Morgunblaðið - 02.12.1972, Blaðsíða 17

MORGLTNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 1972
17
Ég hefi, eins og svo margir
aðrir, verið að stytta mér
skammdegið með lestri á nýju
bókinni hans Halldórs Lax-
ness og skemmta mér við lýs-
ingar hans á óhémjulegu
bruðli sildarspekulantsins, er
skvettir komdaki og viskíi út í
bjórinn i mjólkurglösum
sænskra gesta sinna. Maður
veltist uim af iftátri, eins og yf-
ir dúfnaveizlunni hans á sínum
tíma. Meðan hlegið er að þess-
um ágætu persónum og háttum
þeirra, hugsar maður gjarnan
að svona hafi þetta verið á
síldarárunum eða á stríðsgróða
tímanum — fyrir löngu síðan.
Þessar lýsingar hitta kannski
einkanlega hiáturtaugar okk-
ar, sem nú tölum um endurmat
á verðmætum í lífinu og frá-
hvarf frá glerhöllum, óhófi í
húsbúnaði, ofnotkun blikkbelj
unnar o.s.frv.
En er raunverulega nokkur
breyting orðin? Er þessa endur
mats á verðmætum, sem ungt
fólk kennir gjarnan við sig,
nokkurs staðar farið að gæta
á voru landi — annars staðar
en í orðræðum og skrifuim?
Satt að segja hefi ég átt erfitt
með að koma auga á það i dag-
legum lifnaðarháttum okkar.
Lítum i kringum okkur, til
dæmis á húsin og ibúðirnar. Þá
kemur í ljós að síðan 1960 hafa
verið byggðar í Reykjavík 8500
nýjar íbúðir, en Reykviking-
um hefur aðeins fjölgað um
14000 á sama tíma. Þetta er ný
íbúð á innan við hverja tvo
íbúa. Samt er mikill íbúðar
skortur. Þótt ýmislegt komi
þama sjálfsagt tll, eins og að
fól'k gengur ynigra í hjónabamd,
eitthvað hefur verið rifið af
eldri húsum o.fl. þess háttar,
þá hljóta þessar tölur að sýna
að fólk er að stækka við sig
húsnæði. Það vih búa rýmra.
Það ber þess þá líklega vott,
að fótk hafi betri efni, og
leyfi sér að búa í stærra hús-
næði. En ef það væri raunveru
lega farið að meta minna stórar
stofur og miikið húsrými með
miklum húsbúnaði, þá ætti efna
hagurinn ekki að koma svo
mjög við sögu þar.
Aftur á móti mætti ef til vill
túlka aukna nofkun strætis-
vagna á þá leið, að fólk vilji
fara að draga úr einkabíla-
notkun. Nú orðið ferðast 40
þúsund farþegar daglega í
straetisvögnum í þessari 80 þús-
und manna borg. Að vísu kom
aukningin aðallega eftir að
nýja leiðakerfið var upp tek-
ið hjá strætisvögnunum með
bættri þjónustu. En kannski
má túlka fjölgun farþega að
einhverju leyti á þá leið að
fólk meti ekki einkabílinn eins
mikils. Ekki veit ég það. Að
vísu hefi ég aldrei séð ungling
— eða fullorðna manneskju —
standa upp frá speki'legum um
ræðum um breytt verðmætamat
og blikkbeljur og taka strætó
eða ganga, ef til boða stóð
einkabíll. Og bílaþvagan kring
um skólana virðist ekki benda
sérstaklega til þess að almennt
vilji ungt fólk frekar fara í
strætó eða ganga. En kannski
er einhver hópur farinn að
taka sinnaskiptum. Einn stræt-
EFTIR
EI.fNl PALMADÓTTUR
isvagn flytur farþega á við
40—50 einkabíla, miðað við að
hálfur annar maður sé að með-
altali í hverjum eins og reikn-
að hefur verið út. Mengar
strætisvagninn því að sjálf-
sögðu mun minna en sá bíla-
skári. Ef merin vilja ,þá í raun-
inni ieggja sitt til að draga úr
menguninni, sem svo mikið er
talað um.
