Morgunblaðið - 20.09.1970, Page 17

MORGUNBLAÐIÐ, S'UN’NUDAGUR 20. SBPTEMBER 1970
17
U.jósm. Mbl.: Sv. I»orm.
Prófkjör
Nú stendur yfir lokaundir-
búningur fyrir prófkjör sjálf-
stæðismanna í Reykjavík, sem
fram fer um næstu helgi. Próf-
kosningar eru nýmæli í íslenzku
stjórnmálalífi, sem rutt hafa sér
til rúms á skömmum tíma, þó að
enn sé viða andstaða gegn þeim.
En hvað yeldur því, að einmitt
nú er lögð svo mikil áherzla á
prófkosningar við val frambjóð-
enda fyrir almennar kosningar,
hvort sem er til Alþingis eða
sveitarstjórna ? Sumir kunna ef-
laust að álíta, að hér sé einung-
is á ferðinni auglýsingafyrir-
brigði, sem sett sé á svið til þess
eins að glýja kjósendur. Þó að
þessari skoðun hafi verið hald-
ið á loft, þá byggist hún ekki
á réttu mati.
Á það er að líta, að eðli hins
flókna nútimaþj óðfélags hefur á
ýmsum sviðum takmarkað áhrifa
vald einstaklinganna, með þeim
afleiðingum, að tengsl fólksins
við stjórnmálastarfsemina hafa
ekki verið svo náin sem skyldi.
Prófkosningarnar eru raunveru
lega aðeins einn þáttur í and-
svari við þessari þróun. Þetta
nýja fyrirkomulag eykur hið
beina ákvörðunarvald almenn-
ings, sem áður fór minnkandi.
En fæstir véfengja mikilvægi
þess að tryggja verði fólkinu
eðlilegt áhrifavald. Samkvæmt
grundvallarhugmyndum þess
lýðræðisskipulags, sem við bú-
um við, á raunverulegt vald að
vera í höndum almennings, sem
felur síðan lýðkjörnum fulltrúum
að fara með þetta vald ákveð-
inn tíma í senn. Þó að þjóðfé-
lagið taki miklum breytingum,
verður engu að síður að búa svo
um hnútana, að raunveruleg
völd fólksins minnki ekki. Þær
prófkosningar, sem nú eru fram-
kvæmdar eru einmitt einn þátt-
ur í viðleitni af þessu tagi.
Prófkosningarnar standa hins
vegar og falla með þátttökunni.
Allt bendir þó til þess enn sem
komið er, að fólk skilji bæði til-
gang og eðli prófkosninganna,
enda sýnir reynslan frá próf-
kjöri sjálfstæðismanna fyrir sið
ustu borgarstjórnarkosningar,
að þátttakan varð geysimikil, þó
að um nýjung væri að ræða. En
það var í fyrsta skipti, sem svo
umfangsmikil prófkosning fór
fram hér á landi.
Viðbrögð
andstæðinganna
Ekki er því að leyna að finna
má prófkosningum sitt hvað til
foráttu, enda reyna andstæðing-
ar þeirra óspart að færa sér það
í nyt. Á það hefur verið bent,
að prófkosningarnar séu óeðli-
legar af þeirri ástæðu, að þar
stendur valið fyrst og fremst um
einstaklinga, en miklu síður um
málefni eða stjórnmálastefnur. 1
fljótu bragði kann þetta að vera
réttmæt aðfinnsla. En spyrja má
á móti, hvað er óeðlilegt við það
að kjósa um þá menn sérstak-
lega, sem síðar koma til með að
bera fram ákveðna stjórnmála-
stefnu við kosningar? Þegar bet-
ur er að gætt kemur í ljós, að
engin skynsamleg rök eru fyrir
þvi, að óeðlilegt geti talizt að
kjósa um ákveðna menn í þessu
tilviki. Það er þvert á móti mjög
eðlilegt, að fólkið fái að hafa
íhlutunarrétt um það hverjir
beri fram þá stjórnmálastefnu,
sem það aðhyllist.
