Morgunblaðið - 18.10.1974, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. OKTÓBER 1974
17
Svo sem öllum af eldri kynslóð-
um núlifandi Islendinga er kunn-
ugt, var það yfirleitt skoðun allr-
ar alþýðu manna fram á fyrstu
tugi þessarar aldar, að þorri Is-
lendingasagna hefði veigamikið
sannleiksgildi. Menn töldu vafa-
laust, að allir hinir merkari menn,
sem frá er hermt í sögunum,
hefðu verið til — og að þeim væri
lýst eins og þeir hefðu raunveru-
lega verið. Ennfremur var ekki
aðeins söguþráðurinn talinn
sannur, heldur og atburðalýs-
ingar, orðaskipti og einstök til-
svör. Og vissulega var rætt um
sögufólkið og felldir um þaðdóm-
ar, svo sem enginn efi gæti á þvf
leikið, að orð þess og athafnir
væru óyggjandi vitnisburður um
fc. ó þess. Þó kom fyrir, að fólki
fannst, að söguhöfundarnir
mundu bera einum og öðrum verr
eða betur söguna en vert hefði
verið, — samt voru menn sjaldan
sammála, þegareinhverimpraði á
slíku. En víst er um það, að sög-
urnar urðu stórum áhrifaríkari
til fyrirmyndar eða varnaðar
sakir þess að fólk trúði í sann-
leiksgildi þeirra. Þess minnist ég,
að Gíslahóll, Vésteinsholt, Sæból
og Seftjörn f Haukadal í Dýrafirði
voru stórum merkari og athyglis-
verðari staðir í augum jafnt
heimamanna sem gesta vegna
þess, að þeirra getur í Gfslasögu
Súrssonar, og svo var og um Aust-
mannsfell í Skutulsfirði, Langa-
botn og Einhamar f Geirþjófsfirði
— og sfðast en engu síður Hergils-
ey, þar sem Ingjaldur leyndi Gísla
og sagði hin minnisstæðu orð:
„Ég hef vond klæði, og hryggir
mig ekki, þó að ég slíti þeim eigi
gerr.“ Svo mun yfirleitt hafa
verið um sögustaði hér á landi, að
fólk, sem þar hefur búið eða
þangað komið, hafi fundíð, að
milli þess og þeirra væru tengsl,
sem minntu á þessi ógleymanlegu
orð Klettafjallaskáldsins: „En
ættjarðar böndum mig grfpur
hver grund, sem grær kringum
Islendings bein.“
Nú hefur einn fræðimaðurinn
af öðrum, innlendir sem erlendir,
rýrt svo sannleiksgildi Is-
lendingasagna, að þær eru yfir-
leitt litnar mjög öðrum augum en
áður fyrrum. Hefur hin róttæka
gagnrýni valdið hjá fjölmörgum
slíku tómlæti gagnvart sögunum,
að ég minnist þeirra áhrifa, sem
biblíugagnrýnin á fyrsta áratug
aldarinnar hafði á furðu marga og
þá ekki sfzt unglinga: Þeir gengu
ekki aðeins af trú sinni — virtu
að engu kristni og kirkju —
heldur virtu þeir og að vettugi
biblíuna með öllum hennar
feikna fróðleik, speki, snilli og
siðrænu gildi.
Hinir hálærðu fræðimenn telja
óhugsanlega tveggja til fjögurra
alda munnlega geymd samfelldra
og að miklu leyti óbrenglaðra frá-
sagna af mönnum, atburðum og
jafnvel orðaskiptum, enda geta
þeir bent á margt í sögunum, sem
auðsjáanlega sé rangt, ýkt eða svo
nákvæmlega hermt, að þar hafi
söguritararnir sýnilega talað frá
eigin brjósti. En þó að fjölmargir
hafi á þetta fallizt og flestir að
einhverju leyti, er og allmargt
gáfaðra og rýninna manna, sem
hyggja söguþráð margra hinna
merkustu sagna í öllu, sem máli
varðar, spunninn úr toga trúrra
munnlegra heimilda, aðalper-
sónur sagnanna yfirleitt sannar,
sérkennileg tilsvör rétt hermd og
að helztu atburðalýsingar eigi sér
stoð í upphaflega traustum frá-
sögnum þátttakenda. Hins vegar
hafi söguritararnir leyft sér
nokkrar ýkjur, viðbætur og úr-
fellingar og hagrætt samtölum til
aukins skilnings á merku sögu-
fólki — og jafnvel stundum
spunnið þau upp til að gera sög-
una áhrifameiri og skemmtilegri.
