Morgunblaðið - 19.01.1974, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. JANUAR 1974
12
Júlíus S. Ólatsson framkvæmdastjéri: ^pil f*
og verðlagsákvaeði
Við búum á tslandi við svonefnt
blandað hagkerfi, þar sem mark-
aðsbúskapur á þó að vera hin al-
menna regla I viðskiptalífinu.
Markaðsbúskapur byggist á vald-
dreifingu, þ.e. þvf valdi er dreift
til heimilanna, sem ákveður
neyzluna og þar með framieiðslu
og/eða innflutning. i
Aðalmarkmið kerfisins er að1
uppfvlla óskir og þarfir neytand-
ans á markaðnum, þ.e. að sjá hon-
um fyrir nægilegri þjónustu og
vöruframboði. Þessi þjónusta er f
flestölium tilfellum aðeins veitt
gegn greiðslu og helzti mæli-
kvarði á hæfni fyrirtækjanna í
þessu starfi er ágóðinn og vfk ég
að þvf síðar. Til þess að slíkt kerfi
starfi sem bezt, þarf að uppfylla
viss skilyrði í þjóðfélaginu, s.s. að
fyrir hendi sé réttur fólks til
frjálsrar atvinnu, frelsi til að-
stofna fyrirtæki, örva þarf verð-
samkeppni og samkeppni al-
mennt, án þessarra forsenda
starfar markaðsbúskapur ekki,
sem skyldi.
Eins og flestir vita hefur þó
tiltölulega stór hluti bióðarbú-
skaparins, verið tekinn út
úr markaðsbúskapnum, s.s.
fræðslukerfið, heilbrigðiskerfið,.
póst-, síma- og rafmagnskerfið,
vín- ogtóbakssalan.sala flest allra
landbúnaðarvara og margt
fleira. Er næsta furðulegt hve fá-
ar raddir heyrast um, að það sé
þörf á að endurskoða fyrri
ákvarðanir í þessum efnum og
láta markaðslögmálin stjðrna
meiru en gert er, t.d. við innflutn-
ing og dreifingu landbúnaðar-
vara, svo eitthvað sé nefnt.
Hlutverk ágóðans-
og mikilvægi
I markaðsbúskap hefur ágóðinn
ákaflega miklu hlutverki að
gegna, en ágóðahugtakið hefur
orðið fyrir miklum árásum vinstri
manna, m.a. vegna þess að þeir
telja, að aðstaðan til að afla ágóða
hafi alvarlegar afleiðingar fyrir
boðskap þeirra um jafna tekju-
skiptingu, án þess að ég fari nán-
ar út i þá sálma hér. Hér á eftir er
miðað við ágóðahugtak, sem kalla
má áhættuþóknun, þar sem laun
eiganda og markaðsvextir eru
dregnir frá venjulegum ágóða
fyrirtækjanna. Hæfilegur ágóði
er fyrst og fremst langtímamark-
mið. Stjórnandi fyrirtækis í mark-
aðsbúskap verður að vera sívak-
andi fyrir þessu markmiði, ann-
ars getur tap í dag þýtt atvinnu-
leysi fyrir hann og starfsfólk hans
á morgun. Segja má, að ágóðinn
hafi ferns konar hlutverki að
gegna í markaðsbúskap.
I fyrsta lagi er hann mælikvarði
á árangur og hæfni stjórnar fyrir-
tækisins. í öðru lagi, hefur hann
stýringarhlutverki að gegna, þ.e.
hann stýrir fjármagni til fjárfest-
ingar i vörum og/eða þjónustu,
sem eftirspurn er eftir. I þriðja
lagi, er nýjungarhlutverkið, þ.e.
að ýta undir nýjungar í rekstri og
framleiðslu vara. Agóðaviðleitnin
ýtir undir tækniþróun og hvers
konar hagkvæmni í rekstri fyrir-
tækja. I fjórða lagi er ágóðinn
lykilatriði varðandi þjóðfélagsleg-
an sparnað, þar sem hann ýtir
undir fjárfestingar og þar með
sparnað.
