Morgunblaðið - 30.04.1971, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. APRÍL 1971
17
1 helgarútgáfu danska blaðs-
ins Berlingske Aftenavis fyrir
skömmu skrifar blaðamaðurmn
Finn Borberg langa og itarlega
grein um aðdraganda að falli
Bortenstjórnarinnar og rekur
liðna atburði skilmerkilega.
Greinin fer hér á eftir í laus-
legri þýðingu.
Borten sæll og öruggtir, gerir h ið fræga sigurtákn.
Sambland af sorgar-
leik og skopi
Rif juð upp störf Bortenríkisstjórnarinnar
í Noregi og aðdragandinn að falli hennar
Eftir Finn Borberg
„Hneyksli — það varð, þegar
ríkisstjórn Per Bortens féll
þann 2. marz s.l.
Hneyksli — það varð, þegar
Kjell Bondevik varð að gefast
upp við að mynda nýja borgara-
stjórn viku siðar.
Hneyksli — þegar Verka-
mannaflokksstjóm Einars Ger-
hardsens féll sumarið 1963.
Hneyksli virðist þvi al-
mennara í norskum stjómmálum
en dönskum. Noregur er land
hinna háu fjalia, hrikalegra
klettabelta og þar stangast skoð
anirnar hver á við aðra og orð-
ið hneyksli er framarlega á
tungunni.
Þó að enn séu ýmsar sögur á
kreiki í Osló er unnt að gefa
nokkurn veginn hlutlausa
mynd af atburðunum, þó að öll
kurl séu ekki komin til grafar.
En við verðum að hverfa tals-
vert aftur í tímann, allt til
haustsins 1962 til að átta okkur
á upphafi málsins.
Þann 5. nóvember 1962 lét
tuttugu og einn námamaður líf-
ið í slysi í norsku rikisnámun-
unum í Kingsbay á Sval-
barða. Rannsóknamefnd var að
störfum rösklega hálft ár. Þann
13. júní 1963 lauk störfum henn-
ar En vegna „ýmissa tæknilegra
erfiðleika" var skýrslan ekki
birt að bragði
Þann 21. júní áttu sumarleýfi
stórþingsmanna að hefjast. Dag-
inn áður höfðu fróðir blaða
menn í Osló samband við stjórn
arandstöðu borgaraflokkanna á
Stórþinginu og tjáðu þeim, að
skýrslan hefði inni að halda al-
varlegar ásakanir á stjómina
fyrir vanrækslu. I hinum mesta
flýti skipulögðu borgaraflokk
amir nú áhlaup. Á þingrofsdag-
inn krðfðust þeir að Stórþingið
væri kvatt saman til aukafund
ar, svo að umræður gætu farið
fram um málið. Hikandi féllst
Verkamannaflokkurinn á tillög-
una. Fáeinum dögum siðar féll
stjórn Gerhardsen og tók þá við
fyrsta rikisstjóm borgaraflokka
í Noregi i þrjátíu ár.
Það var ríkisstjóm John
Lyng, sem við tók og sat aðeins
að völdum i þrjár vikur. En
þessar vikur dugðu til að sýna,
að borgaraflokkarnir voru
traustari í sessi, en margan hafði
grunað.
Tveimur árum siðar kom
Kingsbay að nýju við sögu I
norskum stjómmálum. Verka-
memnaflokkurinn beið ósigur í
kosningunum 1965, borgara-
flokkamir fengu meirihluta og
eftir nokkrar viðræður myndaði
Per Borten stjórn og áttu sæti í
henni fulltrúar fjögurra flokka,
Hægri, Vinstri, Miðflokksins og
Kristilega þjóðarflokksins.
Þó svo að Hægriflokkurinn
væri sterkastur flokkanna fjög-
urra á þinginu, varð hann að
sætta sig við að Miðflokkurinn
fengi forsætisráðherrann. Per
Borten þótti hæfur til þess um
flest, lipur og slunginn pólitík-
us og snjall samningamaður, og
hann þótti hafa sýnt, svo að
ekki varð um villzt, að hann gat
safnað ólíkum þráðum saman og
haft þá í hendi styrkri.
Meðal þeirra ráðherra, sem
tekið var með nokkurri varúð
var Kjell Bondevik frá Kristi-
lega þjóðarflokknum. í róttæk-
um menningarhópum var óttazt,
að hann yrði um of siðavandur
og að hann sem kirkju- og
menntamálaráðherra yrði full-
þröngsýnn og að hann tæki af-
stöðu til hömlunar í samfélagi
sem var í hraðri framþróun og
á þroskabraut. Óttinn reyndist
ástæðulaus og Bondevik ávann
sér almennari virðingu eftir því
sem lengra leið fram.