Þrátt fyrir fyrirlitningartal
nútimafólks um bruðlþjóðfélag
og peninga, held ég að enn sé
talsvert til í orðum bandaríska
gagnrýnandans og greinahöf-
undarins Wilfred Sheel, þegar
hann segir: Eldsneytið sem dríf
ur nútímafólk enn hraðar
áfram en áhyggjurnar er pen-
ingar.
Vissulega er hópurinn stór,
sem alltaf lítur fyrst á það
hvort nægilega há greiðsla
komi fyrir, áður en hann tekur
sér nokkuð fyrir hendur —
sumir segja að hann sé hér sí-
vaxandi. Á þvi sviði eru þó
enn til undantekningar. Enn er
til fólk, sem leggur áhugamál-
um sínum allt það lið sem það
má, án þess að hyggja fyrst að
greiðslu fyrir.
Ég tek dæmi. í sumar lögðu
sjálfboðaliðar úr Jöklarann
sóknafélag'nu og fleiri fram
384 vinnudaga til að aðstoða
vísindamenn við borun í Bárð-
arbungu á Vatnajökli, og eru
þá ótaldar margar ferðir til að
sækja útbúnað og bíla. Er þá
ekki talað um neinn 8 stunda
vinnudag, heidur gat þar allt
eins orðið 24ra stunda púl.
Þetta gerðu menn af áhugan-
um á málefninu, og gerðu þar
með fært að leysa þetta vís-
indalega verkefni af hendi. Og
mér er óhætt að fullvrða að
hver maður, sem lagði þarna
fram vinnu í sumarleyfinu sinu
og fór í það úr annarri vinnu,
hafi haft af því ánægju. Áhug-
inn beindist allur að því að ná
markmiðinu. Við slíkt næst
líka viss tegund af samhug,
sem verður að kunningsskap
og vináttu af því að hafa púl-
að saman og unnið að sama
markmiði. Þarna gildir eitthvað
svipað og sagt var í gamla daga
að hestar sem svitna saman í
ferðalögum, verði samheldnir
vinir þaðan i frá.
Þetta er eitt dæmi. Þau eru
sjálfsagt mörg fleiri. Og mættu
vera enn fleiri. 1 viðtali hér í
blaðinu segir Sigrún Hannes-
dóttir bókavörður frá því, að
þegar hún skipulagði skóla-
bókasafn fyrir kaþólskar syst-
ur í Perú, þá hafi hún vegn^
f járskorts fengið mömmur barn
anna til að leggja málinu lið og
vinna að því að koma upp bóka
aíninu. Og hér búum við við
sama vandamál, og víða hægt
að finna sér áhugaverð verk-
efni.
Að vissu leyti hlýtur maður
að fá bað meira á tiifinning-
una að hafa orðið máli að liði,
ef þannig er aö farið heldur en
ef t.d. er látið nægja að koma
saman á fund og skora á ein-
hvern annan að láta gera þettaf
hið allra fvrsta og lýsa van-
þóknun sinni ð að þetta eða
hitt skuli ekki fvrir löngu vera
orðið. Að visu er hægt að fara
heim og halla sér ánægður á
koddann og hugsa ekki meira
um málið. Maður er búinn að
rétta "mia.
Ætli maður sofi þó ekki ennþá
betur eftir að hala raunveru-
lega lagt eitthvað tii.
Þarna er einn liður i mis-
munandi verðmætamati. Sumir
halda því fram, að begar um
sjálfboðavinnu sé að ræða til
framdráttar góðum málum,
megi hér greinilega marka sí-
aukið lífsþægindakapphlaup.
Færri gefi sér nú tíma til að
sinna áhugamálum sínum vegna
vinnu, sem fé kemur fyrir, en
var áður fyrr. Má það þó und-
arlegt heita, eftir að komin er
40 stunda vinnuvika og margir
hættir að vinna á laugardög
um. Að fólk hafi þá minni tíma
til að sinna áhugamálum sínum
og leggja þeim lið en áður, læt-
ur dálítið undarlega í eyrum.
