Morgunblaðið - 13.06.1970, Blaðsíða 19

_______________________________________—----------------------------——-------1
MORGUNIBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. JÚNl 1070 19 \
Mývatns-
sveit
3. GREIN
í
— eftir Kristján Þórhallsson
MÝVATNSELDAR
Eirvs og mörigum er kunnu.gt,
urðu hér í sveitinni mifclar nátt-
únulhamifarir á árunum 1724—
1729, hinir svofcöllluðu Mývatns-
eldar. í ágústmánuði 1729 rann
hraun kringium kirkjuna í
Reýkjahlíð. Ýmsir telja það guð
liega forsjón að hraiunið rann
efciki á kirkjuna sjálfa. Þessir
mifclu jarðeldar ollu geysileg-
um spjallum hér í sveiitinni. Jarð
ir eyddust, t.d. Gröf ag Fagra-
nes. Við roanntalið 1703 voru 17
ibúar á þeim jörðum. Þá voru
aðrar jarðir yfirgefnar vegna
hræðsiu við hraunrennslið.
Þetta hraun rann langt út í Mý-
vatn. Tölja verður stórfurðullegt
að falfcið sem bjó í Mývatns-
sveit á þessu jarðleldatímabili
skyldi efcki flytj-ast í burtu og
svedtín leggjast í eyði. Um Mý-
vatnselda segir svo m.a. í Ódáða
hrauni eftir Ólaf Jónsison: „Þá
gerðiisit það aðfaranótt hins 17.
maí 1724, að fólk við Mývatn
varð vart við snarpar j arðlh rær-
ingar, sem héldiust öðru hvoru
fram til dagmála. Þá gaus upp
kolsvartur sand- og öskumlöfck-
ur norðaustan við Mývatnsfjöll-
in og fylgdu þeitm óskaplegar
eldingar og reiðarsilag. Var sem
himinn og jörð mundu fongang
ast. Jukust þá jarðhræringar,
svo að hús féllu, færðust af
grunni, og hnukku sundur í
þeim bitar og langbönd. Hugðu
margir mönnuim og sfcepnum
br'áðan dauða búinn. Flýðd fólfc
af bæjunum austan við vatnið
til Reykjahlíðar, en þar var þá
prestssetur, og presturinn Jón
Saemundsson, er var prestur í
Mývatnisþinguim 1716—1733.
Mifcil breyting hafði orðið á
Mývatni í landskjéiftum þeim,
er fylgdu þessu gosi. Botn þe-ss
lyftist og vatnsborð l-æfcfciaði,
svo að ailur austurhluti þess
þornaði í hálf-t annað misseri
á eftir. Bftir áramótin 1725 hóf-
ust aftur mifcílir landskjálftar
við Mývatn, og 11. janúar
brauzt út eldgos í Leirhnjúk,
sem var dálítið graisigróið feU
svo sem 2—3 lom vestuir af
Kröflu. Þan-n 19. apríl þe-tta
sama ár ’gaus svo upp eidur í
Bjarnarflagi vestan við Náma-
ska-rð með miklum landskjálft-
um. Komu þá margar sprungur
í jörðina, og var ein ta-lin ná
norðan frá Lei-rhnjúk suður tii
Bláfjalis. Gusu nú ailar þessar
eldstöðvar ými-st til skdptis eða
samtímis m-eð diumirn og jarð-
hræringum. Einfcum varð mikill
landskjálf-ti þann 8. september
þet-ta ár. Þornað-i Laxá þá um
stu-nd, en fcom aftur fljótiega i
farveg sinn. Af eldgos-u-m þe-ss-
um og .umbylt-mgum l-edddi, að
si-lunigsveiði þvarr að mestu í
Mývatni, og grasnytja-r spiiltu-s-t
mjög í eyjum og umhverfis vatn-
ið, og gerði hvort tveggja af-
komu fólksi-n-s erfiða. Nóttdna
fyrir 18. apríl 1728 voru enn
miklir landskjálftar, og þá um
morguninn hóiflst enn á ný mifcið
gos við Leirhnjúfc. Gaus þá á
tveimur stöð-um. Rann þá enn
mifcið hraun, svo að tófc af ve-g
þann, er lá norður frá Mýv-atni.
