Morgunblaðið - 11.10.1970, Side 2

26
MORGUNBíLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. OKTÓ'BER 1970
staðið í því að bera lömb um
Vatnajökul eða vaða með þau
yfir illfserustu fljót Evrópu?
spyr skáldið. Þegar bóndinn er
spurður hvort þetta hafi ekki
verið erfitt, svarar hann. „Ann-
ars héld ég að það sé nýtilkom-
ið að tala um erfiði, að minnsta
kosti hér um slóðir."
X X
Innansveitarkronika fjallar
um kirkjuna á Mosfelli eins og
fyrr greinir. Um það urðu mik-
il átök á sínum tíma, hvort rífa
ætti kirkjuna eða ekki og
byggja aðra að Lágafelli. Mos-
fellskirkja var rifin. Inn í
sagnfræðilegan stíl fyrri hluta
bókarinnar kemur þessi
skemmtilega frásögn af því,
þegar Ólafur bóndi Magnús-
son á Hrísbrú kemur að Mos-
felli og stendur á hlaðinu „með
orf sitt reitt um öxl og veit
ljásoddurinn beint upp . . .
Nokkru utar á hlaðinu og nær
sáluhliði stendur Bogi sonur
hans sem gerst hafði skjald-
sveinn föður síns í þessari för
og hafði hrífu í hendi.“ Þeir
eru að mótmæla sameiningu
kirkna og niðurrifi Mosfelís-
kirkju:
„Ég er búinn að fara til
klénsmiðs, mælti þá Ólafur á
Hrísbrú, en þessir ræflar eru
svo úrættaðir að þeir kunna
ekki leingur að smiða sverð.
Og hverjir ætla sosum að
fara að herjast með sverðum
núna Ólafur minn, spyr séra
Jóhann.
Ólafur svarar: Til er ég og
ti) er Bogi.
Ja það er nú það Ólafur
minn, segir séra Jóhann. Mér
dettur í hug hvort ég ætti ekki
að vekja hana Guijnu þó í
fyrra lagi sé og biðja hana að
snerpa á könnunni.
t>á segir Ólafur: Heldur þú
og þið anskotar að Egill
Skallagrimsson frændi minn
hafi farið að drekka kaffi þeg-
ar hann var í vígahug?
Því er nú ver og míður að
ég á ekki öl einsog Egill var
vanur að drekka, segir séra
Jóhann. En gott kaffi er gott
ef það er gott.“
f samtali okkar Halldórs
sagði hann mér að séra Jóhann
hefði skýrt sig. — Hann var
síðasti prestur á Mosfelli áð-
ur kirkjan var rifin. Yfirvöid
létu rífa kirkjuna samkvæmt
lögum um sameiningu kirkna
frá 1882; þau lög voru byggð
á konungsskipun frá 1774. Það
tók þvi meira en hundrað ár
að fá þessu boði framfylgt;
guð tók stinnt á móti í Mos-
fellssveit. Séra Jóhann þjónaði
þó aldrei Lágafellskirkju, en
fluttist til Reykjavíkur og varð
þar dómkirkjuprestur og gekk
á svörtum frakka, gallósíum og
með stórt nef. Hann hafði
dimman og hiýjan málróm og
talaði ósjálfrátt í einföldum
spakmælum. Það var hann sem
sagði meðal annars þessi minn-
isverðu orð: Góð blöð eru góð
ef þau eru góð. Svona spak-
mæli eru þægileg og meiða eng-
an, segir skáldið.
f sögunni segir, að séra
Jóhann hafi látið aftur augað
fyrir guðsástar sakir, þegar
hann laumaði klukkunni að
Ólafi á Hrisbrú, eftir að kirkj-
an hafði verið rifin.
Ég hef heyrt, að kannski hafi
það ekki verið að séra Jóhanni
forspurðum sem klukkan
hvarf, segir Halldór Laxness
og bætir við að — þeir höfðu
gott álit á honum hér í sveit-
inni, enda var það líkt honum
að gefa klukkuna höfuðóvinin-
um til að dangla í, þegar hon-
um leiddist. Skáldið bætir því
við, að séra Jóhann hafi verið
honum mjög hugleikinn. Mér
þótti feikna gaman að sjá hann
á götu í Reykjavík og heyra
hann skiptast á orðum við
fól'k, ég hlustaði eftir þvi.