Agóðinn og aðstæður fyrir því,
að hann myndist, eru jafn nauð-
synlegar í sósialisku og kapí-
talisku þjóðfélagi, því hann
„ágóðinn“ verður fyrst að vera til,
svo hægt sé að eyða án þess að
ganga á höfuðstól. Hann „ágóð-
inn“ er þvi undirstaða skattlagn-
ingar, og má því segja, að hann sé
forsenda velferðarþjóðfélagsins,
og án hans verður engum þjóðfé-
lagslegum umbótum komið á, því
að öll eyðsla stjórnvalda byggir á
skattheimtu, sem tekin er af
ágóða, sem myndast hefur hjá
einstaklingum og fyrirtækjum.
Þeir, sem vilja útíloka ágóða-
myndum eru (þvi) að uppræta
sjálfan vaxtarbrodd efnahagslífs-
ins.
Það sem hér hefur verið rakið
er einfölduð mynd, þar sem ytri
skilyrði eru talin óbreytt (kon-
stant), en þau eru það yfirleitt
ekki og ýmislegt gert til að
skekkja myndina, t.d. má nefna
skatta, verðlagshöft og verðlags-
eftirlit o.s.frv.
Þörf er nýrrar
löggjafar
Nú má enginn skilja orð mín
svo, að takmarkalaus gróðafikn
eigi að vera allsráðandi í þjóðar-
búskapnum. Hugmyndir um slíkt
eru fjarri mér og tilheyra gömlum
tíma kapitalismans um síðustu
aldamót. Nútímaþjóðfélag hefur
skapað markaðsbúskapnum
ákveðinn lagaramma, með m.a.
lögum til eflingar neytendasam-
tökum, um lausafjárkaup, afborg-
unarkaup, um verðlagsmál o.fl.
o.fl.
Við íslendingar erum þvi miður
heldur skammt á veg komnir á
þessu sviði, þvi að lög gegn einok-
un og samkeppnishömlum eru
ekki til, lög til eflingar neytenda-
samtökum ekki til, Iög um lausa-
fjárkaup að ýmsu leyti úrelt, enda
komin til ára sinna (50 ára göm-
ul), lög um óréttmæta verzlunar-
hætti þyrfti einnig að endurskoða
(40 ára gömul). Lög um verðlags-
mál hafa verið endurskoðuð, en
hlutu ekki afgreiðslu á þinginu
1970, svo sem flestir muna eftir.
Það skal tekið fram, að aldur
lagagreina í árum er ekki mæli-
kvarði á gildi þeirra, en svo ör
þróun hefur átt sér stað í við-
skiptalífi landsmanna síðustu 30
árin, að eðlilegt má teljast, að
endurskoða eða semja þurfi nýja
löggjöf um áðurgreind mál. Hér á
eftir verða verðlagsákvæði og
verðlagseftirlit gerð að sérstöku
umtalsefni.
Verðmyndun —
Verðlagsákvæði
Verðmyndun er meðal flóknari
viðfangsefna hagfræðinnar og
virðist reynslan sýna, að of mikil
bein afskipti af henni séu óhag-
stæð til langframa, þjóðhagslega
séð. Það sem merkilegt má telja
við verðmyndun markaðsbú-
skaparins er, að hún virðist starfa
á mjög einfaldan hátt, þangað til
að gripið er inn í með opinberum
aðgerðum, þá kemur í Ijós, hversu
flókið kerfi er þarna að verki og
að það lætur illa að beinni stjórn.
Enda er það svo, að í sosíalisku
ríkjunum, austan tjalds, hafa
ráðamenn rekist áreifanlega á
þessa staðreynd og gefist upp á
alhliða áætlunarbúskap og tekið
upp markaðsbúskap á afmörkuð-
um sviðum til stjórnar neyzlu og
framleiðslu. Þá má nefna, að á
hinum Norðurlöndunum hafa
sosíalistaflokkar eða jafnaðar-
menn hafnað beinum afskiptum
af verðlagi og aðeins gripið til
skammærra ráðstafana, þ.e. verð-
stöðvana, en ég mun segja hér
siðar frá áliti sænskra jafnaðar-
manna á verðlagsákvæðum og
verðlagseftirliti.
