Morgunblaðið - 05.01.1975, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JANUAR 1975
Vantar bor tíl að kanna
jarðlögtn % landgranninn?
Rætt við dr. Kjartan Thors, sem
rannsakar haísbotninn við Island
JARÐFRÆÐILEGA hefur Island
löngum þótt forvitnilegt land,
enda ungt land og enn í mótun,
auk þess sem það er á sérkenni-
legum jarðskorpumótum á hnett-
inum. Þetta er alkunna, enda hef-
ur áhugi verið mikill á rannsókn-
um á landinu sjálfu. Að sjálf-
sögðu nær jarðfræði íslands
lengra en að stöndinni, landið
heldur áfram út eftir landgrunn-
inu. En þar hafa ekki farið fram
jarðfræðirannsóknir í svipað því
jafn ríkum mæli sem á landi. Þó
er ekki síður mikilvægt að þekkja
hafsbotninn út frá landinu, sem
við erum nú að tryggja okkur sem
okkar eigið land. Ýmsar jarðeðlis
fræðilegar rannsóknir hafa að
visu verið gerðar á íslenzka land-
grunninu, einkum af banda-
rískum rannsóknaskipum, en
sáralítið af beinum jarðfræði-
rannsóknum.
Ungur jarðfræðingur, dr. Kjart-
an Thors, hefur nú valið sér hafs-
botninn kring um Island að verk-
efni. Jarðfræði á landgrunni
Vestfjarða var verkefni hans til
doktorsprófs í Bretlandi, þar sem
hann lauk prófi i jarðfræði árið
1969. Hann lauk svo við doktors-
ritgerð sina 1973 og starfar nú á
Hafrannsóknastofnuninni. Við
hittum Kjartan að máli og rædd-
um við hann um þetta verkefni
hans og fleiri. Að doktorsrit-
gerðinni um um landgrunn Vest-
fjarða vann Kjartan með því að
fara með i vorleiðangra hafrann-
sóknaskipanna, Arna Friðriksson-
ar og Bjarna Sæmundssonar, og
taka sýni af botninum út af Vest-
fjörðum. Siðan vann hann að
rannsóknum á sýnunum í
Manchester.
— Ég reyndi að kortleggja botn-
gerðir og gera kort af yfirborði
landgrunnsins á þessu svæði, hóf
Kjartan skýringu sína á verkefn-
inu. — Þá skoðaði ég gögnin, sem
ég hafði i höndum, i þeim tilgangi
að komast fyrir um uppruna og
sögu þess sets, sem er ofan á
íslenzka landgrunninu. Síðan
reyndi ég að fá upplýsingar um
vistfræði þessa svæðis og velti fyr
ir mér spurningunni um hugsan-
legt hagnýtt gildi þeirra bergteg-
unda sem þarna finnast.
— Nei, ég get varla sagt að neitt
mjög óvænt hafi komið fram,
svaraði Kjartan spurningu okkar.
Landgrunnið út af Vestfjörðum
einkennist af jökulsorfnu lands-
lagi, sem hefur myndazt, þegar
jökulsporðarnir gengu fram á
landgrunnið á ísöld, surfu þar
dali og skildu eftir sig jökulgarða
og jökulruðning. Jöklarnir tóku
þá i sig vatn sjávarins og yfirborð-
ið lækkaði. Þegar þessir jöklar
hopuðu svo aftur, þá fylgdi sjór-
inn þeim eftir inn yfir landgrunn-
ið. Hann réðst að nokkru á
þennan jökulframburð, sem þar
var fyrir, og skolaði fínasta efn-
inu til. Sjórinn elti jöklana inn til
landsins, þar til hann náði núver-
andi stöðu. Þegar sjórinn gekk
inn yfir, hefur hann rofið land-
grunnspallinn, sem hefur þá allur
sléttast mikið, ef miðað er við
landslagið uppi áþurru landi. Það
er því ekki hægt að segja, að
landslagið á sjávarbotninum sé
eins og á landi, þó ýmis fyrirbæri
séu þar í beinu framhaldi, eins og
t.d. állinn, sem liggur út úr ísa-
fjarðardjúpi. Berggrunnurinn er
gamall þarna, eða frá tertíer-
tímanum. Bergið eldist í átt til
Grænlands, svo það er trúlega
heldur eldra á landgrúnninu en
Vestfjarðabergið.
— Nei, það er varla nógu
gamalt til að hægt sé að ætla, að
þar sé olía eða dýrir málmar, svar-
ar Kjartan. En aldrei er hægt að
segja örugglega um slíkt fyrr en
rannsóknir hafa farið fram.