Hann kemur fyrir í Heimsljósi
sem fangelsispresturinn og
einnig kemur hann mikið við
sögu í Brekkukotsannál. Hann
er mjög ólíkur séra Jóni
Prímus, svo ég gat ekki komið
honum fyrir í Kristnihaldinu.
x x
Ólafur á Hrisbrú og Bjartur
í Sumarhúsum eru ólikar mann
gerðir, þó að þeir eigi nokkra
sameiginlega snertipunkta sem
bændur. Viss skyldleiki er með
svona harðhausa-bændakörl-
um, eins og skáldið komst að
orði. En Bjartur er útpenslaðri
en Ólafur, þ.e.a.s. meira málað-
ur út í hörgul. Ólafur á Hrís-
brú er bara teiknaður með fá-
um strikum; ekki útfyllt mynd;
ekki fylgt eftir frá æsku eins
og Bjarti. Bjartur var fullur af
rímum og skáldskap og hafði
margt, sem ekki verður vart
við hjá Ólafi. Þegar deilurn-
ar stóðu sem hæst, lét Ólafur
mikið að sér kveða hér í sveit-
inni og vildi fara í stríð út af
kirkjunni. Þá sagði hann: Til
er ég og til er Bogi. Þetta er
nú orðtak hér í Mosfellssveit,
jafnvel stundum notað hér í
húsinu. Þessi orð mætti festa
upp yfir dyrum Mosfells-
kirkju. Mosdælir hafa séð, að
þau voru fyndin. Bogi sonur
Ólafs var manna ólíklegastur
til hermennsku þeirra manna
sem mosdælir þekktu.
I Innansveitarkroniku segir
skáldið á einum stað um ís-
lendinga: „Þvi hefur verið
haldið fram að Islendíngar
beygi sig lítt íyrir skynsamleg-
um rökum, fjármunarökum
varla heldur, og þó enn síður
fyrir rökum trúarinnar, en
leysi vandræði sín með því að
stunda orðheingilshátt og deila
um tittlíngaskít sem ekki kem-
ur málinu við; én verði skelf-
íngu losnir og setji hljóða hve-
nær sem komið er að kjarna
máls . . . Þó er enn ein rök-
semd sem Islendíngar eru fús-
ir að hlíta, þegar allt um þrýtur
en það er fyndni; má vera aula-
fyndni. Við hlægilega lygasögu
mýkist þjóðfélagið og fer að
ljóma upp; jarðvegur sálarinn
ar verður jákvæður." í samtal-
inu segir skáldið: Þessi ís-
lenzka fyndni er mjög sér-
kennileg og Iætur stundum
átök milli manna linast upp.
x x
Allt er þetta aðdragandi
hinnar eiginlegu sögu um Mos-
fellskirkju. Síðari hlutinn
fjallar um það, hvernig ungur
munaðarlaus drengur, Stefán
Þorláksson úr Reykjavík, son-
ur Ösku-Láka sem kallaður
var, lenti í Mosfellsdal og varð
til þess að kirkja var endur-
reist á Mosfelli í okkar tíð. Þó
vissi enginn til þess „að Stefán
Þorláksson hefði nokkru sinni
farið með gott orð í lifanda
lífi; prestur nokkur hefur sagt
við undirritaðan, að Stefán
þessi muni hafa verið álíka trú
laus og Konstantín mikli, sem
þó sannanlega bjargaði kristin-
dóminum. Að minstakoSti
mundi enn sem komið er telj-
ast ofílagt að reikna hann með
trúarhetjum í Mosfellssveit.
Samt varð hann styrkari stoð
sönnum kristindómi í sveit þess
ari, mælt í krónum og aururh,
en flestir helgir menn vorir
urðu, hvort heldur með þögl-
um bænahöldum eða háværum
sálmasaung eða laungum
prédikunum.“ Hann var kall-
aður Stefi og muna hann enn
margir. Nú hefur hann, ásamt
nokkrum öðrum sveitungum
Halldórs Laxness, hafnað sem
sögupersóna í Innansveitar-
kroniku hans með einkunnar-
orðunum „Kaupa, kaupa, sama
hvað kostar.“ En því mdður eru
þetta einkunnarorð Odds í
Glæsi upphaflega, segir skáld-
ið, en ég hef krítað þau hjá
Stefa af skáldsögutekniskum
ástæðum.
x x
Innansveitarkronika er helgi
saga eða jarteinasaga að því
leyti sem jarteinir eru þau
undur sem guð notar til að
sanna almætti sitt í einhverju
ákveðnu máli. Ólíklegasta fólk-
ið verður verkfæri til að sanna
almætti guðs; Stefán, fátækur
drengur með nafnmiðann sinn
saumaðan inn í úlpuna sína,
Guðrún Jónsdóttir, kölluíi
Gunna stóra, mógrafakerling,
og Ólafur á Hrísbrú, þessi
rustakarl sem var sannarlega
enginn dýrlingur, eins og
skáldið segir. — Ekkert af
þessu fólki virtist hafa nokkra
trúarlega glætu. Það bara sann
aði almætti guðs í Mosfells-
sveit.
Kaflinn um Stefa, þegar
hann kemur fyrst lítill dreng-
ur að Hrísbrú, er skáldskap-
ur sem festist í minni. Orða-
skipti hans og Ólafs bónda,
sem annars ekki vék hlýlega
að gestum, óttaleysi drengsins
við raunveruleikann, stórfljót
og fjallgarða, en barnalegur
ótti hans við imyndanir sinar
svo sem ræningja og hrynjandi
fjöll, allt verður þetta ógleym-
anlegt. Hann vildi gera ál að
hákarli með þvi að ala hann
nógu vel á hornsílum, sem sagt:
vildi einlægt gera mikið úr
litlu, eins og skáldið segir.
