Morgunblaðið - 24.06.1970, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. JÚNÍ 1870
Mývatns-
sveit
FJÓRÐA GREIN
— eftir Kristján Þórhallsson
Enn er sótt að Mývatni með
fyrirhugaðri Gljúfurversvirkj-
un. Sú virkjun er talin hin hag-
kvæmasta á pappírnum. Froð
legt væri að fá upplýst, hvort
í þeirri hagkvæmu áætlun er
reiknað með hundruð milljámim
krán.a í skaðabætur. í>á væn
einnig rétt að fá svar við þeirri
spurningu, hvort það sé þjóð-
hagslega hagstætt að stofna í
stórhættu hinu sérkennilega
fugla- og fiskilífi Mývatne, sem
líklega hvergi annars staðar
verður fundið. Nú þegar er búið
að vega alvarlega að þessum ein
stæðu sérkennum.
Vegna of háu-rar vatnshæðar
um nokkutrt árabil hefuir tekizt
að eyða varpstöðvum fuglsins,
einnig getur silungnum verið
hætta búin. Rétt er og að benda
á að minkaplágan við Mývatn
er af mannavöldum, svo sem
annars staðar á landinu. Vita-
skuld voru það mannaverk á sín
um tíma, að minkurinn var flutt
u.r hingað til lands. I>ó að reynt
sé að halda minknuan í skefjum
hér í Mývatnssveit með ærtnium
kostnaði, hefur hann þegar vaid
ið óbætanlegu tjóni í varplönd-
um. Sennilega þýðir ekki að sak
ast um orðinn hlut, úr því sem
komið er, heldur hefja baráttu
við minkinn. Ekkert má til
spara að fullnaðarsigur vinnist.
Naumast yrði þá um annað að
ræða en ráða sérstakan mann,
sem hefði þá ekki öðrum störf-
um að gegna til að annast þetta
verk. Sá maður þyrfti að sjálf-
sögðu að hafa úrvals hynda og
annan útbúnað Auðvitað á svo
ríkið að greiða allan kostnað við
eyðingu minka.
Margir tala um sérstæða nátt
úrufegurð í Mývatnssveit, sem
vissulega er sannmæli, enda
dregur hún ár hvert marg-
an ferðamanninn til sín. Enginn
vafi er á því að þessi sérkenni
eru nú í stóxhættu vegma utan-
aðkomandi áhrifa. Það vita allir
sem til Mývatns hafa komið að
vatnið sjálft og umhverfi þess,
setur mestan svip á sveitina og
raunverulega gefur henni meg-
in fegurð sína. Eigendur vatns-
ins verða því að standa saman
sem einn maður, og hrinda sér-
hverri árás frá utanaðkomandi
aðilum, sem kann að vera gerð
á vatnið, til að spilla umhverfi
þess, náttúrulegum og lífrænum
gróðri, svo og fugla- og fiski-
lífí. Lífsafkoma jarðeigemda við
Mývatn byggist að verulegu
leyti á silungsveiði. Bókun
finnst fyrir því, að þeir hafa
óáreittir um meira en hálfa öld
varið orku og fé til að rækta
silunginn í vatninu. Bændur að-
liggjandi jarða meta að verð-
leikum vatnið, gróður þess og
dýralíf og hafa sýnt í verki að
bezta náttúruvemdin hefur ver-
ið í þeirra höndum.
í skýrslu um fiskirannsókn-
ir til landshöfðingja frá árinu
1900, eftir Bjarna Sæmundsson
segir m.a.: „Dýpið í vatninu ér
alls staðar lítið, einkum að norð-
vestan og norðaustan, að jafn-
aði ekki meira en 2 fet, en að
sunnan og austan er það nokkru
dýpra, ég fann mest 114 faðm.
Mývetningar vita heldur ekki
um meira dýpi en 4—6 metra.
Jurtagróður er nokkur á víð og
dreif í vatninu. í botni er leðja
eins og gerist, mynduð af rotn-
andi efnum. Smá dýralif er
mjög ríkulegt í leðjunni, smá
skeljar, mýlirfur og kuðungar,
en upp í vatninu mikil mergð af
smákröbbum svo og hornsíli. Yf
iirleitt mikið æti fyriir fiisk.