Maður finnur aldrei neitt, ef ekki
er leitað, og því er alls ekki rétt að
útiloka neina möguleika. Það sem
finnst þarna hagnýtt er helzt möl,
skeljasandur og slikt og e.t.v. út-
fellingar og ummyndunarefni.
T.d. fann ég í setinu glákonít, sem
erlendis er notað í áburð og slikt.
Ég tel að það hafi orðið til við
ummyndun á ýmsum setkornum í
sjó.
— Annars get ég í gamni sagt
þér söguna af því, þegar ég hélt,
að ég væri búinn að bjarga við
efnahag Islendinga, bætir Kjart-
an við og hlær. 1 einu malarsýnis-
horni, sem ég hafði fengið út af
Vestfjörðum, fann ég af tilviljun
eitthvert efni, sem ég átti erfitt
með að átta mig á hvað væri. Við
nánari athugun kom i ljós, að
þetta var platina, sem myndaði
um 2% af sýninu. Ef sýnið hefði
verið dæmigert um mölina á þess-
um stað, þá væru auðugustu plat-
ínunámur heims á Vestfjarðamið-
um. Ég fór því næsta ár á þessar
slóðir og kembdi svæðið, en þær
prufur, sem ég fékk i það skiptið,
innihéldu enga platínu. Ég hef
engar einhlítar skýringar fundið
á platínuinnihaldi þ.essa litla
sýnishorns, en ástæðan þarf ekki
að vera merkilegri en sú, að sýnis-
hornið hafi „mengazt" í rann-
sóknastofunni i Manchester. Það
er þó skemmtileg tilviljun, að
brezkir sjómenn munu hafa nefnt
þetta veiðisvæði Kiondike!
— Sáralitlar breytingar hafa
orðið á botninum þarna á Vest-
fjarðagrunninu síðustu árþúsund-
in, eða síðan sjávarborð komst í
núverandi horf, heldur Kjartan
áfram útskýringum sínum. Setið,
sem nú berst til sjávar, kemur
með ám niður i firðina og fellur
þar til botns. Eina viðbótin við
botnsetið úti á landgrunninu eru
því lífrænar leifar, sem hlaðast
þar upp. Setið verður þvi ákaf-
lega kalkríkt og getur á vissum
svæðum orðið nær hreinn skelja-
sandur. Setið er víðast hvar gróf-
ara en svo að það hreyfist fyrir
straumum, og það kaffærist smám
saman í dýraleifum. Uppi á
grunninu eru þetta kalkleifar, en
lengra úti er meira um kísilleifar.
— Jú, jarðfræðin og jarðfræði-
rannsóknir gefa óhjákvæmilega
allmiklar vistfræðilegar upplýs-
ingar. Jarðfræðin skapar um-
hverfið, sem dýralífið þróast i. Ég
skoðaði dálítið lífríkið á þessum
slóðum. Þegar sjórinn gekk yfir
landgrunnið í lok ísaldar hefir
lifríkið fylgt honum eftir. Lifver-
urnar, sem lifa á botninum, eru í
eins konar breiðri beltaskiptingu.
Næst landi eru lindýr mestu ráð-
andi á vissu belti, en eftir því sem
utar dregur koma aðrar tegundir,
sem nokkurs konar svörun við
dýpi og straumþunga sjávarins.
Fyrir utan lindýrabeltið geta ver-
ið mosadýr og skrápdýr, en yzt á
grunninu koma svo götungar. Á
dýpri svæðum i landgrunns-
hallanum eru ýmiskonar kísilleif-
ar, aðallega kisilþörungar, svamp-
ar og geislungar. A öllu land-
grunninu er semsagt eitthvert lif.
Það er ekki vafi á að dreifing
botndýra hefur mikil áhrif á
hegðun þeirra fiska, sem lifa á
lífverum á botninum. Ætla má að
fiskarnir færi sig nokkuð til í
samræmi við lífríkið á botninum.
T.d. skilst mér að steinbiturinn
sæki upp í þetta lindýrabelti,
þegar hann hefur fengið nýjar
tennur, sem hann skiptir um einu
sinni á ári, sem kunnugt er.
Annars er þekking okkar á ferð-
Kjartan um
borð í Bjarna
Sæmundssyni
að fást við bor-
inn, sem borað
hafði verið með
á hafsbotninum.
Unnið með botn-
sjártæki í mæl-
ingabátnum Tý.
Hrafnkell Guð-
jónsson, sjó-
mælingamaður,
og Kjartan
Thors eru að
setja út „fisk-
inn“.
