Morgunblaðið - 07.06.1972, Page 16

átÖftdö^feL'ÁÖÍÖ,^IÖVIK®GMMJBa^.»HTNÍ»Íðii®
Otgefandi hf. Árvakur, Rfcykijavík
Fram'kvaem da stjóri Haraldur Sveinsson.
Rrtstjórar Mattihías Johannessen,
Eyjólifur Konráð Jónsson
Aðstoðarritstjó'i Styrmir Gunnarsson.
Rrtstjórnarfulltirúi horbljönn Guðmundsson
Fréttastjóri Björn Jóhannsson
Augliýsingastjóri Árni Garðar Kristlnsso-n
Ritstjórn og afgreiðsla Aaaistræti 6, sími 1Ö-100.
Aug'ýsingar Aðaistraeti 6, sfrni 22-4-80
Áskriftargja'd 225,00 kr á 'mánuði irvnanlan-ds
I íausasöífu 15,00 Ikr eintakið
nýrri listsköpun. Á íslandi á
að vera griðland lista- og
menningarlífs. Listahátíð á
borð við þá, sem nú stendur
yfir, er bezt til þess fallin að
undirstrika þá viðleitni þjóð-
arinnar að auðga menningar-
lífið um leið og efnisleg lífs-
gæði eru aukin.
Forvígismenn listahátíðar-
innar eiga sérstakar þakkir
skildar fyrir mikilsvert fram-
lag til íslenzkrar menningar;
LISTAHÁTÍÐ í REYKJAVÍK
jyú stendur yfir listahátíð í
Reykjavík; hér er á döf-
inni merkur viðburður í
menningarlífi þjóðarinnar,
þar sem stórir hópar inn-
lendra og erlendra listamanna
bjóða fram fjölþætta list.
Þetta er í annað skiptið, sem
efnt er til alþjóðlegrar hátíð-
ar af þessu tagi hér á landi.
Til þessarar hátíðar kemur
mikill fjöldi erlendra lista-
manna. Það er mikið ánægju-
efni fyrir íslendinga, þegar
þessir valinkunnu listamenn
leggja leið sína út hingað og
færa okkur brot af heims-
menningunni. Þeir brúa mik-
ið djúp, sem staðfest er milli
lítils eylands og háborga
menningarlífs í fjarlægum
löndum. Hitt er þó ekki
minna virði, að íslenzkir lista
menn leggja sjálfir af mörk-
um á þessari hátíð mjög
merkt framlag, svo að úr
verður ein heild innlendrar
og erlendrar listsköpunar.
Menning þjóðarinnar stend
ur á gömlum merg og okkur
er nauðsynlegt að viðhalda
fornri menningararfleifð um
leið og menningarlífið í land-
inu er auðgað með frjórri og
þar hafa margir lagt hönd á
plóginn og unnið merkum
málstað lið.
leiðir til þess að stemma
stigu við ört vaxandi meng-
un í heiminum. Ef til vill er
það mikilvægast, að ráðstefna
þessi veki fólk um heim all-
an til vitundar um þau geig-
vænlegu vandamál, sem
mengunin hefur í för með sér.
Það er ugglaust fyrst og
fremst sterkt almenningsálit,
sem snúið getur þessari þró-
un við, og veitt ráðamönn-
um þjóða nauðsynlegt að-
hald.
Á hinn bóginn er það full-
Ijóst, að mengunarhættunni
verður ekki bægt frá nema
með fjölþjóðlegu samstarfi og
náinni samvinnu. Ráðstefnan
í Stokkhólmi ætti að geta
orðið mikilsverður áfangi í
átt til frekari samvinnu þjóð-
anna í þessum efnum. Hún
getur átt drjúgan þátt i því
UMHVERFIS-
RÁÐSTEFNAN
í STOKKHÓLMI
Dáðstefna Sameinuðu þjóð-
** anna um umhverfi
mannsins er nú hafin í Stokk-
hólmi. Þar koma saman full-
trúar rúmlega eitt hundrað
þjóða og freista þess að finna
að samhæfa krafta margra
þjóða, og þannig verður e.t.v.
unnt að varðveita umhverfi
mannsins. Það dregur þó
óneitanlega úr gildi ráðstefn-
unnar að Sovétríkin og sum
fylgiríkja þeirra taka ekki
þátt í störfum hennar.
Úrlausnarefnin eru óþrjót-
andi og ný og ný vandamál
skjóta sífellt upp kolli. Iðn-
væðingin hefur fært fólkinu
aukin lífsgæði og jafnað efna-
lega aðstöðu manna, en í
kjölfarið sigla nú alvarleg
vandamál, sem þarfnast við-
náms og skjótrar úrlausnar.