Hér á landi eru enn við lýði
verðlagsákvæði, þ.e. bundin há-
marksálagning, í sumum tilfellum
hámarksverð. Einnig er hér verð-
lagseftirlit, sem i megin atriðum
er i sömu skorðum allar götur
síðan árið 1945, og miðast við
ástand í heimsstyrjöld. Hér búum
við enn, sem sagt við ráðstafanir
og inngrip í verðmyndun, sem
aðrar þjóðir hafa talið ófullnægj-
andi og því sagt skilið við fyrir
mörgum árum, nema i undan-
tekningartilfellum í stuttan tíma
og kalla þá verðstöðvun.
Verðlagseftirlit var m.a. rétt-
lætt á þeirri forsendu, að með því
væri verið að tryggja hag neyt-
andans og halda niðri verðbólgu.
Þetta er tómt lýðskrum og blekk-
ing, enda heyrist þessi röksemd
vart lengur.
Háir tollar ásamt síhækkandi
söluskatti eru órækasta sönnun
þess, að stjórnvöld hafa engan
áhuga á að lækka vöruverð með
raunhæfum aðgerðum. Enda er
svo komið, að ágóði er orðinn
hverfandi eða enginn, sem fæst
fyrir að verzla með margar af
þeim vörum, sem heyra undir
verðlagsnefnd og stefnir í þá átt,
að vöruskortur verði á sumum
sviðum í nánustu framtíð, ef ekki
er úr þessu bætt. Sömu sögu má
segja um flestar þjónustugrein-
arnar. Þau eru fá fyrirtækin, t.d. í
málmiðnaði, þar sem endar nást
saman, hvað þá að ágóði sjáist.
Þetta er algjörlega óeðlilegt og
óæskilegt ástand.
Ég leyfi mér því að fullyrða, að
núgildandi kerfi sé hvorki at-
vinnulífinu né neytendum til
góða.
Hverjum á kerfið þá að þjóna?
Helzta skýringin er sú, að eftir-
lit þetta sé orðið ágóðaeftirlit og
eigi að þjóna þeim pólitíska til-
gangi að stuðla að jafnari tekju-
skiptingu hér á landi, þannig sé
híutverki ágóðans í markaðsbú-
skap kúplað frá að mestu og
happa- og glappaaðferðin tekin
við. Eðlilegra væri að afnema
verðlagsákvæðin, en beita skatta-
pólitík til tekjujöfnunar, ef slíkt
markmið er talið æskilegt. Þá
komum við aftur að hinum fjór-
um hlutverkum ágóðans í mark-
aðsbúskap, sem getið var um hér
að framan. Þetta ágóðaeftirlit,
sem hér er stundað stefnir f voða
eðlilegri verkaskiptingu I at-
vinnulifinu, dregur úr áhuga al-
mennings á því að eignast hlut I
fyrirtæki, dregur úr samkeppni
milli fyrirtækja, dregur úr vöru-
gæðum, dregur úr hagkvæmri
fjárfestingu, dregur úr nýjungum
í innkaupum og framleiðslu og
fleira mætti nefna.
Til að rökstyðja frekar þetta
álit fer hér á eftir umsögn og álit
nefndar sænska jafnaðarmanna-
flokksins og alþýðusambandsins
(SAP-LO Gruppen) á róttækum
aðgerðum s.s. verðlagsákvæðum
og verðlagseftirliti í því skyni að
koma í veg fyrir verðhækkanir:
Álit sænskra
jafnaðarmanna á
verðlagseftirliti
„Miklu skiptir, að menn geri sér
góða grein fyrir þessum mismun-
andi atriðum með hliðsjón af
þeim tilraunum, sem gerðar eru
til að láta lita svo út sem verð-
myndunarvandamálin séu ofur
einföld. Að hamla gegn verð-
hækkunum er örðugt viðfangs-
efni. Af hálfu sumra aðila hefur
verið krafist „kröftugra aðgerða“,
eins og það er kallað, gegn verð-
hækkunum. Ekki hefur reynzt
unnt að fá glögga hugmynd um,
hvað I þessum „kröftugu aðgerð-
um“ felist, nema að þvi leyti sem
beinlínis er visað til verðlags-
ákvæða eða verðstöðvunar. Verð-
lagsákvæðum var beitt á stríðsár-
unum og á tímum vöruskorts eftir
stríð í því skyni að koma í veg
fyrir alvarlegar þjóðfélagslegar
afleiðingar af kreppukenndum
verðhækkunum.
