Morgunblaðið - 11.04.1975, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. APRIL 1975
íslandssaga
19
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JDNSSON
SAGA ISLANDS I.—II. 306+336
bls.
Hid fslenzka bókmenntafélag.
Sögufélagið. Rvík 1974—75.
ISLANDSSAGA þjóðhátiðar-
nefndar undir ritstjórn Sigurðar
Lindals fer rösklega af stað, tvö
bindi komin með fárra mánaða
millibili. Þvi fremur má gera sér
vonir um að ekki muni standa á
framhaldinu. Takist að ljúka
verkinu má það teljast afrek út af
fyrir sig ef hiiðsjón er höfð af
sambærilegum fyrirtækjum á
undan förnum áratugum. Rit-
stjóri getur þess í formála að á
þessari öld hafi tslendingar „ekki
eignazt neitt samfellt yfirlit yfir
sögu sina".
Ritið heitir „Saga Islands*' og
höfundar eru margir. Sú spurn-
ing vaknar við lesturinn hvar
draga skuli mörkin milli sam-
felldrar „sögu" og ritgerðasafns
um söguleg efni og undir hvort
heitið þetta rit skuli þá flokkast.
I formálanum segir meðal
annars:
„Eins og sjá má, hefur verið
leitað til margra sérfræðinga um
samningu þessa rits, enda naum-
ast á færi neins eins manns að
vinna slikt verk. Þvi fylgir að visu
sá ókostur, að hætt er við ýmiss
konar misræmi, svo sem óþarfa
endurtekningum, óeðlilegum
hlutföllum milli einstakra þátta
og ólikum sjónarmiðum um mat á
sögulegum fyrirbærum. Leitazt
hefur þó verið við að draga úr
sliku eftir föngum, þannig að ritið
yrði sem næst því að vera sam-
felld heild."
Þessi orð Sigurðar Líndals gefa
til kynna hluta þess vanda að
stýra riti sem þessu. Við það bæt-
ist svo að menn eru misjafnlega
fljótvirkir. Menn lofa en gleyma,
skortir tima vegna annarra starfa
eða hreint og beint forfallast og
er þá hugsanlega enginn til að
hlaupa i skarðið nema ábyrgðar-
maðurinn hvað þegar hefur gerst
við samantekt þessarar íslands-
sögu.
Ritstjóri stórverks af þessu tagi
þarf að vera ekki aðeins vel
heima í viðfangsefninu og góður
skipuleggjari, heldur verður
hann að hafa myndugleika og
stjórnsemi til að segja fyrir verk-
um, skera niður eftir þörfum og
— endursenda handrit ef settum
reglum er ekki hlitt eða verk ekki
nógu vel af hendi leyst.
Höfundur á hinn bóginn, sem
tekur að sér að skrifa um tiltekið
efni, verður að fá i hendur ná-
kvæma áætlun um allt verkið og
fyrirmæli um sinn hlutaþess —
hvað hann á að leggja til ritsins og
hvað ekki. Sigurður Líndal virðist
hafa gefið höfundunum harla
frjálsar hendur. Til að mynda ber
Með tilliti til þess misréttis á
kosningafyrirkomulagi til aðal-
funda landshlutasamtakanna,
sem frumvarpið gerir ráð fyrir, er
það ótakmarkaða vald, sem þeim
er ætlað að hafa til að skuldbinda
sveitarfélögin mjög viðsjárvert.