Veitt er í vatninu frá öllum
þeim bæjum, 13 að tölu, sem
eiga land að því, en mestir veiði-
bæir enu Reykjaihlíð, Vogaff,
Geiteyjarströnd, Kálfaströnd og
Garður."
Áður fyrr höfðu þær jarðir,
sem eiga hrygningastöðvar með
löndum sínum, mikinn afla
göngusilungs, er hann gekk til
að hrygna. Fullvíst er talið að
þettt/a voru eim meginlhlunmiindi
þessara jarða, og gerðu sumar
þeirra raunverulega byggilegar
á þeim tíma. Segja má, að þess-
ar jarðir hafi lagt mest af mörk-
um til viðhalds silungsstofninum
í Mývatni. Eftir að upp var tek-
in fiskirækt í vötnum, alger frið
un hrygningastöðva með fleiru,
roá segja að vötnin séu ræktuð,
og silungurinn tekinn úr rækt-
uðum reit. Áður voru öll vötn
óræktuð, líkt og mýrarflóar á
landi, og gáfu að vonum léleg-
ari afrakstur. Munu fáir vel una
íblutun frá óboðnum gestum á
uppskeru jarðar sinnar, heldur
ekki í sitt ræktaða vatn.
Árið 1905 var stofnað Veiði-
félag Mývatns, til að vernda og
auka fiskistofn vatnsins, m.a.
með byggingu klakstöðva og
friðunar á vissum svæðum. Um
nokkurt árabil var sleppt í Mý-
vatn 3—4 hundruð þúsund seið
um á ári. Eftir að klakstarfsem-
in var lögð niður, kom frið
un vatnsins samkvæmt lög-
um fjóna máruuði átr hvert tál
verndar siíungnum. Segja má að
eigendur Mývatns hafi með fé-
lagsstarfsemi sinni í rúm 60 ár
stuðlað að ræktun og aukinni
f'skigengd vatnsins. Þeir hafa
ÖU þau ár síðan lagt fram mikla
fjármuni samfara hlunnindum
sínum. Þar hafa að sjálfsögðu
enj*ir aðrir kómið nærri.
I meir en þúsund ár, eða frá
öndverðu, hafa þeir er lönd eiga
að stöðuvatni, átt veiðiréttinn
allan og óskertan í vötnum sín-
um. Veiðirétturinn er því forn-
helgur réttur.
Með tilkomu Jónsbókar 1281,
er þessi réttur upptekinn og stað
festur. Hinn 29. ágúst 1911, er
gefin út og staðfest í stjórnar-
ráði íslands samþykkt um sil-
ungsveiði í Þingvallavatni. Þar
er þessi sami réttur endurnýjað-
ur og viðurkenndur. „Landeig-
endur eiga einir allan veiðirétt-
inn hver fyrir sínu landi út í
miðju vatnsins. Miður áll
ræður, er markalína, enginn
almenningur kemur til greina.“
Um þessa samþykkt skrifaði
einn þekktasti lögfræðingur
landsins, þáverandi prófessor í
lögum, Einar Arnórsson, 2.
febrúar 1919: „Sérstaklega skýr
um veiðiréttinn eru ákvæðin í
samþykkt um silungsveiði í
Þingvallavatni frá 29. ágúst
1911 1. gr. og í samræmi við
gildandi lög um það efni.“
Árið 1917, óskuðu veiðieigend
ur við Mývatn, staðfestingar á
sams konar samþykkt og
gerð var fyrir Þingvallavatn
1911, og áður greinir. Þessari
ósk var synjað af yfirvaldi Þing
eyjarsýslu, sem sagt veiðieigend
um við Mývatn var neitað um
sams konar rétt og bændur við
Þingvallavatn höfðu áður feng-
ið. Slíku óréttlæti voru veiði-
bændur við Mývatn beittir.