Mosfellskirkja hin nýja fædd-
ist af framsýni í fébrögðum
Stefáns Þorlákssonar. Klukk-
an í hana er komin þangað aft-
ur fyrir tilstuðlan Ólafs bónda
á Hrísbrú og kaleikurinn úr
rusli eftir kelllngu, sem var á
hreppnum, og dó á níræðis-
aldri 1936. „Einginn hafði vit-
að til að þetta munaðarlausa
gamalmenni geymdi dýrgripa
framí dauðann; þaðan af síður
hvernig þessi kaleikur var
kominn í hennar vörslur."
Hver var þessi kona?
Hún hét Guðrún Jónsdóttir
eins og i sögunni, og „var í
raun og veru kapítalisti, því
hún var aldrei vistráðin en tal-
in lausakona." I samtali okkar
segir skáldið: Það er rétt, Guð-
rún Jónsdóttir var kapítalisti.
Hún var ekki verkamaður.
Hún lifði til að skemmta sér;
hún tók ekki kaup;
skemmti sér við að taka
upp mó. Hún var frjáls. Hún
veitti öðrum mönnum af auð-
legð sinni ævilangt. Þegar hún
var orðin gömul og farlama fór
hún auðvitað á hreppinn. Hún
var fædd 1854 ög dó 1935, 81
árs að aldri, ef ég man rétt.
Skáldið heldur nafni hennar í
sögunni eins og nafni á öðrum
persónum, sem koma við
kroniku Mosfellssveitar — en
auðvitað með þeim fyrirvara
sem stendur aftan á titilsíðu:
„Skirskotaníf til nafngreindra
manna, rita, skjala, staða, tima
og atburða þjóna ekki sagn-
fræðilegu hlutverki í texta
þessum “ Halldór Laxness seg-
ir í samtalinu: Krakki hér í
sveitinni hlustaði ég eftir öllu
sem sagt var og á ótæmandi
endurminningarsjóð um fjölda
fólks sem ég samneytti á
bernskuárúm minum. Það var
ólíkt öðru fólki sem ég kynnt-
ist síðar. Ég kom hingað á
fjórða ári úr Reykjavík og
þetta fólk var minn félags-
skapur þangað til ég fór að
vera á vetrum í Reykjavik 12
ára við ýmis konar nám.
Guðrún Jónsdóttir var oft hjá
okkur í Laxnesi, stundum
misserum saman. Ég man enn
eftir ýmsum örðatiltækjum
hennar, og kem þeim að í sog-
unni. Hún sagði til að mynda
þetta: „Ég kann bezt við mig í
einhverju benvítis síli.“ Ég hef
spurt orðabókamenn og þeir
kannast ekki við þetta orðatil-
tæki. Það hefur ekki komizt á
prent, svo að ég viti, og ég hef
engan heyrt nota það annan.
En mér dettur ekki í hug að
Guðrún Jónsdóttir hafi fundið
það upp. Ég held að síli sé
vinnubjástur.
x x
1 upphafi ellefta kapítula
sögunnar segir svo: „29unda
júní sama vor og Mosfells-
kirkja var rifin mátti lesa eft-
irfarandi grein undir fyrir-
sögninni „Saga af dýru
brauði" í vikublaðinu Öldinni,
og má gánga þar að henni ef
einhver nennir að fara á bóka-
söfn og lesa gamlar blaðagrein-
ar.“ Saga þessi f jallar um villu
Gunnu stóru á Mosfellsheiði,
þegar hún vitjaði pottbrauðs.
Ungur piltur, Halldór Guðjóns
son, tekur hana tali og spyr
um villuna, rétt eins og blaða-
maður eigi samtal við sér-
kennilega konu — en þó verð-
um við, að hafa á þann fyrir-
vara, að hvorki frásögnin í
Öldinni né lýsing Gunnu stóru
í samtalinu eiga rætur í raun-
veruleikanum. Villur Guðrúnar
í Innansveitarkroniku eru upp
spuni. En svipaða sögu heyrði
skáldið sunnan af Suður-
nesjum. Þar villtist stúlka upp
undir viku á Reykjanesskaga.
Hún hafði verið að vitja pott-
brauðs í hveraholu. Gunnar
Eyjól'fsson leikari sagði skáild-
inu þessa sögu. Stúlkan
sem villtist var að hann minn-
ir amma hans eða ömmusystir.
Þetta dæmi sýnir vel að skáld
leita víða fanga. Allt verður að
söguefni, þótt ekki sé það
sagnfræði í venjulegum skiln-
ingi.
— Ég var að hlusta á útvarp-
ið um dagihn, segir skáldið.
Þar kom fram maður, sem var
spurður frétta úr byggðarlagi
sínu. Hann byrjaði frásögnina
svona: „Vorið hefur verið gott
fyrir sauðfé.“ Þessi maður kom
mér í gott skap.