Alilt norðurfoftið var þá sem
logandi bál og lagði eldsbj arm-
ann suðuir yfir ReykjahMð og
fram á Mývatn. Virðist s-vo, sem
menn ha-fi óttaat að eldgangur
sá myndi kveikj-a í byggðá'nni.
Sama daginn br-auzt út eld-
gos í svokölluðum Hrossadal,
gra-si og víði vöxnu da-lverpi
norður frá Bjarnarfla-gi. Þar
hafði aldrei áður orð-ið jarðhita
var-t. Ga-us þarna af mifclum
afls-a, og var hviinurinn af eldun
um svo mikilll, að allir urðu ótta
lostnir. Vild-i fólfcið fflýja þess-
ar ógnir, en vissi eigd hvert
halda skýldi, því að eldarnir
virtust allt umhverfis. Af frá-
sögn séra Jóns má sjá, að gosið
í Hrossadal h-efur haft djúptæk
áhrif á þá, e-r naestir bj-uggu, og
heflur þeim virzt gos þetta hásfca
legra en noklkuð annað, sem kom
ið hafði frá því gosin háfiust.
Miklar breyti-ngar höfð-u orðið
á landin-u við Mývatn austan-
vert. Sums staðar hafi það þorn
að á ný eða botninn lyfzt, svo
að það var ekiki lemsur bátgengt
austan tiil, og horfði til vand-
ræða að stunda heyskap í eyj-
um og sæfcja egg í hólm-a. Nú
varð nokkurt hlé um hríð, eða
þar tiil 18. desember s-ama ár,
en þá hófst á ný eldgos með
diunum og dynkjum austur frá
í nágre-nni Leirhnjúfcs. Var se-m
syði ákaft í grau-tarpotti, og
þeyttust stundum glóandi hraun
gusuir marga faðma í loft upp.
Bldurinn hljóp undir eldra
hraunið, lyfti því og gaus svo
upp úr því hér og þar mieð grjót
kasti og gneistaflugi, þar til allt
rann af stað sem bráðið, bloss-
andi koparflóð. Eldurinn rann
nú niður ti-1 Mývatns, og átti
aðeins 1—2 km ófa-rna til
R-eykja-hlíðar, er hann stöðvað-
ist dagana 19. og 20. desemiber.
Presturinn var þá ferðbúinn að
flýja bæinn ásamt fóiiki sínu, en
s-ettiist aftur, ér hraunið na.m
s-taðar.
Bkki varð þó mikið hlé á gos-
un-um, því að þan-n 30. janúar
1729 kom ■ ægilegt gos við Leir-
hnjúk, eitt hið mesta, sem kom-
ið hafði síðan gosin hófust. Rann
nú mikið hraun, sem flóði yfir
hiin eldri, bra-ut þau upp og
bræddi ag steyptist loks þann 5.
júlí sama ár sem gl-óandi
straumur niður í byggðina aust-
an við vatnið. Þann dag flýði
séra Jón Sæmundsson ásarnt
fól-ki sín-u frá Reykjahlíð og
varð að skilja eftir hús og hey
og annað það, sem efcki varð
auðveldl-ega flu-t-t á brott. Dag
Framhald á bls. 20
Einar Q. Björnsson, Mýnesi:
Furðuleg afstaða Þórarins
Tímaritstjóra í varnarmálum
Kommúnistar og Hannibalistar sammála
Á miðstjórnarfundi Framsókn
arflokksins síðla vetrar 1969 var
eftirfarandi stefnuyfirlýsing
samþykkt: „Miðstjórnin minnir
á, að aðild að Norður-Atlants-
hafsbandalaginu og varnarsamn
ingurinn við Bandaríkin eru tvö
aðskilin málefni. Miðstjórnin tel
ur rétt, að És-lendingar verði
áfram í Norður-Atlantshafs-
bandalaginu að óbreyttum að-
stæðum, en ví-sar að öðru leyti
til samþykktar síðasta flokks-
þings um utanríkismál, þ.á.m. um
brottiför hersins í á(fiöngiuim.“
Um þessa samþykkt o.fl. rit-
aði ég grein í Morgunblaðið 1.