BÓNDINN f NOREGI
Ef flett er upp í norsku hand-
bókinni Hver er hver? verðum
við þess áskynja, að stjórnmála-
maður, sem er ættaður utan af
landi og er af bóndaættum kall-
ar sig oft bónda og skiptir engu
máli, hvort viðkomandi aðili hef
ur áður gegnt ráðherrastöðu.
í Noregi hefur bóndinn algera
sérstöðu um margt. Hann er full
trúi „óumbreytanleikans" í
Noregi. Stórbóndinn getur talið
sig beinan afkomanda hinna
fomu víkinga, hann hefur setið
sitt ból kynslóð eftir kynslóð og
hann hefur haldið i heiðri og
viðhaldið hinni gömlu norsku
bændamenningu. Þrenns konar
einangrun hefur ættin lifað við;
hina landfræðilegu, menningar-
legu og hina persónulegu, í af-
skekktum, dreifbýlum héruðum,
langt frá heimsins glaumi og
'skarki.
Norskir borgarbúar hafa öld-
um saman haft meiri samskipti
við Danmörku en t.d. Svía, en
þó mest við England vegna sigl-
inga við hinn stóra heim hand-
an hafsins. Hann er um margt
alþ jóðahyggj umaður.
Nú birtist þessi munur á al-
veg sérstakan hátt. Og þar er að
finna lykilinn að skilningi á
baráttu margra gegn aðild að
Efnahagsbandalaginu. Það var
þessi barátta, sem kostaði ríkis-
stjórn Per Bortens lífið.
Innan þeirra flokka, sem
njóta stuðnings bænda er einn-
ig skoðanamunur — milli þeirra
sem eru fylgjandi EBE aðild og
þeirra sem eru henni andsnún-
ir og er slíka andúð ekki aðeins
að finna meðal fólks I bænda-
stétt. Mest er andstaðan í gamla
Bændaflokknum, sem nú heitir
Miðflokkurinn og hefur reynt
að koma undir sig fótunum í
borgunum líka. Miðflokkurinn
hefur meðal annars reynt að
afla sér fylgis meðal iðnaðar-
manna og höndlara í smábæjun-
um en foringinn Per Borten er
eins og sæmir enn bóndi. Stór-
bóndi frá Flá í Þrændalögum.
Hann á bóndabæ, sem hefur
verið í eigu ættarinnar í nokkr-
ar aldir.
Vegna þess að kjósendur Mið-
flokksins skiptast allmjög í tvo
hópa er stefna flokksins á
stundum nokkuð óljós og reik-
andi og skoðanir skiptar. For-
ystumenn þeirra verða að sýna
mikla kænsku og fimi. Reynt hef
ur verið að finna flokknum stað
innan sósialdemókrata. Tal-
að hefur verið um „grænan sósí-
alisma."
Andstæða Miðflokksins er
Hægri flokkurinn, sem er dæmi-
gerður borgaraflokkur. Marga
af kjósendum hans er að finna í
iðnaði og viðskiptum, skipasmíða
iðnaðinum og víðar, þar sem
fjármagnið er. Og Hægriflokk-
urinn er hlynntur EBE aðild.
Þriðji flokkurinn er Vinstri
og spannar yfir allt frá traustri
frjálslyndisstefnu til rakinnar
vinstristefnu. Þar er með nokk-
urri tortryggni litið á aðild að
Efnahagsbandalaginu. Fjórði
flokkurinn Kristilegi þjóðar-
flokkurinn stendur fótum í trú-
arlífi og ríkri trúarhneigð Norð-
manna og nýtur flokkurinn fylg
is bæði i borgum og úti á lands-
byggðinni.
EFN AHAGSB AND ALAGIÐ
Þegar rikisstjórn Bortens tók
að koma undir sig fótum árið
1965 var spurningin um EBE-
aðild ekki aðkallandi. Norð-
menn höfðu —ásamt Dön-
um — sent inn umsókn árið 1962,
en málinu hafði síðan ekki ver-
ið hreyft. Þá var allverulegur
einhugur um að senda umsókn-
ina, innan allra flokka, nema
Miðflokksins, og lagðist þing-
flokkshópurinn á móti því. Þessi
minnihluti vildi einhvers konar
tengsl við Efnahagsbandalagið.