Þeir hafi og aukið nákvæmni f
atburðalýsingum, einkum frá-
sögum af mannvígum, þar sem
hópar áttust við eða afreksmaður
átti í höggi við marga síður vopn-
fima. Að þessum skoðunum hníga
mörg rök, sem eiga sér stoð í
uppruna þjóðarinnar, þjóðfélags-
háttum, réttarfari, þróun menn-
ingar og trúarbragða, skáldhneigð
og sagnagleði, aðstæðum manna
til samskipta hérlendis og meira
og minna sögulegum ferðum fjöl-
margra til annarra landa. Enn-
fremur má nefna þær stað-
reyndir, að allt fram undir síð-
ustu aldamót fóru sagna- og
kvæðamenn um héruð og jafnvel
landshluta á milli — og að margir,
sem enn lifa, muna karla og kon-
ur, er kunnu reiprennandi marga
rímnaflokka, langar sögur, sem
þeir höfðu heyrt lesnar eða lesið,
fjölda ævintýra, kvæða og sagna
af atburðum, sem gerzt höfðu
löngu fyrir þeirra minni.
Svo kem ég þá að því, sem er
orsök þess, að ég skrifa þetta
greinarkorn.
Mjög svo óvænt hafa mér borizt
heimildir frá tveimur mjög fjar-
lægum heimsálfum um margra
alda munnlega geymd samfelldra
ættarsagna, og á þar hlut að kyn-
þáttur, sem islendingar almennt
munu ekki telja líklegri til slíkrar
geymdar en hina skáldskapar- og
sagnaglöðu forfeður sjálfrar
Söguþjóðarinnar á fyrstu fjórum
öldum Islandsbyggðar!
Mánaðarritið Readers Digest
kemur út á 13 þjóðtungum í alls
milli 20 og 30 löndum allra álfa
heims, prentað í hvorki fleiri né
færri en 30 milljónum eintaka.
Nýlega fékk ég í hendur ágúst-
hefti hinnar dönsku útgáfu þessa
rits. Þar er birtur styttur fyrri
hluti af ættarsögu bandaríska
blökkumannsins Alex Haley,
ásamt greinargerð hans um til-
drög hennar. Haley er víðkunnur
og vel metinn rithöfundur, þó að
hann muni flestum ókunnur hér á
Iandi. Ættarsagan er ekki enn
komin á markað sem heild, en
Readers Digest hefur keypt eftir-
rit af handritinu og réttinn til að
láta gera úr því útdrátt handa sér
og öllum sínum tólf fylgifiskum.
Bannað er að birta nokkuð af efni
þessara rita, en ég tel, að heimilt
muni og jafnvel geti talizt auglýs-
ing að skírskota til efnis, sem þau
flytja, og segja lítillega frá
atriðum, sem sá, er það gerir,
telur merkileg og þó að margir
lesendur Morgunblaðsins hafi
þegar lesið framangreint hefti,
get ég ekki stillt mig um að vekja
á því athygli. Fjölmargir lesendur
blaðsins hafa ekki lesið heftið, og
fram hjá sumum hinna kynni að
hafa farið það gildi, sem mér
virðist formálinn að sögu Haleys
hafa f deilunni um uppruna og
gerð margra hinna merkustu Is-
lendingasagna . . .
Alex Haley er fæddur og uppal-
inn í bænum Henning í Tenessee-
ríki. Það rfki er á stærð við island
eins og nágrannaríkið Virginfa,
þar sem ætt Haleys átti lengi
heima. I báðum þessum ríkjum er
mikið stunduð akuryrkja og kvik-
fjárrækt, og þar voru áður fyrrum
mörg þau stórbýli, sem kölluð
hafa verið plantckrur á íslenzku.
