Morgunblaðið - 16.02.1972, Blaðsíða 16

16 MORGUTSPBLAfMÐ, MIÐVTKUDAGUR 16. FEBRÚAR 1972
Oitgeíafld! Mf. Árvdkur, R&y*kilav!íí
Fr.anrVkvaamdaatJón Harotdur Sveínsaon.
Rítötídí’ar M«rtt!hía8 Johararessen,
Eýjóltfur Konróð Jórjsson.
Aðstoðarríts^órt atytmlr Gurrrrarsson.
R'rts'tJór.rrarfuHtrtii Þortíötin Guömundsson
Fréttastjóri ÐJörn Jóharareson.
AuglýslngöstiOrf Awri Garðar KrlsttnssQn.
Rrtstjórn og aígreiðsfa Aðolstreert! 9, sSnri 10-100.
Auöjýsingar AOalstrestl 0, sfnvt 22-4-80
AsJcriftargjafel 226,00 kr 6 Tmámuðl innantands
(tausasötta 16,00 kr olntakiö
ÞJÓÐAREINING
Cvo farsællega hefur til tek-
^ izt, að samstaða hefur
náðst milli allra þingflokk-
anna um þingsályktun í land-
helgismálinu. Var hún sam-
þykkt með 60 samhljóða at-
kvæðum á fundi Sameinaðs
Alþingis í gær. Þar með er
tryggð þjóðareining um alla
meginþætti varðandi út-
færslu fiskveiðitakmarkanna
næsta haust. Allt frá því að
landhelgismálið kom á dag-
skrá á Alþingi fyrir u.þ.b.
einu ári, hefur Morgunblaðið
hvatt mjög eindregið til ein-
ingar í þessu lífshagsmuna-
máli þjóðarinnar. Því miður
tókst ekki að skapa slíka ein-
ingu fyrir kosningarnar sl.
vor, en eftir að kosningum
lauk hefur þráðurinn verið
tekinn upp á ný með þeim
árangri, sem nú liggur fyrir.
Tillaga sú, sem utanríkis-
málanefnd kom sér saman
um og tekin var til umræðu
og afgreiðslu í Sameinuðu
þingi í gær, felur í sér
ákvörðun Alþingis um, að
fiskveiðilögsagan skuli færð
út í 50 sjómílur hinn 1. sept-
ember nk. Við þennan tölu-
lið gerðu fulltrúar stjórnar-
andstöðuflokkanna fyrirvara
og lögðu til, að útfærslan yrði
hvergi minni en 50 sjómílur,
en að öðru leyti miðað við
400 metra jafndýpislínu.
Sjónarmið Sjálfstæðisflokks-
ins og Alþýðuflokksins hefur
jafnan verið þetta eins óg
fram kom strax á sl. vetri.
Stjórnarflokkarnir hafa ekki
viljað fallast á þessa tilhögun
og að breytingartillögu stjórn
arandstöðuflokkanna felldri,
stóðu þingmenn þeirra að
sjálfsögðu með samþykkt um
útfærslu í 50 sjómílur næsta
haust.
í þingsályktunartillögunni
er sérstakur töluliður, sem
fjallar um samkomulagið við
Breta og V-Þjóðverja frá
1961. Við þennan tölulið
gerðu fulltrúar stjórnarand-
stöðuflokkanna einnig fyrir-
vara. Þessi töluliður er svo-
hljóðandi: „Að ríkisstjórnum
Bretlands og Sambandslýð-
veldisins Þýzkalands verði
enn á ný gerð grein fyrir því,
að vegna lífshagsmuna þjóð-
arinnar og vegna breyttra að-
stæðna geti samningar þeir
um landhelgismál, sem gerðir
voru við þessi ríki 1961 ekki
lengur átt við og séu íslend-
ingar ekki bundnir af ákvæð-
um þeirra.“
í ræðu þeirri, sem Jóhann
Hafstein, formaður Sjálfstæð-
isflokksins, flutti í Samein-
uðu þingi í gær sagði hann
m.a. um þennan tölulið:
„Fulltrúar stjórnarflokkanna
í utanríkismálanefnd gera þá
grein fyrir skilningi sínum á
þessum lið tillögunnar í
nefndaráliti, að þeir líti svo
á, „að ríkisstjórnin hafi sam-
kvæmt öðrum tölulið þings-
ályktunartillögunnar heimild
til þess að segja samningnum
frá 1961 upp“, og telja að það
muni ríkisstjómin gera. Eitt
er að telja sig hafa heimild
til einhvers og annað að nota
slíka heimild. Samkvæmt
þessum skilningi fulltrúa
stjórnarflokkanna í utanrík-
ismálanefnd felst ekki upp-
sögn á samkomulaginu við
Breta og V-Þjóðverja frá
1961 í 2. tölulið.