Til viðbótar er prófkosningum
íundið það til foráttu, að þau
átök, sem óhjákvæmilega hljóta
að fylgja í kjölfar þeirra, hljóti
Réttir eru byrjaðar.
að riðla svo raðir flokksmanna,
að stjórnmálaflokkurinn sem
heild bíði þess ekki bætur.
Sundurlyndi og óánægja grafi
um sig með ófyrirsjáanlegum af-
leiðingum. Ekki er því að leyna,
að á þessu er viss hætta, sem
fólkið hefur þó í hendi sér að
afstýra. Aukinni vegsemd og
ábyrgð fylgja bæði vandi og
skyldur. Menn verða að geta
tekið sigri sem ósigri og mega
ekki viðhafa vinnubrögð, sem
ósæmileg geta talizt. Þetta er að
vísu vandasamt, en ástæðulaust
að gera svo lítið úr fólkinu, að
það sé ekki þeim vanda vaxið.
Reyndin hefur líka orðið sú,
að þau stjórnmálasamtök, sem
helzt hafa snúizt gegn prófkosn-
ingum, beina spjótum sínum
einkum að þessu atriði. 1 þeim
tilgangi er komið af stað Gróu-
sögum og ýmis konar tilbúningi
um misklið og óeiningu. Yfir-
leitt eru þetta staðlausir stafir
eða allt ýkt og rangfært. Það
vekur hins vegar verulega at-
hygli, að það eru einkanlega
þeir stjórnmálaflokkar, er
kenna sig við vinstristefnu, sem
eru mótfallnir því að auka hið
beina áhrifavald fólksins á
þennan hátt. Þannig túlkar dag-
blaðið Þjóðviljinn skoðanir
þeirra, sem harðast ganga fram
I baráttunni gegn prófkjöri og
auknu áhrifavaldi almennings. í
þessu skyni hefur Þjóðviljinn
óspart gripið til Gróu-
sagna, enda virðast þær vera
eina haldreipið gegn prófkosn-
ingunum. Þvi er hins vegar ekki
að leyna, að framkvæmd próf-
kosninga getur verið erfiðleik-
um háð í hinum nýju kjördæm-
um, þar sem gamla umdæma-
skiptingin á enn ítök í hugum
fólksins. En það rýrir þó í engu
gildi prófkosninga sem slíkra.
Aukið lýðræði
En prófkosningar eru einung-
is einn þáttur í þeirri viðleitni
að auka hið beina ákvörðunar-
vald fólksins. Þó að bent hafi
verið á ákveðna hættu, sem þær
geti haft í för með sér, eru kost-
irnir yfirgnæfandi. Allir viður-
kenna nú, að ofur eðlilegt sé, að
nokkur átök eigi sér jafnan
stað, þegar kosnir eru fulltrúar
á Alþingi og í sveitarstjórnir.
Auðvitað kunna slík átök að
hafa einhverja ókosti í för með
sér, en hitt er þó talið miklu
mikilvægara, að borgararnir
fái að velja fulltrúa sína í
frjálsum kosningum eða hver
skyldi mæla móti því nú. Eðli-
legt er þó, að nýjungum sé ekki
tekið allsendis umræðulaust,
enda getur heilbrigð gagnrýni
komið mörgu góðu til leiðar I
slíkum tilvikum, en Gróusögurn-
ar fá engu um þokað.
En þrátt fyrir eindregna
andstöðu vinstriaflanna, með
kommúnistana í Alþýðubanda-
laginu í broddi fylkingar, gegn
auknu lýðræði, þá munu umræð-
ur um þetta efni vafalaust halda
áfram. Nokkrar umræður hafa
þegar átt sér stað um fleiri
þætti, er stuðlað gætu að auknu
lýðræði, þó að enn sé svo margt
órætt í þeim efnum, að óvarlegt
hlýtur að teljast að taka ein-
dregna afstöðu með eða móti.
Nokkuð hefur verið rætt t.a.m.
um skoðanakannanir og þjóðar-
atkvæðagreiðslur, en um þessi
atriði sýnist sitt hverjum eins og
eðlilegt er.