Mikill minnihluti getur þó algjör-
lega drottnað yfir og skuldbundið
öll sveitarfélög i kjördæminu
fjárhagslega, gegn vilja meiri-
hlutans. Með því að lögþvinga
sveitarfélögin til þátttöku í lands-
hlutasamtökunum, verða þau
sveitarfélög, sem eru mótfallin
því að leggja út í ýmsan kostnað á
vegum samtakanna, engu að síður
skyldug til að greiða sinn hluta af
kostnaðinum. Landshlutasam-
tökin geta með öðrum orðum
ráðskazt með fjármuni einstakra
mt
indinu?
ið lögþvinga
tjórnvald
sveitarfélaga i algjörri óþökk
þeirra. Að minu áliti er megin
tilgangurinn með þvi að lög-
þvinga sveitarfélög til þátttöku í
landshlutasamtökum sá, að sam-
tökin nái sent viðtækustu valdi
yfir málefnum hinna einstöku
sveitarfélaga, ekki sízt á sviði
fjármála, og að öll sveitarfélögin
verði skyldug til að borga kostn-
aðinn af öllu þvi, sem landshluta-
samtökin taka sér fyrir hendur,
hvort svo sem þau vilja eða ekki.
Nánari
athugunar þörf
Sveitarstjórnarmenn hafa
almennt sýnt lögþvingunar-
tilraunum landshlutasamtakanna
mikið afskiptaleysi lengst af. Hin
einstöku sveitarfélög hafa mér
vitanlega ekki fjallað um málið að
neinu ráði, enda ekki leitað eftir
áliti þeirra um lögfestingu hins
nýja stjórnvalds. Hins vegar hafa
nokkrir menn, sem sæti hafa átt í
stjórnum landshlutasamtakanna
verið kappsfullir um að gera úr
þeim nýtt stjórnvaldsbákn. Hafa
þeir verið ólatir við aó leita eftir
því við alþingi, að það þvingaði
sveitarfélögin undir hið nýja
stjórnvald með löggjöf.
Það er mjög athyglisvert, að i
greinargerð með frumvarpinu er
ekki nefnt eitt einasta sveitarfé-
lag, sem óskað hefur eftir lög-
þvingun landshlutasamtakanna.
Almenn endurskoðun á löggjöf
um sveitarstjórnir stendur nú
yfir, og skiptir það meira máli, að
tií hennar verði vandað, en að
henni verði hespað af á sem
skemmstum tima.
Eg sé sérstaka ástæðu til að
beina því til miðst jórnar og þing-
manna Sjálfstæðisflokksins, að
þeir beiti sér fyrir nánari
athugun þessara mála og kanni
viðhorf þeirra manna, sem sæti
eiga í sveitarstjórnum sem full-
trúar sjálfstæóisflokksins, áður
en þeir stuðli að nýrri lagasetn-
ingu á þessu sviði. Hin ólýðræðis-
lega uppbygging, sem lagt er til í
frumvarpinu að verði á stjórn
landshlutasamtakanna, sam-
rýmist ekki stefnu Sjálfstæðis-
flokksins. Þá er ekki séð fyrir
afleiðingar þess valds, sem lands-
hlutasamtökunum er ætlaó að
hafa yfir fjármálum sveitarfélag-
anna, en það kann að þýóa i fram-
kvæmd, að hin einstöku sveitar-
félög verði að meira eða minna
leyti svipt fjárforræði sínu.
Eg leyfi mér þvi að lokum að
láta i ljós þá von, að alþingi stöðvi
framgang þessa máls, að svo
komnu máli, eins og það hefur
tvivegis gert áður.
óhæfilega mikið á endurtekn-
ingum, bæði beinum og óbeinum,
og mismunandi skoðunum sem
erfitt er að henda reiður á og
meta þar sem hver hefur unnið í
sínu horni. Eg tek hér dæmi af
því hvernig höfundar ræða á mis-
munandi hátt um mannfræðileg
einkenni Islendinga á liðnum
öldum. Sigurður Þórarinsson
segir svo á bls. 95 í fyrsta bindi:
„Um 1100, þegar Hekla leggur
Þjórsárdal i eyði, er meðalhæóin
um 172 sm. A 17. og 18. öld kemst
hún niður í 167 sm, en mun nú
vera um 177 sm.“
Skömmu aftar eða á bls. 104
segir Kristján Eldjárn um sama
efni:
„Til er talsvert af beinum
manna frá 10. öld, einkum úr
heiðnum kumlum. Þessi manna-
bein eru dæmi um beint samband
við fornmenn. Eftir beinunum að
dæma hefur meðalhæð karla þá
verið tæpir 172 sm. Til saman-
burðar skal þess getið, að sam-
kvæmt mannabeinamælingum
hefur meðalhæð karla á 15.—16.