maí 1969, sem mér er kunnugt
um að féll í góðan jarðveg hjá
mörgum fylgjendum Framsóknar
flokksin-s, er ekki vilja una
hinni neikvæðu stjórnarand-
stöðu og úrtölutón er framsókn
arfonkól-far-nir haf-a bei-tt og
dekri þeirra og fylgd við komm
únista í mörgum málum, sem Þór
arinn Þórarinsson Tímaritstjóri
og liðsoddar hans eru talsmenn
fyrir.
En vegna þess, að þau mál
sem hér eru gerð að umtalsefni,
eru engin fjölskyldumál stjórn-
málaflokkanna, heldur stórmál
allrar þjóðarinnar, vil ég leitt-
ast við að fjalla um þau nánar
í þessari grein.
í fréttum sjónvarpsins 19.
marz s.l. birtust viðtöl við utan-
ríkisráðherra og nefndarmenn
stjórnmálaflokkanna í utanríkis
málanefnd í tilefni af u-mræðum,
sem farið höfðu fram á Alþingi
um utanríkismál. Þórarinn ór-
arinsson alþrn. lýsti þar yfir
-sömu afstöðu er birtist í hinni
tílvitnuðu samþykkt hér að
framan; það er, að Framsóknar-
flokkurinn styddi enn um sinn
veru íslands í Nató og vildi
vinna að brottför varnarliðsins
í áföngum. Þetta er sú furðuleg
asta afstaða, sem um getur, og
sá óskiljanlegi fylgihnöttur, er
svífur yfir höfðum framsóknar-
leið-toganna í þesiau stórmiáli.
Vamir Bandaríkjanna hér á
landi eru hvorki viðamiklar eða
margbrotnar, svo varla þarf að
taka langan tíma að flytja varn
arliðið á brott, ef það er vilji
íslendinga að svo verði gert.
En afstaða Þórarins Tímarit-
stjóra í þessu máli er sú sama
og hann og hans flokkur tók, er
aðildin að Efta var til umræðu
á Alþingi í vetur, að loða við
kommúnista og einhverja ímynd-
aða fylgjendur Framsóknar-
flokksins, sem kynnu að hafa
svipaða afstöðu. En það er gam
a-lt m-at, Þórarinni, því margir
fylgjendur Framsóknar eru and
vígir þeirri hentistefnu og
hringlandahætti, sem rekinn er
í þing- og forustuliði Framsókn
a-rflóklksinis, hvort sem það er í
varnarmálum, afstöðunni til Efta
eða álsamningsins og virkjunar
Þjórsár, sem hangir á herðum
framsóknarleiðtoganna sem
ævarandi vitni um skammsýni
og afturhald og endurspeglast í
tillöguflutningi þeirra Magnús-
ar Kjartanssonar og Þórarins
Þórarinssonar um opinbera
rannsókn á álsamningnum, sem
þeir fengu að fylgjast með frá
upphafi. En þeir urðu varir við
andúð almennings á andstöðu
þeirra og ábyrgðarleysi gegn
þeim nauðsynlegu framkvæmd-
um og reyna því að finna sér
einhvern snaga til að hengja á
í afsökunarskyni fyrir mistök
sín.