Þá hefur nokkuð verið minnzt
á atvinnulýðræði, en litlar sem
engar umræður hafa farið fram
um það atriði. Þó hafa verið
fluttar tillögur um aðild starfs-
manna að stjórn einstakra borg-
ar- og bæjarfyrirtækja. Hér er
þó um að tefla atriði, sem þarf
gaumgæfilegrar íhugunar við.
Það kemur til að mynda til
álita, hvort starfsmaður opin-
bers fyrirtækis, sem er þá al-
menningseign, eigi meiri íhlut-
unarrétt um stjórn þess fyrir-
tækis en hver annar borgari. Þó
að virða beri sérstöðu þess, er
vinnur við tiltekið fyrirtæki, þá
er einnig nauðsynlegt að taka
þetta atriði til frekari íhugun-
ar, einkanlega, þegar í hlut eiga
opinber fyrirtæki.
Hverjir fara
með valdið?
I framhaldi af umræðum um
aukið lýðræði væri eðlilegt að
kannað yrði á einhvern hátt,
hvar valdið liggur í þjóðfélag-
inu, hvaða aðilar það eru, sem
raunverulega fara með völdin.
Einhver könnun á þessu atriði
er raunverulega forsenda þess,
að unnt verði að ræða til hlýt-
ar um aukið lýðræði. Það er
flestum ljóst, að Alþingi og rik-
isstjórn hafa raunverulega tak-
mörkuð völd, þó að þessir aðilar
hafi i hendi sér að skipa málum
á annan veg en nú er. Engu að
síður liggur það i augum uppi,
að mun fleiri aðilar fara með
umtalsverð völd eins og nú er
háttað. 1 einstaka sleggju-
dómum, sem kveðnir hafa verið
upp um íslenzka þjóðfélagið að
undanförnu, má glöggt merkja,
að ekki hefur verið tekið eðli-
legt tillit til þessarar staðreynd
ar úm dreifingu valdsins.
Mjög raunhæft og augljóst
dæmi er hið mikla vald, sem
verkalýðsfélög og samtök at-
vinnurekenda hafa við gerð
kjarasamninga. Lýðkjörnir full-
trúar á Alþingi og í rikisstjórn
hafa tiltölulega litla möguleika á
að hlutast til um niðurstöður
þessara samninga, sem geta hins
vegar gjörbreytt viðhorfum i
efnahagsmálum þjóðarinnar.
Nærtækt dæmi eru kjarasamn-
ingarnir, sem gerðir voru sl. vor.
Á þetta er ekki minnst hér með
það í huga að átelja þetta fyr-
irkomulag, heldur einungis til
þess að benda á þá staðreynd,
að valdinu í þjóðfélaginu er
dreift á margar hendur. Ugg-
laust má tína til miklu fleiri
dæmi um þetta og kanna mætti
tengsl einstakra valdaaðila inn-
byrðis.
En í umræðum, sem hér fara
fram um stjórnmál, gleymist æði
oft að taka tillit til þessarar
staðreyndar. Af stjórnmálaum-
ræðum mætti þannig oft halda,
að einungis væri um að ræða
alvalda ríkisstjórn og valda-
lausa stjórnarandstöðu. Þó að
ekki sé rétt að draga úr ábyrgð
Alþingis og ríkisstjórnar á
hverjum tíma, þá er einnig nauð-
synlegt að veita athygli öðrum
valdaaðilum i þjóðfélaginu, sem
einnig bera ábyrgð, þó að i
minni mæli sé. Þeir sem taka sér
fyrir hendur að gagnrýna þjóð-
félagsskipunina geta ekki held-
ur litið framhjá þessari stað-
reynd um dreifingu valdsins, að
öðrum kosti verður gagnrýni
þeirra marklítil.
Kröfugerð
Eitt einkenni nútimaþjóðfé-
lags eru ýmis konar hagsmuna-
samtök, sem myndast í hinum
fjölmörgu þáttum þjóðfélags-
ins. Það er megineinkenni þess-
ara hagsmunasamtaka, að þau
líta jafnan á viðfangsefnin frá
einu sjónarhorni og ein-
hliða kröfugerð setur mark sitt
á starfsemi þeirra. Dæmi um
þetta eru fjöldasamtök atvinnu-
rekenda og launþega auk fjöl-
margra annarra. Þó að öll slik
samtök og félög þjóni ákveðnum
tilgangi, þá má ekki hverfa í
skuggann það sjónarmið að taka
tillit til þarfa heildarinnar.