Kjartan og Bandarfkjamaðurinn Philip Lanasa frá Hafrannsókna-
stofnun bandarfska sjóhersins með kjarna úr hafsbotninum, þar sem
borað hafði verið af rannsóknaskipinu Bjarna Sæmundssyni á
Eyjafirði.
um bolfisktegundanna fremur
ófullkomin, að því er ég bezt veit.
Við Hafrannsóknastofnunina
vinnur Kjartan áfram að rann-
sóknum á hafsbotninum kringum
Island. Verkefnið er ótæmandi,
eins og hann segir. A stofnuninni
vinnur hann við margþætt verk-
efni. Einn þátturinn er könnun á
hafsbotninum kringum Island, og
jarðfræðileg og landfræðileg
kortlagning. Farið er í leiðangra
með hafrannsóknaskipunum og
þetta þá samræmt öðrum verkefn-
um. Annar þáttur í störfum Kjart-
ans er vistfræðileg könnun á
landgrunninu í samvinnu við aðra
sérfræðinga stofnunarinnar. T.d.
er verið að koma af stað rann-
sóknaverkefni til athugunar á
hrygningu sildarinnar.
— Svo hefur virzt sem síldin
hrygni á ákveðnum botngerðum,
útskýrir Kjartan. — Með ná-
kvæmri kortlagningu á botninum,
teljum við að fara megi nærri um
það hvar hún muni hrygna og
vonum að fylgjast megi með
hrygningu sildarinnar á þessum
ákveðnu stöðum ár eftir ár. Til
slíkrar kortlagningar hefur verið
keypt nýtt tæki, svonefnd
botnsjá, en hún útbýr nokkurs
konar „loftmyndir" af hafsbotn-
inum með bergmálstæki. Þetta
tæki var prófað hér á Sundunum í
sumar og gaf góða raun. Vonumst
við til að geta hafið nokkuð við-
tækar mælingar með þessu tæki á
næsta ári, en það yrði gert í sam-
vinnu við Sjómælingar Islands.
Auk þess höfum við verið að
skoða botninn á þeim slóðum, sem
rækjan heldur sig.á, en það verk
efni er enn sem komið er nokkuð
laust í reipunum. En áhuginn er
mikill að kanna hvort samband er
milli botngerðar og dreifingar
rækjunnar.
— Auk þessara vistfræðilegu
athugana höfum við áhuga á ýms-
um jarðfræðilegum verkefnum,
heldur Kjartan áfram. Við höfum
áhuga á að komast undir yfirborð
botnsins og athuga eldri setlög. I
því sambandi fengum við rann-
sóknastofnun bandaríska flotans
til að aðstoða okkur við tilraunir
með boranir á islenzka land-
grunninu og utan þess á sl. ári.
Stofnunin lagði til tækin og bor-
unin fór fram af rannsóknaskipi
okkar, Bjarna Sæmundssyni. Við
tókum nokkra borkjarna fyrir
norðan land, inni á Eyjafirði og
þar fyrir utan og gátum borað
3—4 m ofan í botninn með þess-
um tækjum. Þarna fengum við
nokkra stutta kjarna og erum að
byrja úrvinnslu á þeim. Þórdís
Ölafsdóttir jarðfræðinemi vinnur
að því með mér. Þarna er verk-
efni, sem við hefðum áhuga á að
útfæra nánar. Með því er hægt að
vænta þess að fá upplýsingar um
veðurfarssögu, öskulög, sögu eld-
gosa og upplýsingar um almenna
jarðsögu botnsins. Eins og er
skortir okkur fé til að eignast
bortæki, sem landgrunnsnefnd
ætlaði að reyna að útvega okkur á
næsta ári. Þá höfum við i huga
bor, sem gæti borað 20 m eða
meira niður i jarðlögin og sem
hægt er að nota af okkar skipum.
Landgrunnsnefnd hefur þegar
veitt talsverðu fé til okkar verk-
efna, en upphaflega samdist svo
um að hún veitti fé til tækjakaupa
og til að koma þessari starfsemi i
gang. Nú rikir nokkur óvissa um
framhaldið, því í frumvarpi til
fjárlaga næsta árs var nefndinni
ekki ætlað neitt fé.
— Landgrunnið er geysistórt
svæði og óaðskiljanlegur hluti af
Islandi, þó það hafi þá sérstöðu að
vera neðansjávar um þessar
mundir sagði Kjartan í lok sam-
talsins. Mér finnst það vera sið-
ferðileg skylda okkar að leggja
talsvert af mörkum til þess að
reyna að öðlast skilning og þekk-
ingu á þessu landsvæði okkar,
ekki síður en gert er á þurru
landi. Það mun lika koma í ijós,
að það, sem lagt er í slikar rann-
sóknir nú, mun skila hagnaði um
ókomin ár. — E.Pá