Þeir Gils Guðmundsson og
Hannibal Valdimarsson, sem
komu fram í nefndu sjónvarps-
viðtali, lýstu andstöðu við áfram
haldandi veru íslands í Atlants
hafsbandalaginu og veru varn-
arliðsins hér. Hannibal lýsti sig
einnig andvígan hernaðarbanda
lögum. En er hann maður til þess
eins og ástandið er í heimsmál-
um, að koma þar á friði og ör-
yggi, svo að slík skipan komist
á? Eða heldur hann, að íslenzka
þjóðin verði betur á vegi stödd,
ef hún segir skilið við varnar-
samtök vestrænna þjóða og rýf-
ur þau tengsl, sem eru milli ís-
lands og Bandarikjanna um
varnir landsins, vitandi að lega
þess hér á norðanverðu Atlants
hafi er slík, að hlutleysi er sama
og öryggisleysi um örlög þjóðar
innar? Hvað hefur hlutleysi dug
að þjóðum suðaustur Asíu? Þar
fara kommúnistar sinna ferða
og reyna að brjóta niður það
frelsi, sem þar átti að ríkja og
alþjóðasamvinna tókst um.
Hvernig er aðstaða Finna, ef á
bjátar og foringjarnir í Kreml
telja að stjórnarfar þar brjóti í
bág við þeirra vilja, eða sam-
skipti Finna við nágrannalönd-
in og önnur vestræn lönd séu
meiri en þeir telja holt?
Stórveldið í austri er orðið
öflugt hér á Atlantshafi og flota
foringinn, sem kom í heimsókn
til íslands, vitnaði í andstöðu
hernámsandstæðinga gegn varn
arstöðvunum hér. Þannig er af-
staða kommúnista hér á landi
sú sama, sem túlkuð er af valda
mönnu-m kommúnista hvarvetna
í löndum Austur Evrópu, sem
yfirráð Rússa ná til, og Gils
Guðmundsson lætur hafa sig til
að túlka og fylgja.
fslendingar eru ekki þrúgað-
ir að samskiptum við Bandarík-
in heldur miklu fremur af ýms-
um ráðamönnum í innsta hring
stjórnmálaflokkanna, sem einir
vilja ráða í þeim málum og við-
halda gamalli samningagerð,
sem fyrir löngu hefðu þurft end
urnýjunar við, svo þjóðin fyndi
s-ilg verðluigan þáltttakanda í sam-
tölk-u'm vestrænn-a þjóðia.
Það er engin glóra í því, að
varnarstöðvarnar skuli hafa ver
ið hér í yfir 20 ár og ekki verið
samið um það við viðkomandi
stórveldi, að vegir og aðrar sam
göngur á landi hér væm sam-
bærile-gar við það siem þæ-r eru
í Glöndium Ves-tiur-Evrópu og
Bandaríkjunum. Þetta átti að
vera einn liður í vömum og ör-
yggi hér, og er fyrst og fremst
íslenzkum ráðamönnum að
kenna, bæði þeim sem voru þeim
samningum andvígir og þeim sem
komu þeim á og sáu þá í gegnum
pólitísk gleraugu.
Það er vilji flestra íslendinga
að samningarnir um varnir
landsins og veru íslendinga í
Nató verði endurskoðaðir og um
ræður um þau mál verði hafn-
ar sem fyrst, bæði á mannafund
um hvarvetna í landinu, en ekki
bara í laumi meðal embættis-
manna og stjórnmálamanna í
Reykjavík. Einnig verði þessi
mál skýrð og rædd í sjónvarpi
og útvarpi. Við, sem búum úti á
landsbyggðinni, teljum okkur
líka bær að ræða þessi mál og
að þau séu ekki síður afdrifa-
rík fyrir landsbyggðina en höf-
uðborgarsvæðið.