Eitt er það, að enginn virðist
hafa tima til neins. Allir eru
önnum kafnir, en enginn svo að
hann hafi ekki tima til að
kvarta um tímaleysi, sagði ein-
hver góður maður. Og það eru
orð að sönnu. Þetta geri ég
líka, oft á dag.
Ingólfur Jónsson:
Nýja áburðarverksmiðj
an framleiðir allt að 65
þús. smálestir á ári
EFTIR að jarðræktarlögim frá
1923 tóku gildi hófst nýr kafli
i búskaparsögu landsins. Jarð
rækt hófst að verulegu marki
og túnin staekkuðu. Ekki leið
á löngu þar til farið var að
flytja inn tilbúinn áburð
vegna aukimnar ræktunar. —
Var það aðeins i litlum mæli
fyrstu árin.
Á 4. tug aldarmnar vaknaði
áhugi fyrir byggingu áburð-
arverksmiðju í landinu. Var
alltaf öðru hverju rætt um
málið bæði á Alþingi og utan
þess. Menn gerðu sér grein
fyrir því, að áburðarverk-
smiðja kostaði mikið fé. ís-
lendinga vantaði fjármagn til
stórframkvæmda. Það var
um 1948—1949, sem undir-
búningur hófst fyrir alvöru að
byggingu áburðarverksmiðju
hér á landi. En framkvæmdir
við byggingu verksmiðjunnar
hófuat ekki fyrr en 1952.
Höfðu íslendingar þá fengið
tryggða verulega u.pphæð frá
Bandaríkjumum af Marshall-
fé. Var það óafturkræft fram
lag, sem rann í mótvirðissjóð
sem stofnað'ur var hér á
landi. En mótvirðissjóður lán
aði fé til áburðarverksmiðj-
unnar. Auk þess var teklð lán
til framkvæmdanna i Alþjóða
bankanum og í Import — Ex-
poi'tbainkanum i New York.
Áburðarverksmiðjan þótti
stórfyrirtæki á þeim tíma,
sem hún var byggð. Verk-
smiðjan framleiddi árlega um
24 þús. lestir af 33%% köfn-
unarefnisáburði „kjarna“. Var
áburðarþörfinni þvi ekki full
nægt með byggingu verk-
smiðjunnar. En með þeirri
framkvæmd var eigi að síð-
ur stigið mierkilegt framfara-
spor í iðnaðar- og atvinnusögu
landsins.
Framleiðsla áburðar byrj-
aði í verksmiðjunni í marz-
mánuði 1954. Verksmiðjan
kostaði fullgerð um 130 millj.
kr. Var það mikil upphæð mið
að við peningagengi þess tíma.
Þá var einn Bandaríkjadollar
kr. 16,32. Stofnað var hlutafé
lag um verksmiðjuna, hluta-
féð var 10 millj. kr. Átti ríkið
60% hlutafjárins en ýmsir að
ilar 40%. Rekstur verksmiðj
unnar gekk vel, en bændur
voru ekki að öllu leyti ánægð
ir með áburðinn, sérstaklega
vegna þess, að ekki tókst að
fá hann nægilegia kornaðan.
Áburðarverksmiðjan fram-
leiddi aðeins einhæfan áburð.
Véiar verksmiðj unnar voru
orðnar slitnar og þörfnuðust
að verulegu leyti endiurnýjun
ar. Áburðarþörfin fór stöðugt
vaxandi með aukinni ræktun
í landinu. Var þvi ákvörðun
tekin 1967 um stækkun verk-
smiðjurínar og breytingar á
framleiðslu hennar. Ákveðið
var, að endurnýjun og breyt
ingar á verksmiðjunni skyldu
miðast við, að hún fullnægði
sem bezt þörfum og óskurn
landbúnaðarins. Undirbúning
ur að framkvæmdum tók
nokkurn tirna. Á árinu 1969
var gert útboð á vélum, tækja
búnaði o. fl. í verksmiðjuna.