Þennan skilning fulltrúa
stjórnarflokkanna vefengi ég
ekki, en þá er líka rangt það,
sem segir í frásögnum stjórn-
arblaðanna um hina nýju til-
lögu utanríkismálanefndar í
morgun, að með henni sé
samningnum við Breta og V-
Þjóðverja sagt upp. Það er
hins vegar upplýst í nefndar-
áliti af fulltrúum stjórnar-
flokkanna, að ríkisstjórnin
muni segja þessum samning-
um formlega upp. Um það
vil ég leyfa mér að láta í ljósi
þá skoðun, að það sé mjög
óráðlegt og óviðeigandi að
segja þeim upp nú, meðan
enn er ekki lokið viðræðum
við Breta og Þjóðverja,
sem stofnað hefur verið til í
þeim tilgangi að finna hag-
fellda lausn vandamála, setn
upp kunna að koma við út-
færslu fiskveiðilögsögunnar.
Meðan slíkum viðræðum er
enn ekki lokið er fyrir hendi
sá möguleiki að nýtt sam-
komulag taki við af eldra
samkomulagi og væri sam-
skiptum þjóðanna betur kom-
ið með þeim hætti.“
Af þessu má marka, að þótt
nokkur skoðanaágreiningur
hafi verið um tvo töluliði
í þingsályktunartillögunni,
eins og hún kom frá utan-
ríkismálanefnd, hefur tekizt
að haga málum svo, að full
samstaða hefur að lokum
náðst um ályktun Alþingis.
Ekki verður nógsamlega und-
irstrikað, hve mikla þýðingu
það hefur. Sú barátta, sem
við íslendingar eigum fyrir
höndum til þess að tryggja
viðurkenningu annarra þjóða
á nýjum fiskveiðitakmörkun-
um, verður bæði löng og
hörð. Forsenda þess, að sigur
vinnist í þeirri baráttu er sú,
að full þjóðareining verði um
útfærslu fiskveiðitakmark-
anna. Sú þjóðareining er nú
fyrir hendi. Þess vegna munu
íslendingar standa saman
sem einn maður, þegar til út-
færslunnar kemur og tryggja
fullnaðarsigur í þessum mikla
sjálfstæðismáli þjóðarinnar.
Harmsaga
heimsbók-
menntanna
EFTIR
MATTHÍAS JOHANNESSEN
Minningabók rússnesku skáld-
eflckjunnar Nadezjda Mandelstam
er að margra dómi einn merkasti
varðinn á leið okkar um helvíti stal-
ínismans. Það er ekki út í bláinn
að inferno skuli koma í hugann, þeg-
ar þessi bók er nefnd. Hún fjallar
um eiginmann Nadezjda, rússneska
skáldið Osip Mandelstam (kallaður
O.M. í bókinni), sem hafði
meiri mætur á hinum guðdómlega
gleðileik Dantes en ððrum bók-
um. Osip Mandelstam er eitt helzta
ljóðskáld Rússlands á þessari öld
og varpar hlutskipti hans ljósi á ör-
lög rússnesku þjóðarinnar. Bók N.M.
lýsir þvi einum nærtækasta — og
um leið átakanlegasta — veruleika
samtíðar okkar.
1 sænskri þýðingu Hans Björke-
gren nefnist bókin „Stalins mirakel"
eða: Kraftaverk Stalins, en á
ensku hefur hún hlotið nafnið:
„Hope against hope“, — eða Von
gegn von.