Verðlagsákvæði eða verðstöðv-
un hafa hins vegar á eðlilegum
tímum alvarlegar afleiðingar f
för með sér.“
Og sænskir jafnaðarmenn halda
áfram:
1. Stjórnsýslukostnaðurinn er
mikill.
2. Verðlagseftirlit veldur hættu á
minnkun samkeppni.
3. Verðlagseftirlit veldur hættu, á
hægari þróun.
4. Verðlagseftiriit getur haft
áhrif til að halda við háu verði.
Svo kann að fara, að það verð,
sem verðlagseftirlitið leyfir,
verði skoðað sem Iágmarksverð,
en ekki hámarksverð.
5. Verðlagseftirlit getur valdið
röskun á vöruframboði. —
6. Verðlagseftirlit getur dregið
úr vörugæðum. og þar með
valdið óbeinni verðhækkun.
7. Verðlagseftirlit getur valdið
aflögun á dreifikerfinu.
8. Verðlagseftirlit á sumum teg-
undum vara og þjónustu, t.d.
verð landbúnaðarvara og af-
notagjald síma, er ákveðið af
þinginu og þannig þegar háð
verðlagsákvæðum.
9. Þróun verðlags í löndum, þar
sem verðlagseftiriiti er beitt, er
ekki hagstæðari en hér.
Þess vegna er verðlagseftirlit
engin lausn á eðiilegum tímum.
Það er ekki kostur á neinni
skyndilausn. Nauðsynlegt er að
beita margháttuðum aðgerðum.
Þetta sögðu sænskir jafnaðar-
menn árið 1970. —
Til viðbótar við álit sænskra
jafnaðarmanna, hef ég prjónað
hér I viðbót nokkrar skýringar í
sömu númeraröð og hér að fram-
an:
la. Verðlagsskrifstofan mun
kosta okkur skv. fjárlaga-
frumvarpinu um 20 milljónir
á þessu ári, til samanburðar
má nefna að Hagstofan skv.
sömu heimild mun kosta um
19 milljónir, ef kostnaður
vegna þjóðskrárinnar er ekki
tahnn með og stjórnsýslu-
kostnaður meðalráðuneytis 10
millj. — 30 millj. Væri ekki
hægt að nota áðurgreindar 20
milljónir á hagkvæmari hátt
en gert er nú.
2a. Þar sem álagningu er haldið
svo lágri, að þess er nánast
enginn kostur að verzla með
vöruna, segir sig sjálft, að
samkeppnin hverfur.
3a. Öhætt er að fullyrða, að öll
þróun í verzlun og þjónustu
hér á landi er langt á eftir t.d.
Norðurlöndunum og má
kenna stjórn verðlagsmála að
verulegu leyti um þetta. Eink-
um á ég við að fyrirtæki í
þéttbýli eru of mörg og of
smá, t.d. I heildverzlun er al-,
gengasta stærðin um 1 — 5 I
menn, sömu sögu mætti segja
úr smásöluverzlun og mörgum
þjónustugreinum.
5a. Vörur með óhóflega lágri
álagningu hverfa úr verzlun-
inni, þær fást einfaldlega
ekki, sem dæmi má nefna
ýmis verkfæri, einkum sér-
verkfæri, 9,6% álagning, ýms-
ar bygging'avörur og ýmsar
matvörur. —
6a. Ekki skal ég segja um hversu
mikið er um þennan vanda
hér á landi, en hitt er vist, að
það álagningarprósentukerfi,
sem hér rikir, hvetur menn
frekar en hitt til þess að kaupa
dýrari vöru inn til þess að
meira fáist út úr prósentunni,
ekki alltaf spurt um gæðin, og
þarf ég ekki að skýra þetta
atriði nánar.
7a. Til skýringar nægir að benda
á mikla fjölgun snyrtivöru-
verzlana fyrir nokkrum árum
og poppfataverzlana nú. Þá
vil ég geta þess að heildverzl-
un er algerlega horfin í sum-
um greinum hér, t.d. bygg-
ingavörum, tízkuvörum, raf-
magnstækjum alls konar.