öld verið liðlega 171 sm, en á 18.
öld liðlega 169 sm."
Hér ber ekki alveg saman svo
höfundar virðast annaðhvort hafa
stuðst við mismunandi heimildir
eða lesið á mismunandi hátt úr
sömu heimildum og gefur þá auga
leið að þeir hafa unnið án sam-
bands hvor við annan og án vit-
undar um framlag hvor annars.
Og enn kemur Jakob Benedikts-
son að sama efni (bls. 159—160 i
fyrsta bindi):
„Um mannfræðileg einkenni
landnámsmanna er fjallað hér að
framan (bls. 103), og verður það
mál ekki frekar rakið hér."
Við þessi orð er tvennt að
athuga. I fyrsta lagi vísar Jakob
aðeins til annars þeirra tveggja
staða þar sem fjallað er um
„mannfræðileg einkenni". I öðru
lagi er tilvísun hans ónákvæm þar
sem lítið sem ekkert er um efnið
sagt á þeirri bls. sem hann til-
greinir heldur á næstu síðum á
eftir, bls. 104—106.
Annað dæmi og annars konar:
Siguröur Þórarinsson hugleiðir
íbúafjölda landsins á þjóðveldis-
öld og kemst að þeirri niðurstöóu
að „meðaltal af niðurstöðum
þeirra útreikninga, sem eitthvað
er byggjandi á, er um 77 þúsund".
I II. bindi (bls. 7) telur Gunnar
Karlsson hins vegar „að mann-
fjöldinn hafi að likindum verið á
bilinu 40—60 þúsund," en bætir
síðan við: „Ekki eru þó allir á
einu máli um það, enda kemur
önnur skoðun frarn i fyrsta bindi
þessa rits." Gunnar virðist hafa
kynnt sér allýtarlega framlag
annarra manna til ritsins og vísar
oft til þess eins og ofangreint
dæmi sýnir.
Gott er það og blessað út af
fyrir sig. En betra væri að hverj-
um hlut væru skil gerð á einum
og sama staó og þar gerð grein
fyrir mismunandi skoðunum ef
um er að ræða. Verst er á hinn
bóginn ef mismunandi sjónar-
miðum er kjálkað niður hér og
þar án minnstu innbyrðis tengsla
eða tilvísana.
Ritstjóri segir i formála aó „i
upphafi hafði sú stefna verió
mörkuð, að ritió skyldi ná til sem
flestra þátta Islandssögunnar,
þannig að auk stjórnmála-,
atvinnu- og menningarsögu yrði
þar saga sjálfs landsins og nátt-
úru þess — eöa með öörum orðum
saga þess umhverfis, sem þjóðin
hefur lifað i."
I samræmi við þessa stefnu
hefst ritið á Jarðsögu Islands
eftir Þorleif Einarsson. Þorleifur
er orðinn einn þeirra núlifandi
islensku jarðfræðinga sem mest
hafa skrifað um fræðigrein sína
fyrir alþýðu manna. Hann skrífar
á hlutlægan og útúrdúralausan
hátt eins og raunvísindamanni
ber og sómir þáttur hans sér
prýðilega þarna fremst í ritinu.
Sambúð lands og lýðs I ellefu
aldir nefnir Sigurður Þórarinsson
sitt framlag, er næst fer á eftir
jarðfræði Þorleifs, og fjallar unt
ýmis almenn landfræðileg efni á
ellefu alda skeiði Islands
byggðar, það er að segja allt fram
á okkar daga.