Varnarstöðin á Keflavikur
flugvelli getur ekki talizt nægi
leg vörn fyrir allt fsland, enda
verið á það bent, að opin svæði
eins og til dæmis Austfirðir
gætu orðið herfang innrásarafla,
ef slíkar aðstæður skapast. Það
er e-kiki ein-hlít laiuis-n, þót-t rikis-
stjórnin hafi fengið kanadískan
herfræðing til að athuga um
hernaðarmikilvægi íslands, og
um það þarf naumast að spyrja.
svo augljóst sem það er hverju
mannsbarni, sem komið er til
vits og ára. Útlendingar eiga
ekki að vera dómbærári á það
en við, sem byggjum þetta land,
enda liggur fyrir, svo ekki þarf
á móti að mæla, umsögn um það
frá ráðamönnum Atlantshafs-
bandalagsins bæði fyrr og síðar.
Það þýðir ekki að vera að leika
skollaleik í þessum málum og
reyna með þeim hætti að leggj
as á vilja fslendinga til að ná
eðlilegum samskiptum við
Bandaríkin um varnig or öryggi
hér. Því verða íslenzkir ráða-
menn að átta sig á.
Viðkomandi áræða ekki að
lýsa yfir andstöðu við leiðrétt-
ingu þessara mála til aukinna
samskipta við Bandaríkin, þvi
samskipti í þá átt, það sem af
er síðan lýðveidið var stofnað,
hafa reynzt þjóðinni drýgst til
aukinnar efnahagslegrar hag-
sældar og öruggara sambands
við umheiminn, samanber hin
myndarlegu flugfélög íslend-
inga.
Ekki er vitað hver afstaða
ríkisstjórnarinnar er til þeirra
hugmynda, sem fram hafa kom-
ið um viðbrögð fslendinga, og
alls ekki nægilegt að lýsa yfir
að afstaða hennar sé óbreytt, ef
það skyldi þýða sömu samninga
sem gilt hafa. Það er óánægja
meðal fylgjenda hennar, ekki
siður en annarra, um þann sof-
andahátt og það laumuspil, sem
haft er um þessi mál.
Það er vaxandi vilji fólks í
vestrænum löndum að styrkja
samtök sín, vegna þess að með
því skapast skilyrði til já-
kvæðra viðbragða og aukinna
saimskipta við þjóðir Au-st-ur-Evr
ó-pu sem viisisiutega er nauðs-yn
á.
Vaildhafarnir í Austur-Evr-
ópulöndiunum vi-ta vel um and-
úð fólksins þar á stjómarfari
þeirra, en styðja sig við her-
vald, leynilögreglu og yfirráð
yfir fjármagni í gegnum harð-
sviruð ríkisafskipti, sem innsti
hringur kommúnistaforkólfanna
ræður með slíku ofurvaldi, að
annað eins hefur vart þefckzt
síðan á dögum einveldis og léns
skipulags miðalda. Þess vegna
er nauðsynlegt, að varnarkerfi
og viðskiptaleg samvinna vest-
rænna þjóðia sé öfl-ug, til að
forða þeim frá slíkum ófögnuði.
Framsóknarflokkurinn var
þátttakandi í því að koma þeim
samningum á, sem nú gilda um
varnir landsins, og ber því fulla
ábyrgð á þeim, ekki síður en
aðrir. Þá virtust foringjar hans
hafa stefnu í þeim málum, enda
þá-tt'tatoeindur í rílkiisistjórn, þótt
vitað sé, að þeir eiga sinn stóra
hlut í því, hvað þeir samningar
voru slakir, hvað snerti þá nauð
syn að varnarsamningurinn
fæli það í sér, að samgöngukerfi
landsins yrði þá byggt upp svo
að greiðar leiðir væru til allra
landshluta, og þó var það sá
flokkurinn, sem sterkast fylgi
hafði úti á landsbyggðinni. Það
var landsbyggðastefna hans íþá
daga.
Nú kemur Þórarinn Tímarit-
stjóri inn á sviðið sem fulltrúi
Framsóknarflokksins í utanrík-
ismálanefnd og lýsir því yfir, að
stefnan sé, að varnarliðið hverfij
Framhald á bls. 20
%