Menn þurfa t.d. að fara í 10
búðir, ef þeir vilja skoða úrval
af útvörpum eða þvottavélum
í stað einnar eða tveggja
verzlana.
9a. Ég þarf ekki að bæta neinu
við þessa fullyrðingu hvað
varðar verðlag á íslandi.
Ekki er hægt að tjá sig öllu
skýrar en hinir sænsku kratar
gera um kerfi, sem starfar á sömu
meginreglum og verðlagseftirlitið
hér á landi. Það einkennilega við
umræður um verðlagsmál hér á
landi er, að nánast allir aðilar,
sem um þau ræða og þekkja til
þeirra, eru sammála um, að kerfið
sé jfengið sér til húðar, en enginn
þorir að hrófla við þvi. Vafalaust
er það af ótta við verðhækkanir,
ef kerfinu yrði aflétt. En fullyrða
má, að þó svo að einhverjar verð-
hækkanir yrðu fyrst í stað á þeim
vörum, sem lægsta hafa álagn-
ingu, þá myndi stóraukin sam-
keppni jafna slíkt fljótlega og að
öðru jöfnu stuðla að stöðugra
verðlagi, þegar til lengdar lætur
og þar með hlutfallslegra verð-
lækkana miðað við ástandið í dag.
Önnur áhrif yrðu aukið vörufram-
boð, sem þýddi fleiri gæða-, verð-
og vöruflokka.
Kerfisbreyting i þessum anda
myndi tryggja mikið vöruframboð
á hagkvæmu verði. Loks myndi
hagræðing i verzlun og þjónustu
stóraukast, en of langt mál yrði að
fara út í það hér.
Ég he|d, ef öll þessi atriði eru
tekin og skoðuð ofan i kjölinn, þá
komist sanngjarnir og skynsamir
menn aðeins að einni niðurstöðu,
það er að afnema beri verðlags-
ákvæðin og tími sé kominn til að
reyna eitthvað nýtt og láta mark-
aðslögmálin og markaðsbúskap-
inn gegna hér stærra hlutverki en
hann gerir í dag. Til þessa þarf
ekki neina lagabreytingu, heldur
aðeins skoðanaskipti hjá við-
skiptaráðherra og verkalýðsfor-
ystunni, svo einfalt er málið.
Stvrktarfélag Landakotsspítala:
Afhenti Landa-
koisspítala gjöf
STYRKTARFÉLAG Landakots-
spitaia afhenti nýlega spítalanum
að gjöf heyrnartæki fyrir útvarp
til afnota fyrir aila sjúklinga
spitalans. Formaður félagsins,
Kristin Benjamínsdóttir, afhenti
gjöfina fyrir hönd félagskvenna,
en prforinna Hildegard veitti
henni viðtöku fyrir hönd systr-
anna. Dr. Bjarni Jónsson yfir-
læknir þakkaði gjöfina fyrir hönd
spitalans.
Styrktarfélag Landakotsspftala
var stofnað í ársbyrjun árið 1970
og er tilgangur félagsins að vinna
að málefnum spítalans. Verkefni
félagsins til þessa hafa nær ein-
göngu beinzt að því, að safna fjár
til ýmissa tækjakaupa og búnað-
ar, sem gerir vist sjúklinga á
spítalanum betri og ánægjulegri
og hefur félagið m.a. safnað fjár
til tækjakaupa og húsgagnakaupa
í leikstofu á barnadeildinni.
Nokkrar félagskvenna ásamt
prforinnu Hildegard og Dr.
Bjarna Jónssyni yfirlækni.
(Ijósm. Mbl. Sv. Þorm.)
Félagskonur hafa safnað fjái
ins á þann hátt að hafa kaffisölu
spítalanum vor og haust svo o
með happdrættum, sölu lukki
poka ofl., og hefur þessari fjái
söfnun verið ágætlega tekið a
hinum mörgu velunnurum spíta!
ans.
Formaður Styrktarfélag
Landakotsspítala er eins og áðu
segir Kristfn Benjamínsdóttir, ei
aðrir í stjórn eru Kristín Jóní
dóttir ritari, og Margrét Akadótti
gjaldkeri.