Fyrirsögnin gefur ótakmarkað
svigrúm sem höfundur líka notar
— í rauninni væri ekkert því til
fyrirstöðu að skrifa alla Islands-
söguna undir þessu kaflaheiti.
Sigurður skrifar læsilegan rabb-
stíl og neitar sér ekki um að láta
hugann reika samanber þessa
málsgrein svo dæmi sé tekið:
„Að sjá ísland landsnáms-
manna fyrir sér er eitthvað álika
og að sjá fyrir sér á ferðalagi um
berangra Grikklands það land,
sem Odysseifur þráði forðum tið.“
Hér er sem sagt sögulega skjal-
fest að Sigurður hefur komið til
Grikklands. Orðasambandið
„forðum tíð" notar hann ár og sið.
Kristján Eldjárn skrifar
þáttinn Fornþjóð og minjar.
Hann kveður svo að orói að
„ritaðar frásagnir seinni manna
má kalla óbein vitni um fornþjóð-
ina. Minjarnar eru hins vegar
bein vitni, það sem þær ná“.
Landnám og upphaf allsherjar-
ríkis nefnist næsti þáttur, höf-
undur Jakob Benediktsson. Tæp-
lega verður slikur rnaður vændur
um aó vera ekki nógu vel lesinn i
lexiu sinni. Samt er það nú svo að
sagnfræði hans svífur allt of
mikið í lausu lofti samanber eftir-
farandi handahófsdæmi:
„Mörkin milli heimalanda og
afrétta hafa orðið til smám
saman, en um það skortir allar
heimildir."
Hvi þá þessa getspeki? Hvernig
er hægt aó vita hvort mörkin hafa
orðið til allt í einu eða „smám
saman" úr þvi „um það skortir
allar heimildir"? — Annað dæmi
um hæpna fullyrðing:
„Ari fróói segir að fimmtardóm-
ur hafi verið stofnaður á lögsögu-
mannsárum Skafta Þóroddssonar
(1004—30) og verður sá atburður
ekki ársettur nánar, því að ekki
er mark takandi á frásögn Njálu
um það efni."
Hvi er „ekki mark takandi á
frásögn Njálu"? Vist hefur Njálu-
höfundur verið skáld gott og ekki
skort innsæi til að leggja persón-
um sinum i munn samtöl og geta i
sögulegar eyður. En eru likur til
að hann hafi leikið sér að fara
rangt með stórmerkilegar sögu-
legar staðreyndir sem staóið hafa
samtióarmönnum hans ekki fjær
fyrir hugskotssjónum en okkur,
sex öldum siðar!
Og hvaða skilyrði hafa menn nú
til að tímasetja nákvæmar atburði
á þjóðveldisöid en fróðustu menn
á þrettándu öld?
Og enn annað dæmi:
„Um þjóðskipulag landnem-
anna á Grænlandi er fátt vitað
með vissu, en sennilegt má telja
að það hafi verið sniðið eftir
islenzka þjóóveldinu að mestu
leyti.“ (Leturbreyting hér).
Þessi klausa segir bókstaflega
ekkert. Ekki neita ég því sem J.
B. segir að „Vinlandsferðirnar
urðu ekki tilefni til landnáms á
meginlandi Ameriku," en tel að
mátt hefði orða svo alkunna stað-
reynd á liðlegri hátt.
Tveir siðustu þættir fyrsta
bindis eru eftir ritstjórann og
heita Island og umhcimurinn og
Upphaf kristni og kirkju og
standa drjúgum nær því aó heita
„saga" en sumt sem á undan er
komið.