Hér stangast á mismunandi
hagsmunir; vandinn liggur
svo vitaskuld í því að velja
og hafna. Þróunarþjóðirnar
standa m.a. frammi fyrir
þeim vanda að bæta lífskjör
fólksins með aukinni fram-
leiðslu, en jafnhliða verða
þær að hindra að mengun-
in sigli í kjölfarið.
íslendingar hafa ekki orð-
ið fyrir barðinu á alvarlegri
mengun enn sem komið er,
a.m.k. ekki í nokkurri lík-
ingu við það sem gerzt hefur
í iðnaðarríkjunum. Engu að
síður höfum við sýnt vakandi
áhuga á þessu viðfangsefni.
Fjölmenn sendinefnd frá Is-
landi situr umhverfisráð-
stefnuna í Stokkhólmi, auk
þess sitja fulltrúar náttúru-
fræðinema í Háskólanum ráð-
stefnu ungs fólks um um-
hverfisvandamálin. Hvort
tveggja ber vott um þann
almenna vilja, er hér ríkir á
því að takast á við þessi við-
fangsefni og girða fyrir hin-
ar alvarlegu afleiðingar
mengunarinnar.
Helgi Hálfdanarson;
HVINVERJADALIR
NÝLEGA flutti sjónvarpið
ágætan þátt um Kjalveg, og
bar þar á góma örriefnið Hvin
verjadali. Var nafn þetta kall
að torskilið og líkast til afbök
un úr Hvinhveradöium, enda
drægi staðurinn þá nafn af
hverum þeim, sem þar gjósa
og hátt hvína.
Ástaeðan til þess, að nafnið
er kallað torskilið, mun vera
sú, að frásögn Landnámu af
Þorgeiri hinum hvlnverska
þykir bera helzt. til drjúgan
keim af glannalegu hugmynda
flugi.
Gagnger breyting á nafninu
hlýtur þó að teijast örþrifa-
ráð til skýringar. Og naumast
ern miklar líkur til að Hvin-
hveradalir hefðu breyfzt í
Hvinverjadali; nafnið auk
þess varla svo snoturlega sam
an sett, sem vænta mætti af
vorum smekkvisu foreldrum.
Miklu sennilegri breyting
væri t.d. stafavíxl úr Hver-
vinjadölum, sem vissulega
væru réttnefni, dalirnir kennd
ir við vinjar kringum hveri.
En hér skal vatnið ekki sótt
yfir lækinn. Orðliðurinn verja
þarf ekki að vera annað en
eignarfall fleirtölu af hvoru-
kynsorðinu ver, sem að réttu
lagi beygist eins og t.d. sker
eða ber. Orðabók Blöndais
sýnir ekki beygingu þessa
orðs 1 fleirtölu, en Fritzners-
orðabók segir, að eign. flt. af
ver sé verja, enda kemur það
heim við forn dæmi. í Lax-
dæln segir: „Mikit þótti spök
um mönnum undir því, at
menn ætti gott saman i út-
verjum" (ísl. fornrit V, 29).
Oft heyrist talað ura varplönd
in í Þjórsárverum, sem ætti
að vera í Þjórsárverjum.
Merking orðsins ver er m.a.
gróðrarvin á öræfum, eða sem
segir í Blöndals-orðabók:
„græsbevokset, sumpet Plads,
Eng, Oase, is(ær) i ubaboede
Egne“. Þorvaldur Thoroddsen
segir um Skaftárfjallgarðinn:
„tvö ver eru austan undir
honum, mikið loðin, mec
sökkvandi bleytu“. (Ferðab.
III, 139). Fleiri staðir á þess-
um slóðum eru nefndir ver.
Auk Eyvindarkofavers nefnir
Þorv. Th. Illugaver og Þúfu-
ver, hvort tveggja sem hag-
lendi eða áningarstaði. (Lýs.
ísl. III, 193). Og víðar eru al-
kunn verja-heiti, sem óþarft
er upp að telja. Um Myrkár-
ver segir Sveinn Páisson (í
þýð. Jóns Eyþórss.): „Ver
þýðir hér sama og flói eða
mýri.“ (Ferðab. 652).
Um fyrsta lið nafnsins mun
hvort tvegigja koma til álita,
Hvin- og Hvinn,- sem á undan
samhljóði væri borið iíkt
fram og gæti því ef til vil'l
skolazt
Það virðist vel sennilegt, að
vinjar þessar hafi verið kennd
ar við þot hveranna og kall-
aðar Hvinver en dalirnir eftir
þeim Hvinverjadalir. Nafnið
hefur ýmist verið haft í em-
tölu eða fleirtötu, og þó, að
því er virðist, fremur í einrölu
að fornu, Hvinverjadalur.
