Morgunblaðið - 09.08.1975, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. AGÚST 1975
Birgir Björn Sigurjónsson hagfrœðingur:
Um orkufrekan
Svargrein vegna skrifa
Ragnars S. Halldórssonar, for-
stjóra Isal, f Morgunblaðið
hínn 29/6, 1975 um sama efni.
Lengi hef ég beðið þess, að ein-
hver, sem gjörla þekkir til vanda-
mála stóriðju, á Islandi, hripaði
nokkur orð til frekari útskýringa
á grein ílagnars Halldórssonar,
forstjóra Isal. Svo hefur því mið-
ur enn ekki r,iðið.
Margt, sem staðhæft er í grein
Ragnars, tel ég ýmist hafa lítið
gildi eða vera rangfært, og er
óhæfa, að málið sé þagað í hel.
Skal þetta rakið í sömu efnisröð
og Ragnar hefur sjálfur kosið, og
mun engum dyljast undarlegur
málflutningur ál-forstjórans.
1. Súrálsverð:
I grein I Mbl. 16. maí 1975 er
fullyrt að verð á súráli að keyptu
til framleiðslu áls við verksmiðj-
una í Straumsvík sé of hátt.
Þetta vill Ragnar ekki fallast á
og má vel vera að hann hafi á
réttu að standa, en í því tilviki er
rökstuðningur hans nánast
lélegur. Ekki er vikið aukateknu
orði að því, hvaða verði ísal kaup-
ir þetta hráefni né heldur hvaða
verði önnur sambærileg fyrirtæki
kaupa súrál. Hins vegar finnur
Ragnar því stað í tímaritinu
„Metal Bulletin“ (4. feb. 1975),
að vöruskiptahlutfall súráls og áls
sé talið vera 5—5'A tonn af súráli
á móti tonni af áli, en á hausti
síðasta árs hafi sama hlutfall
verið 6—6'A tonn. Þetta er rétt
svo langt sem það nær, þ.e.a.s. að
á umræddum tíma hafi umrædd-
ar tölur verið gefnar upp í ofan-
greindu tímariti. En það er
líka allt og sumt. Túlkun Ragnars
á þessum upplýsingum er hins
vegar villandi ef ekki öldungis
röng.
I fyrsta lagi voru þessi hlutföll
ekki sannreynd af umræddu tíma-
riti, heldur birt f nokkurs konar
„HEYRST HEFUR“ fréttadálki.
Til þess er þá einnig að taka, að í
sama tímariti hafa verið gefin
upp önnur og óhagstæðari hlut-
föll (röksemdarfærslu Ragnars)
frá fyrra ári (sem ég er fús til að
sýna Ragnari, viti hann ekki
þegar allt um málið). I þriðja lagi
sé ég alls ekki jafn auðveldlega og
Ragnar, að raunveruleg hlutföll
Isal hafi verið 1:6,1 á fyrri hluta
árs 1974 og 1:5,7 á síðari hluta
sama árs — og þaðan af síður fæ
ég skilið, þó fyrrgreind hlut-
föll Isal væru rétt, að þau
séu samanburðarhæf við
hlutföllin úr „Metal Bulletin".
I þessu sambandi má geta
þess, sem Ragnar veit betur
en flestir aðrir, að markaðs-
aðstæður f upphafi þessa
árs gerbreyttust frá siðasta ári, og
viðmiðunarhæfni síðari hlutfalls-
ins er engin af þeim sökum.
En hér verka fleiri þræðir sam-
tímis en leikmannsaugu fá greint.
Alusuisse er eini eigandi Isal,
sem er ekki eina dótturfyrirtæk-
ið, heldur myndar fyrrgreint móð-
urfyrirtæki stóra og heimsþekkta
keðju, er einkum hefur starfs-
grundvöll í áliðnaði, en kemur
reyndár víðar við sögu. Nú er það
svo, að móðurfyrirtækið
Alusuisse, er samkvæmt samningi
aðal aðfangasali tsal og þess utan
eins konar söluumboðsaðili (með
„eðlilega" 2% þóknun af sölu-
verðmætum, sem um verður rætt
hér á eftir, gr. 3). Isal er því
aðeins veiburða hlekkur, sem allt
verður að sækja undir hagsmuni
móðurfyrirtækisins eða skyldra
fyrirtækja. Hvað þetta gæti í
rauninni þýtt skal látið ósagt, en
vfst er, að Isal er ekki íslenzkt
fyrirtæki með fslenzka hagsmuni
frekar en General Motors. Ur
niðurlagsorðum greinar Ragnars
má ráða, hvaða hagsmunir eru
honum efstir í huga: „Hafi þetta
breytzt, er ekki við Isal að sakast í
þeim efnum".