Þar var vinnuaflið þrælar, sem
fluttir voru frá Afríku og hlutu
þá meðferð á leiðinni vestur yfir
hafið, sem lýst er rækilega í verð-
launabókum Thorkilds Hansens.
Tenessee og Virginfa börðust í
þrælastríðinu alkunna gegn
Norðurrfkjunum og urðu vígvöll-
ur öðrum ríkjum fremur. 1
Tenessee voru 1950 14 af hverju
hundraði fbúanna blökkumenn,
en 22 af hundraði í Virginíu.
Alex Haley var snemma skýr og
fróðleiksfús, og stóð hann og
hlustaði, þegar föðuramma hans
og fjórar aldraðar frænkur hans-
sátu í kvöldrökkrinu í ruggustól-
um á svölum íbúðarhúss foreldra
hans og röbbuðu saman. Varð
þeim einkum tíðrætt um sögu ætt-
ar sinnar. Hana gátu þær rakið til
manns, sem þær kölluðu ávallt
Afrfkanann, en frá honum er
Haley sjöundi ættliðurinn. Þær
kunnu mjög nákvæmlega frá því
að segja, þegar hann sem ungling-
ur var allt í einu sleginn í rot, þar
serri hann var einn síns liðs að
fella tré úti í skógi og sfðan settur
í járn, fluttur út í skip þrælakaup-
manns og svo hafður í járnum í
lest skipsins ásamt fjölda landa
sinna og látinn sæta að öllu leyti
hörmulegri meðferð á langri sigl-
ingu skipsins til hafnar í borg
þeirri í Maryland í Bandaríkjun-
um, sem nú heitir Annapólis og er
höfuðstaður ríkisins. Hann var
sfðan seldur plantekrueiganda í
Virginfu. Hann eignaðist konu og
dóttur, sem hét Kizzý, og henni
sagði hann sögur frá bernsku
sinni og reyndi að kenna henni,
hvað eitt og annað hét á móður-
máli hans. Hann benti meðal ann-
ars á fljótið, sem féll fram hjá
plantekrunni, og sagði Kamby
Bulongo. Eigandi hans kallaði
hann Tobby, en hann brást reiður
við, ef samþrælar hans kölluðu
hann því nafni. Hann kvaðst heita
Kin-tay. Saga hans og flest þau
orð, sem hann kenndi dóttur sinni
fylgdu ættinni mann frá manni.
Hinar greindu og fróðu konur
kunnu og frá mörgu að segja, sem
gerzt hafði á plantekrunum og
eins á þeim tíma, sem liðinn var
frá því, að þrælahaldið var af-
numið. Einkum voru þær fróðar,
amma hans og sú af frænkunum,
sem hét Georgia Anderson. Alex
Haley segir, að amma hans hafi
verið búin að „stútfylla" hann
sem barn og ungling af frásögn-
um um Afrfkumanninn og afkom-
endur hans, þegar hann 17 ára
gamall fór til herþjónustu í
flotanum. öll ár síðari heims-
styrjaldarinnar var hann síðar
borðþjónn yfirmannanna á her-
skipi, sem sveimaði fram og aftur
um sunnanvert Kyrrahaf. Honum
leiddist oft mjög mikið á þessu
skipi, og sér til dægrastyttingar
hóf hann ritstörf. Hann ákvað svo
að verða rithöfundur. Hann hélt
áfram þjónustu í flotanum eftir
lok stríðsins, en hann hafði skrif-
að eitthvað á hverju kvöldi sex
daga vikunnar í átta ár, þegar
hann loks gat selt vikuriti smá-
sögu, og 37 ára var hann orðinn,
þegar hann tók þá ákvörðun að
lifa á því að skrifa. Um skeið vann
hann að ritstörfum í þjónustu
hins svarta leiðtoga Múhameðs-
trúar blökkumanna í Bandaríkj-
unum, Malcolms X, og færði í
letur hina víðlesnu ævisögu hans.