Annað bindi hefst svo á þætti
eftir Gunnar Karlsson, Frá þjóó-
veldi til konungsrikis. Skrif
Gunnars eru lífleg og yfirhöfuó
útúrdúralaus og að því er manni
sýnist byggð á traustri þekking á
efninu. Athugasemdir hans eru
lika til þess fallnar að bregða ljósi
yfir efnió þó fyrir komi full-
nútímalegt orðalag eins og þegar
hann segir um Heinrek Kársson
að hann hafi lengi verió „i þjón-
ustu Noregskonungs og hefur
sennilega verið ráðunautur hans
um Islandsmál".
Kirkjusaga Magnúsar Stefáns-
sonar Kirkjuvald eflist, er lika
greinagóð. Magnús hefur lengi
verió búsettur og starfandi í
Noregi og er vafalaust heima i
norskri kirkjusögu og er því vel
dómbær um þann þátt sem kirkj-
an átti i að tengja landið norsku
kirkju- og siðar einnig konungs-
veldi.
Er þá komið að þvi efninu sem
oft hefur hlotið óveruiegast rúm í
ritum af þessu tagi: fögrum list-
um. Jónas Kristjánsson skrifar
þarna Bókmenntasögu og er sá
þátturinn einna lengstur i ritinu
til þessa. Bókmenntasaga Jónasar
verðskuldar aó mínum dómi
margar stjörnur. Hann byrjar á
fornum germönskum bragarhátt-
um, rekur þráðinn sem sagt aftur
i svo gráa forneskju sem komist
verður, tekur þvi næst fyrir kveð-
skapinn íslenska, eddukvæði og
dróttkvæði, og endar á lausu máli.
Þættir Björns Th. Björnssonar og
Hallgrims Helgasonar um upphaf
íslenskrar myndlistar og tón-
listarsögu eru lika allrar athygli
verðir.
Lestina rekur svo Árni Björns-
son með Almenna þjóðhætti. Get-
ur hann þess i upphafi aó hann
muni „fjalla litillega um þá þætti
mannlegrar tilveru, sem einna
sjaldnast er gaumur gefinn í
sagnfræóibókum, nefnilega dag-
legt lif rnanna." Síðar segir hann:
„Heimildir um þvilík efni eru ein-
natt hvað rýrastar, einfaldlega af
því þessir hlutir voru of sjálfsagó-
ir til að ástæða þætti til að festa
lýsingu þeirra á blað. Vilji menn
t.d. leita útlistana á brúðkaups-
veizlum fyrr á tíðum, þá er um
snauðan garð að gresja í saman-
lögðum fornritum okkar. Vildi
hins vegar svo heppilega til, að
maður væri drepinn í slikri
veislu, þótti það frásagnaiverður
atburður, og þá gátu einstaka
svipmyndir af sjónarsviðinu
slæðzt með."
Þáttur Árna er skemmtilegur.
Þar er dregið saman í heild efni
sem annars liggur á víð og dreií i
margvislegum frumheimildum.
Sé svo að lokum endurtekið það
sem spurt var í upphafi: sagá eða
ritgerðasafn? Hvernig skal þá
svara? Ætli hið fyrrnefnda verði
ekki ofan á þó sums staöar sýnist
muna mjóu. Svo mikils verður að
virða þjóðhátíðarnefnd, sem átti
frumkvæói að þessu fyrirtæki, og
Bókmenntafélagið og Sögufélag-
ið, sem sjá um framkvæmdina, að
háar kröfur séu gerðar til þeirra
góðu herra. Flestir höfundarnir
hafa leyst verk sitt vel af hendi,
einstaka prýðilega. Tvo eða svo
hefði ég í sporurn ritstjóra beðið
að eiga ritsmíóar sínar sjálfir.
Ytri frágangur er ágætur, mynda-
val þar nteð talið svo og prentun
texta og mynda. Vonandi tekst að
sniða af seinni bindunum þá
agnúa sem óneitanlega blasa við
augum á þessum tveim en einkum
þó hinu fyrsta. Þá munu forstöóu-
menn ritsins geta litið yfir unnið
verk og sýnst það harla gott.
Erlendur Jónsson