2. Á1 og járnblendi:
Næst gerir Ragnar að umtals-
efni samanburð á samningunum
við Alusuisse og Union Carbite. I
því samhengi finnst honum skjóta
skökku við, er forgöngumenn
járnblendi-samninga hreykja sér
af því, „hve samningarnir séu
miklu hagstæðari íslenzka ríkinu
heldur en tilsvarandi samningar
um álverið".
Eflaust veit Ragnar, hve erfitt
er að meta akkinn af álsamningun
um á þjóðhagslegum grundvelli,
og gildir um margt það sama um
járnblendisamningana. En það er
einkennilegur málflutningur að
telja reiknisfærðar þóknanir dótt-
urfyrirtækja til móðurfyrirtækja
sanna ágæti Isal umfram Járn-
blendiverksmiðjuna. Þetta sér
Ragnar sjálfur, enda stendur yfir
dálkinum „þóknun samkvæmt
samn. við Alusuisse". En þá
mætti spyrja: Eru til handbærar
tölur um raunverulegar milli-
greiðslur milli Isal og Alusuisse,
til samanburðar við þær, sem
þegar hafa litið dagsins ljós?
Ekki hirði ég um að ræða hér
samanburðinn á hlutdeild verk-
fræði- og tæknikostnaðar í heild-
arbyggingarkostnaði verksmiðj-
anna. En dæmið um hafnarkostn-
að vakti furðu mína. Á jafngengi
telur Ragnar höfnina í Straums-
vík 100 millj. kr. dýrari en höfn-
ina á Grundartanga, sem á að
kosta 500 millj. kr. og greiðast af
opinberu fé. Hafnarkostnaður er
talinn nema 1800 millj. kr. vegna
Straumsvíkur, og eins og Ragnar
segir: „greiðir Isal hann að
fullu“. Um þetta má margt segja
til frekari útskýringa, en til að
stytta mál mitt, þá er einfaldast
að láta það koma fram, að fjár-
mögnun hafnarinnar var með er-
lendu lánsfé, sem aflað var fyrir
opinbera tilstuðlan. Til þessa hef-
ur Isal haft sáralítinn fjárhags-
legan bagga af þessu nauðsynlega
mannvirki rekstrarins, en strax á
næsta ári eru fyrstu gjaldskyldar
greiðslur falla, mun fyrirtækið
eflaust niðurskrifa arðsemi sína
af þeim sökum og þannig halda
framleiðslugjaldi í lágmarki,
(sem verður sérstaklega rætt í
næsta hluta). Með því móti tekst
fyrirtækinu án vafa að halda uppi
stöðugt vaxandi skattinneign hjá
þjóðinni (þetta verður rætt
frekar f 4 hluta greinarinnar).
Þetta telur Ragnar höfuðrök-
semdir þess, að Isal beri einungis
að greiða 2,5 mill/kWh (3,0
mill/kWh til 1.10 1975) á móti um
og yfir 5,0 mill/kWh, sem Járn-
blendiverksmiðjunni er ætlað að
standa undir. Af einhverri ástæðu
hélt hann framleiðslugjaldinu
utan málsins, en það er tekið næst
til umræðu.
3. Orkuverð
og skattgreiðslur:
Yfirskrift þessa hluta greinar-
innar ber með sér, að Ragnar er
þess albúinn að ræða sköttun ál-
félagsins á breiðum grundvelli.
Það er vel, því gefi framleiðslu-
gjald og orkuverð samanlagt það,
sem við (Islendingar) eigum rétt
á að fá, þá skiptir í sjálfu sér
sáralitlu máli, hvernig upphæðin
dreifist milli ríkissjóðs og hins
hálf-opinbera fyrirtækis, Lands-
virkjunar.
Fram til 1. okt. 1975 greiðir Isal
3,0 mill/kWh, en eftir það 2,5
mill/kWh. Fyrir sfðasta ár, 1974
nam orkukostnaður 348 millj.
kr. hjá Isal, og hefði reynst
talsvert meiri, ef sömu samningar
giltu um Isal og Járnblendi-
verksmiðjuna. Fullyrðir Ragnar,
að mismunurinn hefði reynst 231
millj. kr„ en þá gefur hann sér þá
forsendu, að álverksmiðjan nyti
fríðinda vegna nýbygginga sem
er óeðlilegt fyrir það, hve gömul
verksmiðjan er orðin. Hefði
álverið verið á þessum samningi
lætur nærri að ætla megi, að orku-
kostnaðurinn hefði a.m.k.