Hugur Haleys hvarflaði þá oft
og tíðum að því, hvort honum
mundi geta tekizt að skrifa sögu
ættar sinnar. Og þar kom, að hann
tók að leita í skjalasöfnum stað-
festingar á þeim frásögnum, sem
hann hafði heyrt á bernsku- og
unglingsárum sínum. Nú var
amma hans látin, en enn var á lífi
Georgía Anderson, sú af frænkum
hans sem var með afbrigðum fróð
um allt, sem drifið4iafði á daga
ættar hennar í Bandaríkjunum —
og kunni gleggst að segja frá for-
föður sínum, Afrfkumanninum.
Arið 1962 hafði Haley orðið svo
mikið ágengt, að hann taldi sig
hafa fengið nægilegt efni i sögu
þeirra sjö kynslóða ættarinnar,
sem búið höfðu vestan Atlants-
hafsins, og honum hafði tekizt að
finna í söfnum, að rétt væru
hermd nöfn forfeðra og for-
mæðra, búseta þeirra og lffsstörf
og ennfremur lýsingar á kjörum
og meðferð plantekruþræla allt
til þess að þrælahald var bannað
með lögum í Bandaríkjunum.
En þetta var honum ekki nóg.
Hann varð með einhverju móti að
hafa uppi á ætt sinni f Afrfku.
Hann kunni það hrafl úr máli
afrískra formæðra sinna og for-
feðra sem Kin-tay hafði kennt
Kizzý, dóttur sinni, og amma hans
og Georgía frænka höfðu munað,
og svo tók hann að venja komur
sínar í hinn mikla forsal í höll
Sameinuðu þjóðanna. Þar vék
hann sér að fulltrúum frá Vestur-
Afríkuríkjum og bögglaði út úr
sér orðum úr gleymdri blökku-
mannamállýzku, sem hann bar
fram með Tenessee-málhreim.
Fulltrúarnir ráku upp stór augu
og lögðu síðan á flótta. Loks rakst
hann á sérfræðing í vesturafrísk-
um tungumálum. Hann sagði, að
Kin-tay gæti verið sama og Kinte,
sem væri eitt af ættarnöfnum hjá
Mandika-kynþættinum, og
Kambý Bolongo kynni að vera
heiti Gambíufljótsins á Mandíka-
máli.
Þrem dögum eftir að Haley hitti
málfræðinginn, steig hann út úr
flugvél f Afríku. I Banjúl, höfuð-
borg Gambíurfkis, hitti hann
menn, sem fræddu hann á því, að
í þorpunum norður f landi væru
nokkrir öldungar, sem væru eins
konar lifandi heimildasöfn. Þeir
kynnu sögu kynþátta og ætta, eins
og hún hefði borizt frá föður til
sonar um mjög langan aldur, og
þessir fróðu menn, sem kallaðir
væru grfótar, segðu þessar sögur,
þegar kynþættirnir kæmu saman
sér til skemmtuuar og fróðleiks.
Kunningjar Haleys í Banjúl kváð-
ust kannast við Kinte-ættina og
lofuðu að leiðbeina honum eins
og þeim væri framast unnt.
Haley fór aftur vestur yfir haf,
og svo leið þá ekki á löngu, unz
hann fékk ábyrgðarbréf frá
Banjúl. Kunningjar hans þar
höfðu aflað þeirra upplýsinga, að
í þorpinu Júffúre væri grfót af
Kinte-ættinni. Haley brá við, fór
til Gambíu, leigði sér túlk og
fylgdarmenn og linnti ekki för
sinni fyrr en í Júffúre. Allt
reyndist standa heima, sem hon-
um hafði verið sagt og honum var
tekið opnum örmum. Og fróða
manninn fann hann. Hann var
kominn yfir sjötugt og var ekki
mikill fyrir mann að sjá, en hann
kunni frá því að segja, að forfeð-
ur hans hefðu látið þess getið, að
margt fólk frá Gambíu ætti heima
í landi, sem héti Ameríka. Hann
rakti síðan ættir og ættarsögur
mjög rækilega og sagði frá margs
konar atburðum, og þegar hann
var kominn aftur í tímann allt til
1750, sagði hann, að einn góðan
veðurdag hefði Kúnta, elzti sonur
Ömórasar, farið út í skóg að sækja
sér efnivið — og aldrei komið
aftur. Haley sagði síðan frá því,
sem amma hans og frænkur höfðu
frætt hann á, og það var vandlega
túlkað fyrir hinum fróða manni f
áheyrn fjölmargra, sem kringum
þá höfðu safnazt. Og svo varð þá
mikið um dýrðir, Haley fagnað
sem nánum ættingja, slegið um
hann hring og dansaður gleði-
dans...