Vonin, sem lifði með kúguðu fólki
Sovétríkjanna á áratugnum
1930—’40, var kraftaverk. En heiti
bókarinnar á ensku hefur tvíþætta
merkingu, því að Nadezjda er mér
sagt að þýði von á rússnesku. Und-
Irtitill sænsku þýðingarinnar er:
Bók um ijóðskáldið Osip Mand-
elstam og Rússland fjórða áratugar-
ins.
Bók N.M. er mögnuð lýsing hljóð-
látrar og sízt af öllu dómharðrar
konu, sem ber ekki sorgir sínar á
torg út, en virðist nývöknuð af mar-
tröð, einna helzt súrrealisk-
um draumi. Svo fjarri skilningi okk-
ar er reynsla höfundar. Engu er lík-
ara en dauðateygjur heillar þjóðar
fajri um bókina, svo hryllilegur er
veruleiki hennar og andrúm, svo
óraunverulegur í okkar augum að
hann hefur vart getað átt sér stað.
En hógværð höfundar er með ein-
dæmum og ásakanir fáar: „Af þvi að
enginn vildi verða fórnardýr vor-
um við öll fórnardýr eða auðsveip-
ir aðstoðarmenn böðlanna."
Þessi, að okkar dómi, draum-
kennda reynsla eða óraunverulegi
veruleiki, er harla átakanlegur
i fleiri ritum rússneskum um þessar
mundir og hefur þrátt fyrir allt
kallað fram úr myrkrinu stórverk
byggð á helvítisgöngu þessarar
merku bókmenntaþjóðar. Þannig
hafa bræðumir Zhores og Roy
Medvedev leyst frá Skjóðunni. Fram í
dagsljósið hafa komið jafn ógleym-
anlegar minningabókmenntir og þær
eru ótrúlegar og standa raunar nær
stórbrotnum skiáldverkum Solzíhen-
itsyna en daglegu tífi á íslandi,
svo að dæmi sé tekið. íslenzk sam-
tíð er einhvers konar sveitarsæla
borið saman við þá veröld, sem er
umgjörð þessara rússnesku rita. 1
niðurlagi bókar Zhores og Roy Med-
vedev, á ensku: „A Question of Mad-
ness“, er minnzt á furðuþjóðfélagið,
sem engum hefur dottið í hug að
gæti orðið að veruleika: þar sem
þeir heilbrigðu eru sagðir geðveikir
og öfugt. Er vitnað til vísindaskáld-
sögu Rotoerts Stveckleys „The Aca-
demy", sem út kom fyrir nokkrum
árum. Þá datt engum í hug, segir
Roy Medvedev, að efni hennar gæti
orðið áþreifanlegt þjóðfélagsböl, en
það hefur nú gerzt. Þeir bræður hafa
kynnzt geðveikrahælum Sovétríkj-
anna. Zhores Medvedev, einn þekkt
asti erfðafræðingur Sovétríkjanna,
var m.a. handtekimn, af því að hanm
er vinur Solzhemtsyna! Og svo auðvit-
að einn helzti andstæðingur stalín-
istans fræga, Lysenkos, sem enn lif-
ir góðu lífi í Sovétríkjunum.
Hvernig væri að íslenzkir geð-
læknar og sálfræðingar kynntu sér
Nadezjrfa Manrfeistam.
og fjölluðu svo um bóik þeirra
bræðra? Hún hefur vakið heimsat-
hygli og á erindi við oktour, t.a.m.
annar kafli bókarinnar þegar Zhores
er handtekinn heima hjá sér og flutt-
ur á geðveikrahæli.
Mikið jafnaðargeð og óvenjuleg-
an styrk þarf til að rita minninga-
bók N.M. eins og gért er. En reynsl-
an hefur ekki smækkað N.M. eða
skemmt, heldur dýpkað hana. Mér
er til efs að nokkurt „heilbrigt"
þjóðfélag hafi af svo mikilli konu að
státa. Djúpt er í árinni tekið, en svo
er að sjá að sællífi og áhættuleysi
velferðarríkisins kristalli manneskj-
una síður en „hið sjúka“ þjóðfélag.