þrefaldast.
I viðleitni sinni að réttlæta létt-
bæran rafmagnskostnað Isal,
reynir Ragnar æ ofan í æ að draga
járnblendiverksmiðjuna inn I
heildarmyndina. Nú er vitað,
m.t.t. reynslunnar af Isal, hve
varasamt er að treysta um of á
áætlanir og raunar er járnblendi-
verksmiðja ekki enn til á Islandi.
En Ragnar þreytist ekki á saman-
burði á því, hvernig útkoma járn-
blendiverksmiðjunnar hefði verið
á sl. ári, ef hún hefði verið komin
af stað og nýtti jafn mikla orku og
ísal (en í áætluninni er gert ráð
fyrir að fyrrnefnd verksmiðja
noti í reynd aðeins brot af orku-
notkun Isal), þá liti dæmið svona
út (allar tölur í millj. kr.):
tsal (Járnblendiverksmiðjan?)
orkukaup 348 579
skattur 288 50
samtals 636 629
Ragnar lætur lesandanum eftir
að dæma um málið, eftir að hafa
lagt fram ofangreinda efnisþræði
Birgir Björn Sigurjónsson.
í texta. Augljóslega er ætlazt til,
að menn komist að þeirri niður-
stöðu, að Isal greiði sízt minni
gjöld til fslenzkra aðilja en járn-
blendiverksmiðjan. I framhaldi
af þessari dæmisögu víkur Ragn-
ar að tveimur óskyldum málum að
því er lesandi mætti halda f
fyrstu, enda sé til þess ætlazt.
Fyrra málið er gagnrýni á „lé-
lega“ uppfyllingu orkusölusamn-
ings, þ.e.a.s. þegar Landsvirkjun
hefur ekki reynzt unnt að af-
greiða tilskylda lágmarksorku til
Isal vegna ytri atvika, t.d. nátt-
úruhamfara. Eftir að hafa plægt
jarðveginn hæfilega með þessari
umræðu, ræðir Ragnar á ný um
raforkuverið, sem hann telur sízt
of lágt m.t.t. annarra sambæri-
legra verksmiðja. Á meðfyljgandi
korti fær lesandi að sjá nokkra
staði, þar sem raforkuverð er
u.þ.b. jafn lágt og það sem ísal
greiðir. En það fyl#r ekki sög-
unni, að allar nýjustu verksmiðj-
ur í þessum atvinnurekrstri, að
Isal undanskyldu, hafa þurft að
semja um mun hærra raforku-
verð, eða um og yfir 5 mill/kWh
og allt að 10 mill/kWh. Aldur
verksmiðjanna má því jafnvel
rekja beint af kortinu með Isal
sem undantekningu.
Sfðan segir Ragnar orðrétt (og
vísar til fyrrnefndrar myndar af
vatns- og gasorkulindum fyrir ál-
framleiðslu): „Af þessari mynd
má sjá, að ef orkuverð væri veru-
lega hærra til Isal en nú, mundi ál
frá ísal ekki lengur vera sam-
keppnisfært I Bandarfkjunum".
Þessi fullyrðing stenzt, svo fremi
sem Ragnar telur rúmlega 5
mill/kWh raforkuverð litlu
hærra en 2,5 mill/kWh (eða 3
mill/kWh til 1. okt. 1975). Ég álít
100% hækkun raforkuverðs vera
verulega fyrir Island, en ég er
þess fullviss, að ál frá Isal myndi
ekki tapa markaðsstöðu sinni af
þeim sökum. Er raunar svo, að
hlutdeild raforkukostnaðar af
heildarkostnaði hefur farið sf-
minnkandi hjá Isal frá stofnun
fyrirtækisins (miðað við upphaf
lega áætlun Alusuisse), ef reikn-
uð eru raungildi kostnaðarliða.
En höldum fram tilvitnuninni:
„Hins vegar er samkeppnisaðstað-
an í Þýzkalandi betri, enda hefur
framleiðslukostnaður f Þýzka-
iðnað
landi hækkað meira en í nokkru
öðru landi vegna gengishækkun-
ar þýzka marksins." Á fyrr-
nefndu korti getur lesandinn séð,
að orkukostnaður vegna álfram-
leiðslu í Þýzkalandi er 10
mill/kWh, svo það er ekki einung-
is vegna gengishækkana þýzka
marksins (gagnvart íslenzkum
gjaldmiðli og bandarfskum), sem
samkeppnisaðstaða áliðnaðar frá
ódýrum raforkusvæðum er aug-
ljós.