Árið 1923, er fyrst tekið upp
í lög almennings ákvæði í stöðu-
vötnum og samtímis dorgarveiði
fyrir alla, sem hana „hafa tíðk-
að að undanförnu í almenningi
vatns.“ Erfitt er að sjá, hvern-
ig hægt var að stunda dorgar-
veiði, „að undanförnu í almenn
ingi vatns“ áður en löggjaf-
inn var búinn að stofna slíka
almenninga í stöðuvötnum á ís-
landi. Augljóst er að þá hefur
verið dorgað í séreign Péturs og
Páls. Hvernig áttu veiðieigend-
ur allt í einu að hafa glatað
sínum forna rétti. Er trúlegt að
orðið „almenningur" sem sett
var í veiðilöggjöfina 1923, full-
nægi þeirri réttarskerðingu?
Það virðist hafa verið löggjaf
anum nokkur freisting að seil-
ast til áhrifa á veiðirétt í stöðu
vötnum og dreifa honum sem víð
ast. Þrátt fyrir þennan sérstaka
áhuga löggjafans á þessum ár-
um, að koma veiðiréttinum sem
viðast t.d. í Mývatni, þá hafa
engiir enm öðlazit þar veiðirétt
aðrir en eigendur strandjarða.
Á miklum harðindaárum, þegar
hungur svarf að fólki, var ýms-
um leyft að fara út á Mývata
með dorg og ná sér þar í máls-
verð. Til að forða mannfelli
leyfðu eigendur vatnsins þessar
veiðar, enda oft þeirra nánustu
er í hlut áttu. Stundum konu
líka óboðnir gestir þangað án
þess að vera vísað frá. Dettur
nokkrum manni í hug, að með
þessum veiðum hafi einhverjir
öðlazt rétt eðia foinnia vemiju til
veiði um aldur og ævi í Mý-
valtinli. Vitað er að einisitöku
menn, sem ekki búa á jörðum, er
Hggja að Mývatni, vilja halda
því fram, að þeir eigi þar veiði-
rétt. Ekki hefur þessum mömmum
þó enm tiekizt aS leggja fram
neinar sannanir fyrir að svo
væri. Svipar þessu mjög til
ásælni í eigur annarra, sem því
miður er ekki með öllu óþekkt
fyrirbæri. Verður að krefjast
þess, að löggjafinn og allir rétt-
sýnir menn fordæmi, og jafn-
framt komi í veg fyrir slíka við-
leitn i.
Um margra áratuga skeið
fengu bændur er bjuggu á engja
litlum jörðum við norðain- og
austanvert vatnið, leyfi til að
heyja í svokölluðum Framengj-
um. Bniginin hefur hingað tJil lát-
ið sér til hugar koma, að þessir
bændur öðluðust eignarétt á þvi
landsvæði þótt þeir nytjuðu það
til slægna um tugi ára ti'l að
bjarga bústofni sínum. Hér er
vitanlega um algjörar hliðstæð-
ur að ræða í báðum tilvikum,
hvorugur aðilinn öðlaðist
þamna nokkumn eáigtraair- né hefð-
ainrértlt. í Jarðarbók Arrua Magn-
ússoniar og Páls Vídalíns, frá
1712, telur engin jörð sér hlunn
indi af veiði í Mývatni utan
strandj'airðiir.
Árið 1965 stofnuðu jarðeig-
endur við Mývatn veiðifélag í
samræmi við éikvæði laga um
lax- og silungsveiði frá árinu
1957. í 73. gr. þeirra laga stend-
ur m.a.: „Nú hefur veiðifélag
verið stofníað samikvæmf 65.—68.
gir. og getuir þá sá, sem telur fé-
lagið ólöglega stofnað véfengt
félagsstofnunina fyrir ráðherra,
áður en sex mánuðir eru liðnir
frá stofnfundi féla-gsins. Véfeng-
ing, sem síðar berst um stofnun
félags skal eigi tekin til
greina.“
Nú barst engin véfenging inn
an tilskilins tíma um ólöglega
stofnun Veiðifélaga Mývatns
Var félagið því algjörlega lög-
lega stofnað, enda fékkst það
staðfest af viðkomandi ráðu-
neyti.
„Þá er veiðifélag hefur verið
stofnuð með löglegum hætti,
skal hverjum manni öheimilt að
veiða í vatni á félagssvæðinu.
nema hann hafi samþyfckt fé-
lagssrtjómniair." Sem sagt, eniginin
hefur í dag rétt til að veiða í
Mýva-tni, nema með leyfi stjórn-
ar félagsins. Vonandi eru þessi
ákvæði öllum augljós, svo ekki
þarf frekar vitna við.
