur en
hér á Suiðurlandi. Hins vegar
gæti leiksviðsverk Jóhan.ns
hvergi átt sér stað amnars staðar
en hér á íslandi.
um — en þó e.t.v. er hann sat þar
tímum samarn aleinn og fjdlti
Guðls hús tómaregni, sem tjáði
tilfinningar, sem hann sagði eng-
um nem.a Guði. Það voru hans
einkaguðisþjónustur, en ég fékk
stöku sinnum að táka þátt í þeim
mér til sálubótar.
Kæri vimur, þú hefur hlotið
mörg heiðursme'rki og virðing
félaga, sem þú hefur starfað í og
það að maklegheitum. Meist er
þó um það vert, að Guð hefur
heiðrað þig með háuri elli og
vinafjöld, sem sendir þér ein-
lægar vinakveðjur og blessunar-
óskir á afmælisdaginn.
Þökk fyrir samstarfið okkar,
sem aldrei bar skugga á. Kirkja
íslands þakkar þér fórnfúsa þjón
ustu um áraraðir. Go.tt ævi-
kvöld, vinuir minn.
Erlendur Sigmundsson.
P.s. Jón er staddur í Ölfusborg-
um í dag.
Ábyrgðin hvílir væntanlega
bæði á leikmyndara, og þó sér-
staklega á leikstjóra. Hafa þó
báðir sýnt áður góða getu og
hæfileika, — leikstjóri t.d. í My
fair lady, en það var líka erlent
leilksviðsverk og erlend túlkun
(sbr. nafnið). Má raunar vera, að
miiklu fleiri séu orðnir svona
hörmulega útlensku-menntaðir
og mettaðir, að hið íslensfca hljóti
brátt að þurrkast alls staðar út í
öllum listgreinum, — ekki að-
eins í myndlist, tónlíst, bók-
menntum, heldur ein.nig í leilklist.
Hlaupi einihver uppskafningur-
inn út undan sér erlendis á ný-
stárlegam hátt, er nokkuimvegin
öruggt, að sálufélagar han.s hér
heima, reyna að leika það eftir
honum.
Það veit ég, að minnsta kosti,
með vissu, að ef Jóhamn Sigur-
jónsson megnaði að snúa sér við
í gr'öf sinmi, þá hefði hann gert
það nú og heimtað framararædda
misþyrmingu bætta! . . . ella . . .
enda er vonandi, að Þjóðleikhús
ið bæti fyrir, þó síðar verði.
Háværar raddir heyrðust nú í
vetur, er það spurðist, að ríkis
útvarpið hefði hafnað að láta
leiika eitt eða tvö tónverk eftir al
kunn.a snillinga, tekin upp á plöt
ur á nofckuð nýstárlegam hátt. Eg
tel þetta. að óheyrðu þó, hafa ver
ið rétt hjá rikisútvarpinu. En á
þá Þjóðleikhúsinu að líðast að
twnsinúa og misþyrma svona herfi
lega jafn stórbrotnu. en þó við-
kvæmu leiksviðsverki?
Jóhamm Sigurjónisson er að vísu
búinn að liggia full 50 ára í gröf
sinmi, eða nokkrum mánuðum bet
ur — en það mun vera lágmarks
dauðailega gegm spjöllum af þessu
tagi, — vonandi sarnt efcki á-
stæðam fvrir drætti þeirra. Ef
þessi 50 ár væru ekki liðin, hefði
ég kært. vegna Jóhanras og lista-
verks hans. En það hefðu þá
sennilega fleiri gert, s.s. ennþá
nánari frændur hans.
Einlhver taikmörk hljóta þó að
vera fyrir því, hve milkið leyfist
að misþyrma li9taverkum, sem
hafa náð þessum afdrifaríka
aldTÍ.
Mjög var eiranig fjairri því, að
ýmsuim jafnivel ágætis leikurumn,
tækiist að klæða holdi og anda
þær persónur, er þeir áttu að
standa skil á, og búningar þeirra,
mairgra hverra, á þanm hátt, að
ófrískir eða tvfbreiðix virtust
Veikararn.ir. Búningarnir lufsuð
ust eimlhvernvegin ónotanlega ut-
am á of mörgum. Er ömurlegt til
þess að vita, að svona Skuli hafa
tefcist til með svo mikið og merki
legt listaverk og þar að auki há
tíðasýningu, er hinir fjölmörgu
un.nendur Jóhanns Sigurjónssonar
biðu með eftirvæntingu.
Freymóður Jóhannsson.
Mörður Valgarðsson
Hví svo ónóg aðsókn að
þessu mikla leikhúsverki ?