Vestur-þýzkt fyrirtæki gerði
hagstæðust til’boð og var gerð
ur samningur við það um
stækkun verksmiðjunnar í
iruarzmánuði 1970. Þar með
var framkvæmdin að fullu
tryggð. Verkinu átti að ljúka
í marzmánuði 1972, en hefur
tafizt nokkuð af óviðráðanleg
um orsökum. Það er mikilvæg
ast að vélar og framleiðsla
virðist vera eins og til var
ætlazt. Kostnaður við stækk-
un verksmiðjunnar nemur
425 millj. kr. Er það óneitan-
lega há upphæð, en það fjár-
magn miun skila sér aftur með
fullum vöxtum.
Ingólfur Jónsson.
FRAMLEIÐSLA NÝJU
VERKSMIÐJUNNAR
MIÐAST VIÐ ÞARFIR
LANDBÚNAöARINS
Verksmiðjan miun geta fram
leitt allt að 65 þús. smálestir
á ári. Er gert ráð fyrir, að
nýja verksmiðjan miuni geta
fullnægt að mestu leyti á-
burðarþörf landbúnaðarins á
næsta vori.
Við stækkun verksmiðjuinn
ar var gerð mikil breyting á
áburðarframleiðslunni, sem
einkum er fólgin í eftirfar-
andi:
1. Framleiðslan breytist úr
einni eingildri áburðartegund,
fínkornuðum kjama i gróf-
kornaðan kjarna.
2. Er nú búin til kalkbland-
aður kjarni með mismiklu
kalkmagni.
3. Nú eru framleiddar ýms
ar tegundir þrígildra áburðar
blandna með breytilegum hlut
föllum milli áburðarefnanna,
köfnunarefnis, fosfórs og kalí,
eftir þvi, sem bændur lands-
ins óska helzt eftir að fá, bæði
til tún- og garðræktar.
Hin nýja verksmiðja leysir
því af hólmi gömlu saltpéturs
verksmiðjiuna, þar sem kjarni
var eingöngu framleiddur. —
Allir munu vera sammála um,
að gert hafi verið stórt átak
við stækkun verksmiðjunnar
og með breytingu á framleiðsl
unni. En fleira mun þurfa að
koma í kjölfarið þótt síðar
verði.
Á árinu 1971 voru áburðar-
kaupin 65.504 smálestir, en ár
ið 1960 aðeins 34537 lestir. Á
burðarþörfin hefur aukizt í
samræmi við ræktunina í
Iandinu á þessum tíma. —
Áburðarverksmiðjan, eins og
hún er nú orðin verður að telj
ast stórfyrirtæki, sem þjóðin
öll mun njóta góðs af, bæði í
nútíð og framtíð. Verksmiðj-
an var í byrjun hlutafélag
með tiltölulega litlu hlutafé.
Samkvæmt lögum mátti ekki
greiða hærri arð af hlutafénu
en 6%. Vegna þess að áburð
arverði var alltaf stillt í hóf
var arður af hlutafénu ekki
greiddur í mörg ár. Hluthafar
lögðu fram fé i áburðarverk-
smiðjuna af því að þeir vildiu
styrkja gott málefni. En það
gat ekki orðið hvatning til auk
innar hlutafjársöfnunar við
fyrirhugaða stækkun verk-
smiðjunnar, að hluthafar gábu
ekki reiknað með arði af hluta
fénu umfram það, sem áður
er sagt. Þess vegna var lögum
um áburðarverksmiðju breytt
og ríkið yfirtók hlutabréfin.
Hlutafélagsformið með örlitlu
hlutafé, gat ekki átt lengur
við, eftir að ráðizt var i stór-
framkvæmdir við verksmiðj-
una.
Það er von allra, að áburð-
arverksmiðjan nýja megi
verða landbúnaðinum og þjóð
inni allri til héilla. Að stækk-
un verksmiðjunnar hafa marg
ir unnið og ber að þakka öll-
um, sem hlut eiga að máli. —
Framkvæmdastjóri verksmiðj
unnar hefur verið frá byrjun
Hjálmar Finnsson. Aðeins
tveir menn hafa verið stjórn
arformenn í áburðarverk-
smiðjunni, Vilhjálmur Þór og
Pétur Gunnarsson.