Sfðara málið, sem ég gat um hér
að framan, lýtur að framleiðslu-
gjaldinu eðaafleiddri stærð þess,
er nefnist skattinneign tsal (hjá
íslenzka ríkinu). I reglunum á að
heita svo skv. frásögn Ragnars, að
framleiðslugjald reiknist 50%
nettó hagnaðar, en þó aldrei neð-
ar en að umsömdu lággildi ( sem
var á síðastliðnu ári 288 millj. ísl
kr.). Þegar svo stendur á, að 50%
hagnaðar er minna en fram-
leiðslugjaldið, þá myndast svo-
kölluð skattinneign. Við upphaf-
lega samningsgerð voru Alus-
uisse-menn svo sannfærandi um
arðsemi álverksmiðjunnar, að
engum íslendingi, sem til þekkti,
kom í hug að til þessa skattinn-
eignarákvæðis þyrfti nokkru
sinni að koma. Reynslan hefur
hins vegar sýnt okkur, að Isal
hefur ennþá vart náð að sýna
nægjanlegan hagnað til að koma f
veg fyrir myndun skattinneignar
( að undanskildu árinu 1973).
En hver er raunveruleg ástæða
þess, að skattinneign myndast?
Ragnar segir hana verða til
„vegna verðbólgu". Eflaust er sú
skýring rétt svo langt sem hún
nær, en lítum nánar á málsatvik.
Hér er um að ræða meiri hækkan-
ir á gjaldahlið rekstrar (hráefna-
kostnaði) en tekjum (álverði)
fyrirtækisins.
Þá er að kanna, hvaða gjaldalið-
ir hækka og hvers vegna. Vitað er
t.a.m., að Alusuisse selur Isal mik-
ilvæg hráefni eins og súrál. Raun-
ar er freistandi að láta sér detta í
hug, að verðlagning (tiltekinna)
hráefna sé ein af mörgum mögu-
legum leiðum til að flytja frá dótt-
ur- til móðurfyrirtækis milli-
greiðslur umfram „þóknun sam-
kvæmt samn. við Alusuisse". Sé
sú tilgáta rétt, að auðvelt sé að
halda vægi gjaldaliða ofan tekna,
hvort heldur ætlunin sé að færa
fé til dótturyfirtækis eða frá
(eftir skattheimtukerfi í viðkom-
andi löndum), þá verður ekki
annað séð en að Alusuisse-ísal sé
ákjósanlegt dæmi úr hópi fjöl-
þjóðafyrirtækja.
I sjálfu sér má ætla, að það sé
Alusuisse bókhaldslegt hagræð-
ingaratriði, hve háan skatt tsal
greiðir árlega á Islandi. Hingað til
hefur aðeins lágmarksfram-
leiðslugjald verið greitt og skatt-
inneign hlaðist upp öll starfsár
tsal nema 1973. Hún hefur hingað
til verið dregin frá framleiðslu-
gjaldi (en ekki t.d. hreinum hagn-
aði) og þannig velur Isal tíma til
greiðslu gjaldfallins framleiðslu-
gjalds annars vegar og hins vegar
notkunar á skattinneign.
4. Hlutur Alusuisse
og hlutur fslands:
Undir þessari fyrirsögn afgreið-
ir Ragnar í styttri pistli hluta-
skiptin vegna verksmiðjunnar í
Straumsvík. Reyndar er brugðið
upp teikningu að auki, sem sýnir
samanburð á áætlaðri rekstrar-
niðurstöðu 1967 og rekstrarniður-
stöðu 1974 m.t.t. hlutaskiptanna.
Þessi teikning er hins vegar röng,
ef miðað er við raungengi eins og
þegar hefur verið vikið að í sam-
bandi við raforkuna. Auk þess er
launakostnaður vegna al-
menns vinnuafls áætlaður mun
hærri í bandarfskum dollurum en
hann gæti hafa reynzt samkvæmt
gildandi kjarasamningum 1974.
Ennfremur hefur framleiðslu-
gjaldið orðið mun lægra en upp-
haflega var áætlað að það yrði.
Ekki finnst mér trúverðugt, að
gjaldeyristekjur vegna álversins
bæti upp ofangreindan hlutar-
missi, vonbrigði og óhagræði,
enda rétt að minna á þá stað-
reynd, að enn hvfla á þjóðinni
þungar erlendar skuldir vegna
framkvæmdanna við Búrfells-
virkjun og víðar, sem fáir aðilar
hafa notið eins ríkulega og Alus-
uisse-Isal. Illa launar kálfurinn
fóðrið.