Fæstum dylst mikilvægi þess, að
umræður um þjóðfélagsmál ein-
angrist ekki við ákveðin tak-
mörkuð viðfangsefni.
Stjórnmálaflokkarnir eru ein-
mitt eina mótvægið gegn þess-
um hagsmunasamtökum. Þessi
hagsmuna- eða kröfusamtök
vinna þó oft á tíðum mikið
gagn, en það dregur ekki úr
mikilvægi þess, að jafnan séu
fyrir hendi sterk öfl, sem líta á
viðfangsefnin i heild sinni. Með
stjórnmálalegum ákvörðunum
einum er unnt að vega og meta
mikilvægi hverrar kröfu og taka
afstöðu til þess, hvar úrbóta er
helzt þörf. AUar ákvarðanir af
þessu tagi byggjast á pólitísku
mati. Af þessum sökum er mjög
mikilvægt að efla stjórnmálá-
flokkana. Einstaka stjómmála-
samtök hafa hins vegar talið það
vænlegra við atkvæðaveiðar að
koma fram fyrir hönd einstakra
hagsmunahópa í þjóðfélaginu.
Stjórnmálasamtök af þessu tagi
taka sjaldnast nægjanlegt tfflit
til sjónarmiða heildarinnar. Af
þessum sökum er það varhuga-
vert, ef stjórnmálaflokkar eiga
einungis að endurspegla hags-
munasamtök I þjóðfélaginu.
Sjálfstæðisflokkurinn er eini
stjórnmálaflokkurinn í landinu,
sem ekki hefur byggt stefnu
sína með hagsmuni sérstakrar
atvinnustéttar í huga; innan
Sjálfstæðisflokksins hafa allar
atvinnustéttir átt samleið með
sjálfstæðisstefnuna, sem mark-
mið. Það er eðlilegt, að menn
skipi sér í stjórnmálaflokka eft-
ir mismunandi stjórnmálaskoðun
um, en skipting manna eftir at-
vinnustéttum ráði þar minna um.
Greiðari að-
gangur að
háskóla
Athygli hefur vakið nýleg
ályktun Stúdentaráðs, þar sem
lagt er til, að aðgangur að há-
skóla verði auðveldaður til
muna. Sú meginstefna, sem
stúdentar hafa markað í þessu
sambandi er mjög athyglisverð.
Fyrsta skrefið í þá átt að gefa-
fleirum kost á háskólanámi en
nemendum menntaskólanna var
stigið, þegar Verzlunarskóli ís-
lands fékk rétt til þess að braut
skrá stúdenta. En á þeim tima
vildi svo til, að háskólastúdent-
ar sjálfir voru yfirleitt mjög
eindregnir andstæðingar þessa
fyrirkomulags, og börðust með
oddi og egg gegn þeirri ráðstöf-
un. Nú bregður hins vegar öðru-
vísi við, þó að menntamálanefnd
Stúdentaráðs hafi farið alvöru-
lausum orðum um Verzlunarskól
ann i greinargerð með ályktun
Stúdentaráðs; en í engu breytir
það þó gildi þeirrar megin-
stefnu, sem Stúdentaráð hefur
markað i þessum efnum.
Það ætti hins vegar að vera
orðið öllum ljóst, að hæpið er að
stöðva góða nemendur, sem hug
hafa á háskólanámi, þó að þeir
hafi ekki endilega lokið
stúdentsprófi. Hitt er augljóst,
að gera verður sérstakar kröfur
til þeirra skóla, sem samkvæmt
þessum nýju hugmyndum gætu
veitt nemendum sínum rétt til
háskólanáms. Hér er ekki um
það að ræða að minnka náms-
kröfur, heldur er einungis verið
að sveigja skólakerfið að nútim-
anum. Af þessum sökum er
ályktun Stúdentaráðs athyglis-
verð og fyllilega er eðlilegt, að
hún verði íhuguð gaumgæfilega.
Reykjavíkurbréf
Laugardagur 19. sept.-