En sérstaklega ákveðnar voru
kröfur landbúnaðar og sjávarút
vegs um Sérsamninga, sem
tryggðu hag þessara atvinnu-
greina. Þetta vandamáil er hið
sama nú, en andstaðan gegn að-
ild að EBE hefur farið vaxandi.
Árið 1967 var umsóknin end-
urnýjuð. Aðeins 13 greiddu at-
kvæði gegn því. Árið 1970 var
hún enn ítrekuð og voru þá
sautján á móti.
Víða í Noregi hefur sú skoð-
un látið á sér bæra að þetta gefi
ekki rétta hugmynd af afstöðu
norsku þjóðarinnar til málsins.
Meðal bændastéttarinnar hefur
óttinn aukizt. Yrði Noregur að
ili að Efnahagsbandalaginu væri
óhjákvæmilegt að hvers konar
vandi steðjaði að. Vísir að þjóð-
arhreyfingu tók að myndast.
Með fyrrverandi landbúnaðar
ráðherra Hans Borgen úr Mið-
flokknum i fararbroddi var
mynduð hreyfing gegn EBE og
litið var á hinn metorðagjarna
hæstaréttarlögmann Arne
Haugestad sem stjórnanda hreyf
ingarinnar. Hún fékk sér skrif-
um norsk stjórnmál eru mikið
lesnar. Hvað eftir annað hefur
hann komið við sögu á örlaga-
stundum. Árið 1969 — skömmu.
fyrir kosningarnar — fór hann
ásamt ljósmyndara að leita
Borten uppi, þar sem hann hafði
fengið það verkefni að taka við
tal við hann og fleiri sjtórnmála
foringja um kosningabaráttuna.
Fáeinum dögum siðar vár von á
Elísabetu Bretadrottningu í op-
inbera heimsókn til Noregs.
Þennan dag í Flá skein sólin
björt í heiði og hitinn var 31
stig. Borten var i nærbrókum
einum fata, segir blaðamaðurinn.
Snæddur var árbítur, talað sam
an, ljósmyndarinn tók myndir.
Ein þeirra var birt í Dagbladet.
Daginn eftir var myndin I
brezku blöðunum —- af Borten
á brókunum — og yfirskriftin
var: „Hér er maðurinn, sem á að
taka á móti Elísabetu drottn-
ingu.“
Smáhneykslismál var í upp-
siglingu. Skjótra skýringa virt-
ist þörf. Per Borten sendi frá
sér stutta orðsendingu, sem átti
að afgreiða málið í eitt skipti
fyrir ölL I orðsendingunni stóð
að hann hefði ekki tekið á móti
neinum Ijósmyndara frá Dag-
bladet. Myndin hlaut að hafa
verið tekin úr mikilli fjarlægð
með aðdráttarlinsu.
Mikill æsingur greip um sig
meðal blaðamanna í Osló þar
sem trúnaður var lagður á orð
Vassbotns, þegar hann stað-
Blaðamaðurinn Per Vassbotn.
stofu í Osló, í sama húsi og
Dagbladet er til húsa.
Dagbladet er málpípa hins rót
tækari arms Vinstriflokksins.
Blaðið er einhvers staðar á milli
Politiken og Ekstrabladet í
stefnu sinni, sem er hörð, ósveigj
anleg og oft og tíðum ófyrirleit-
in. Dagbladet er næststærsta
blað Noregs og aðeins Aften-
posten hefur meiri útbreiðslu.
Hinum megin við sömu götu eru
svo bækistöðvar blaðsins Verd-
ens Gang.
PER VASSBOTN
Á ritstjórn Dagbladets er
framgjarn og pólitískur blaða-
maður að nafni Per Vassbotn,
29 ára að aldri. Greinar hans
hæfði fullum fetum að allt hefði
verið gert með vitund og sam-
þykkt forsætisráðherrans.
Málið lognaðist út af. En
kannski Per Vassbotn hafi ekki
gleymt deginum í Flá.
Sumrið 1970 lenti þeim sam-
an aftur. 1 tilefni af ráðstefnu
Miðflokksins greindi Vassbotn
frá innihaldi bréfs, sem*Iitanrík
isráðherra landsins hafði skrif-
að, þar sem hann fyrir hönd
Noregs samþykkti orðin „póli-
tísk eining" Evrópu. Bersýni-
lega eins og talað út úr hjört-
um stuðningsmanna EBE.
Per Borten flýtti sér að lýsa
orð utanrikisráðherra síns dauð
og ómerk. Mikil ólga varð um
Framhald á bls. 23.