Drögum saman
niðurstöður:
(1) Þróun súrálsverðs er for-
vitnileg fyrir þá sök, að þessi vara
er nær einungis seld af stórum
fyrirtækjum til annarra fyrir-
tækja svipaðrar stærðar eða sömu
„ættar“. En sáralítið er vitað um
raunverulega verðþróun þessa
mikilvæga hráefnis og bætir
Ragnar þar ekki almenna van-
þekkingu.
Margar og mótsagnakenndar
fullyrðingar um vöruskiptahlut-
föll súráls og áls eru til og jafnvel
rekjanlegar til sömu heimilda.
Segja því hlutföll Ragnars ekkert
f ullgilt um málið og raunar bend-
ir fleira til hins gagnstæða við
það, sem hann heldur fram. Hins
vegar hefði verið fengur í því að
fá upplýsingar um súrálsverð til
Isal ásamt samanburði á þessu
hráefnisverði Isal og því, sem
sambærilegar verksmiðjur
greiða.
(2) Við mat á þjóðhagslegri
hagkvæmni þess að bjóða fram
landsvæði og ódýra raforku
handa erlendu fyrirtæki getur
engin réttlæting falist í saman-
burði á eldri og yngri mistökum.
Að þessu leyti til hefúr saman-
burður verksmiðjanna tveggja, er
hér um ræðir, engan tilgang.
Ragnar virðist þessu ósammála
og dregur fram i dagsljósið tölur,
sem ætlað er að sanna, að Isal
þjóni móðurfyrirtæki sínu verr
(þ.e. borgi minna til Alusuisse
skv. samningi) en Járnblendi-
verksmiðjan myndi gera. Lesand-
anum er sfðan eftirlátið að draga
þá ályktun, að þar með þjóni tsal
betur hagsmunum Islendinga en
Járnblendifélagið. En þessu hljót-
um við að vera ósammála Ragn-
ari, bæði fyrir þá sök, að Isal-
Alusuisse höfum við þurft að
veita mun meiri inngreinda (in-
frastruktur) fjármögnun en inn-
viða en nokkru öðru erlendu fyr-
irtæki, og svo hafa vissulega
vaknað grunsemdir um óeðlilegar
milligreiðslur hjá Ísal-Alusuisse,
sem Járnblendifélagið- Union
Carbite hafa áreiðanlega ekki
(enn) gert sig sek um.
Ofangreind umræða getur því
aldrei verið grundvöllur að við-
miðun á þjóðhagslegri hag-
kvæmni. Þess í stað verður í
fyrsta lagi að meta, hvort skað-
semi verksmiðju er nægjanlega
og sannanlega lítil. Sé svo, þá ber
f öðru lagi að ganga svo frá hnút-
um, að fyrirtækið lúti íslenzkum
lögum. Ennfremur hlýtur það að
vera krafa, að viðkomandi fyrir-
tæki starfi á sama grundvelli við-
skipta og önnur fyrirtæki f land-
inu. I fjórða lagi verður málum að
vera þannig hagað, að „óeðlileg-
ar“ millifærslur milli móður- og
dótturfyrirtækja séu (nánast)
óframkvæmanlegar.
(3) Eins og við höfum þegar séð
er orkuverð tíl Isal alltof lágt.
Enginn vafi er á því, að hið full-
komna og vel rekna fyrirtæki í
Straumsvík, sem samtímis nýtur
þýzkrar nákvæmni og íslenzks
dugnaðar, stæðist áreiðanlega
þótt orkukostnaður þess ykist.
Minnast ber þess, að hlutföll
orku- og launakostnaðar á móti
beinum hráefnakostnaði hafa
lækkað verulega hjá fyrirtækinu
frá 1967, á meðan orkuverð og
reyndar flestir aðrir þættir fram-
leiðslukostnaðar hafa stóraukist
víðast hvar annars staðar.
Og í ljósi þessara staðreynda
hlýtur menn að reka í vörðurnar
með útskýringar á þvf, hvers
vegna ísal hefur flest starfsárin
ekki borið meiri hagnað en svo, að
helmingur hreins rekstraraf-
gangs hefur reynzt minni en lág-
marksframleiðslugjald. Þar með
hefur fyrirtækinu safnast skatt-
inneign, sem það hefur notfært
sér til lækkunar á skattgreiðslum
til íslenzka ríkisins. Einkum er
athyglisvert, hve heildarafkoma
Alusuisse hefur verið góð síðustu
Framhald á h!«. 21