Nú ber handritum Land-
námu ekki saman um þetta
nafn, hafa það ýmist Hvin-
verja- eða Vinverjadai. Mynd-
in Vinverjadalur kemur fyrir
í fleiri handritum íornum. —
(Sjá ísl. fornrit I, 232, nm.)
Ef ekki er aðeins að ræða um
rithátt að fella niður H-ið,
mætti þar kannski hugsa sér
upphaflegt heiti staðarins, þó
heldur væri Vinver stagiyrðis
legt nafn. Það gæti svo sem
þýtt haglendi í vinjum. En þá
yrði að líkindum torráðln
gáta, hjverndg H-ið í Hvin-
væri til komið.
Trúlegast kynni nú að
þykja, að staðurinn hafi heitið
Hvinnver, þ.e. þjófaver, úr því
vitað er, að útilegumenn hafa
frá öndverðu sótt á þessar
slóðir. Hvinnverjadaiir (þ.e.
þjófabæladalir) minntu þá
heldur betur á annað frægt ör
nefni þar í grennd, Þjótadali,
sem einnig hafa verið nefndir
ýmist í eintölu eða fleirtölu.
Geta má þess, að Sveir.n
Pálsson segir, að nafnið Hvin-
verjadalur sé „nú að jafnaði
afbakað ýmist í Vínberja-,
Hvinnverja- eða Þjói’adal“
(Ferðab. 515). Vínberjadalur
er að vísu lítt senniieg afbók
un úr Hvinverjadal, en kynni
aftur á móti að styðja Vin-
verjadal handritanna sem
nafn fremur en rithái't. Hins
vegar gæti Þjófadalur, sem
raunar er fornt nafn, verið
eins konar samheifi á Hvinn-
verjadal. Myndina Hvin- tek-
ur Sveinn eftir Landnámiu.
Ekki er þess að dyljast, að
liðurinn Hvinn- er þrátt fyrir
allt þó nokkuð toriryggiiegur.
Þess má geta, að orðið hvinn
mun jafnan hafa merkt lítil-
fjörlegan fingralang, vesalan
smáhnuplara, naumast, sak-
bæran, en væri síður haft um
meiri háttar illvirkja og alira
sízt útilegumenn. Til þess
kynnu þó að liggja sérsiök
rök. Um hitt er meira vert, að
fornar heimildir virðast benda
fremur á Hvin- en Hvinn-.
Aftur á móti gat vitneskja um
útileguþjófa og nafnið Þjófa-
dalur valdið þar nokkru um
afbökun síðar.
Þó er það kannski þyngst á
metunum, að sá sem ritar
frásögn Landnámu, hefði að
öllum líkindum mátt kunna
full skil á örnefni, sem
dregið var af hvinn; en
svo var ekki. Nafnið
Hvinverjadal bendlar hann
ekki við þjófa, þótt hann hafi
vafalítið vitað um dvöl þeirra
á Kili og þekkt þar örnefnið
Þjófadal. Má vera, að þar
segi til sín forn framburðar-
munur á Hvinv- og Hvinnv-.
En sé það rétt, að Hvin-
verjadainr hafi í öndverðu
verið kenndur til gróður
verja kringum hveri þá, sem
svo hátt hvinu, að gnýrinn
heyrðist um langan veg þá hef
ur höfund'ur Þorgeirs-klauv
unnar í LandnámiU ekki áttað
sig á þeim uppruna nafnsins.
Honum kemiur hitt .í hug,
að verjar eru algengúr liður í
nöfnum ætta og byggða; og
hafi menn vitað til ferða
þessa manns úr Hvini í Nor-
egi, mátti gera því skóna, að
hann hefði þarna vetursetu,
hvað sem hann vildi nú vera
að bauka í skammdeginu upp.i
á Kili fremur en annars stað-
ar.
Niðurstaðan af þessum
vangaveltum er þá sú, að Hvin
verjadalir kunni einna helzt
að vera kenndir við gróður-
vinjar, sem nefndar hafi verið
Hvinver eftir þeim hveragný,
sem öðru fremur gerir stað-
inn sérkennilegan. Þó skal
þess minnzt, að elzta skýring
in á nafni þessu, frásögn
Landnám'U af Kjalarvist Þor-
geirs úr Hvini, verður víst
seint hrakin, þó að um haria
megi sýnast sitt hverjum.