BOTN MÝVATNS
Allt frá því er byggð hófst í
Mývatnssveit, hafa landeigend-
ur við Mývatn átt og nytjað
vatnið frá yfirborði þess til
botns, og botninn með. Þeim
eignarrétti hefur aldrei verið
mótmælt. Fyrr á árum var oft til
umræðu meðal þeirra manna um-
hverfiis Mývatin, sem litlar enigj-
air áttu, að þuinrka uipp viss
svæði í Ytri-Flóanum þar sem
hann er grynnstur og botngróð-
ur svo mikill á sumrin að yfir-
borð vatnsins var næstum eins
að líta sem gróið land. Með
þurrkun þessa svæðis hefði feng
izt mikið og gott slægjuland.
Tæknilega hefði sennilega eng-
um vandkvæðum verið bundið
að framkvæma þessa hugmynd
á sínum tíma. Nú vill svo til að
einrmitít á þessu gvæðd hefur
að umdaniföffmu veffið dælt leir
til Ki silgúrverfcsm.i ðj uinuair, og
áformað að svo verði næstu ára-
tugina, enda þarna ein auðug-
asta kísilnáma Mývatns. Ef bú-
ið hefði verið að þurrka Ytri-
Flóann nú, hver væri þá eig-
andi þess svæðis í dag, og
í hvers eign mundi þá kísilleir-
inn vera tekinn? Veiðieigendur
við Mývatn hafa um aldaraðir
haft net sín á botni vatnsins.
Enginn hefur í öll þau ár vé-
fengt rétt þeirra til að hafa net-
in þar, hér er því um margfald-
an hefðarétt að ræða.
Nú ætlar Kísiliðjan að dæla
hráefni úr vatnsbotninum þar
sem netin eru fyrir á botni vatns
ins. Hefur hún þá heimild til
að fjarlægja netin? Aldrei hafði
það komið fram, að nokkur efað
ist um að botn vatnsins fylgdi
þeim jörðum, sem að því liggja,
og væri í raun og veru óaðskilj-
anlegur hluti þeirra, fyrr en hið
dæmalausa álit prófessors Ólafs
Jóhannessonar var gert kunn-
ugt. Samkvæmt því áliti telur
ríkið sig eiga botn Mývatns,
en hvar er að finna eignarheim-
ild ríkisins til botnsins og hve-
nær átti þá sá eignarréttur sér
stað? Eftir að þetta álit lá fyr
setti Alþingi lög um Kísilgúr-
verksmiðju við Mývatn. f þeim
lögum er ríkisstjórninni heimil-
að beita sér fyrir srtofimum
hlutafélags, er reisi og reki verk
smiðju, til að vinna markaðs-
hæfan kísilgúr úr botnleðju Mý
vatns. Einnig var ríkisstjórn-
mni heimilað að selja' verksmiðj
unni hráefni eða hlutafélaginu
úr botni Mývatns. í þessu felst
að ríkið telur sig eiga botn vatns
ins. Þetta kom eigendum jarða,
er liggja að Mývatni, mjög á
óvart. Þeir töldu vissu fyrir
því að eignarrétturinn að vatn-
inu sjálfu ásamt leðjunni á botni
þess svo og botninn tilheyrði
jörðum þeirra, og hefði svo ver-
ið frá upphafi. Leðjan í Mý-
vatni er að langmestu leyti sam-
sett af skeljum kísilþörunga,
sem lifað hafa í vaitmiimu. Sbelj-
arnar sjálfar nema yfirleitt
meiru en helmingi af þunga þurr
efnisins, og þær eiga einnig lang
mestan þátt í rúmtaki þessarar
leðju. Eins og áður segir stofn-
uðu veiðieigendur við Mývatn
veiðifélag 1905. Á stofnfundin-
um var samþykkt svohljóðandi
ályktun: „1. Fundurinn lýsir því
yfir, að hann er etndregið á
þeirri skoðun að þær jarðir ein-
ar, sem lönd eiga að Mývatni,
eigi það. 2. Og í samræmi við
það hafi þeir einir, sem eiga
lönd að Mývatni og búa við það,
rétt til að gera samþykktir eða
ákvarðanir til veiði i því.“