Hann fór ekki vestur um haf
frá Gambíu, heldur til Lundúna.
Hinn fróði maður hafði sagt hon-
um, að einmitt þegar forfaðir
hans hvarf, „komu hermenn
kóngsins, í þetta hérað." Og f
Lundúnum tókst Haley að finna
skjallegar sannanir fyrir því, að
þeir „hermenn kóngsins," sem
grfótinn hafði getið um, hefði ver-
ið hersveit O’Hara offursta, sem
1767 sigldi upp eftir Gambíufljót-
inu til þess að ná í blökkumenn
handa James Fort þrælamiðstöð-
inni. Og í plöggum hins gamla
tryggingarfélags Lloyd komst
Haley að raun um, að skipið Lord
Ligonier hafði látið f haf frá
Gambíaósum 1767 og komið til
Annapolis morguninn 29. septem-
ber. I mikrófilmusafni f þeirri
borg fann hann blaðið Maryland
Gazettes frá 18. öld, og þar sá
hann í auglýsingu, dagsettri 3.
október 1767, að skipið Lord
Ligonier væri nýkomið frá
Gambíu „með fulla lest af heil-
brigðum úrvalsþrælum", sem
yrðu seldir á uppboði næsta mið-
vikudag...
Haley rannsakaði síðan ýmsar
skjallegar heimildir í hvorki fleiri
né færri en fimmtíu söfnum í
þremur heimsálfum og bar saman
við þær munnlegu, og meðal ann-
ars kynnti hann sér mjög vand-
lega alþýðumenningu Bambíu-
manna á 18. og 19. öld. Og eins og
séð verður af ævisögunni, hefur
sú menning engan veginn verið
ómerkileg. Loks fór hann frá
Afríku til Bandaríkjanna á vöru-
flutningaskipi og var hvorki í
káetu né hásetaklefa, heldur lá
hann fáklæddur niðri í lest á
berum plönkum — og í kolsvarta
myrkri. Hann vildi á þennan hátt
fá nokkra hugmynd um, hvemig
forföður sinum og milljónum kyn-
bræðra sinna hefði liðið á leiðinni
yfir hafið, en vissulega var þó að
búnaður þeirra stórum verri en
hans þar sem þeir lágu í fót- og
handjárnum f saur og óþef, kvald-
ir af viðskilnaðinum við ættingja
og vini og vitandi ekki, hvað við
tæki.
Ættarsöguna kallar Haley
Rætur, þar eð hún hafi ekki að-
eins gildi sem saga ættar hans,
heldur sem almenn heimild um
uppruna hinna amerísku blökku-
manna. Og honum farast loks
þannig orð í greinargerðinni, sem
hér hefur verið skirskotað til:
„Ég vil, að bók mín verði til
þess að auka sjálfsvirðingu kyn-
systkina minna — og minni okk-
ur, hvíta og svarta, á það að við
erum allir börn sama föður.“
Ég hygg, að þessi bók muni eiga
erindi til mikils þorra manna vítt
um lönd í öllum álfum heims, —
og Islendingum getur hún orðið
nokkuð merkileg heimild um
aldalanga geymd munnlegra
ættarsagna.
Búkmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALm
Athyglisverðar
heimildir um munnlega
geymd œttarsagna