Við hljótum að staldra við þá spurn-
ingu, hvað helzt getur varð-
veitt manneskjuna í velsæld, því að
ekkert okkar mundi vilja eignast
manndóm og þrek, ef það kostaði
óhjákvæmilega frelsið og þau fyrir-
heit sem það gefur.
Á kápusíðu sænsku þýðingarinn-
ar segir, að 1. maí 1919 hafi N.M.
kynnzt einu helzta skáldi þeirra
tíma í Rússlandi, O.M., en leiðir
þeirra aftur skilið þennan sama
mánaðardag 1938, þegar O.M. var
handtekinn vegna ljóðs, sem hann
hafði ort um Stalin, og var fluttur í
þrælkunarhúðir nálægt Vladivo-
stok, þar sem hann dó með dýrsleg-
um hætti, eins og komizt er aðorði,
í þrælkunarbúðunum Vtoraja
Retjka. Enginn veit hvar hann er
grafinn. Dánardægur hans og leg-
staður eru óþekkt.
Um þessi 19 ár fjallar bók N.M.
„ein merkilegasta og áhrifamesta
minningabók, sem skrifuð hefur ver-
ið á rússnesku", eins og komizt er
að orði á kápunni. Og því má bæta
við að flestir brezkir bókmennta-
menn nefndu hana fyrsta, þegar
þeir voru spurðir við áramót um
merkustu bók ársins.
í síðustu köflum minningabókar
N.M. reynir hún að gera sér ein-
hverja grein fyrir þvi, hvenær mað-
ur hennar lézt í vinnubúðunum.
„Það hlýtur að hafa verið einhvern
tima á tímabilinu desember 1938 og
april 1939,“ segir hún og dregur þá
ályktun af ýmsum gögnum, þ. á m.
samtölum við fanga sem kynntust
manni hennar. Sjálf heldur hún þvi
fram að skáldið hafi dáið 27. des.
1938, eða sama árið og hann var
handtekinn. Svo langt var hann þá
leiddur að sumir fanganna hafa full-
yrt að hann hafi fremur átt heima á
geðveikrahæli en í fangabúðum. Nú
hefur Sovétstjórnin bætt úr slíkum
„yfirsjónum" eins og kunnugt er.
Lítið dæmi um kjörin í vinnubúð-
unum: Skóhlífarnar voru litlar en
í Ijós kom, að þær voru mátulegar,
þar sem fangann vantaði tær. Þær
höfðu frosið í búðunum, svo að hann
varð að höggva þær af með öxi til
að fá ekki þlóðeitrun. Þetta er sagt
um einn af samföngum O.M. Og enn
fremur: Þegar fangarnir voru færðir
til baðhússins, frusu nærklæði
þeirra í röku loftinu . . . Þeir dóu
eins ög flugur úr kulda, næringar-
skorti, þrælavinnu og sjúkdómum,
einkum taugaveiki. Á einum stað í
bókinni segir, að starfsmenn lögregl-
unnar hafi stöku sinnum breytzt I
manneskjur — og þá helzt þegar
þeir voru orðnir þreyttir á að drepa.
Og á enn öðrum stað: O.M. sagði
alltaf að þeir vissu hvað þeir gerðu
— þeir vildu ekki aðeins eyða mann-
eskjunni, heldur einnig hugsuninni.
Samt var skáldið ekki andstæðing
ur kommúnismans eða Sovétkerfis-
isins, a.m.k. ekki fyrst framan af.
Hann hafði ekki, eins og margir síð-
ar, áttað sig á að það var illt I
sjálfu sér. Hann var einn þeirra, sem
trúðu á nauðsyn nýrra viðhorfa og
lét sér, að því er virtist, lynda ýmaa
ókosti nýjabrumsins. Hversu marg-
ir hafa ekki svipaða afstöðu enn í
dag, bæði hér og erlendis?
Að hverjum réttarhöldum lokn-
um, segir N.M., varpaði fólk öndinni
léttar — jæja, nú er þessu loksins
lokið! Það þýddi: Guði sé lof, ég hef
þá sloppið ...
Já, við höfum sloppið.
Inferno