Morgunblaðið - 04.03.1976, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. MARZ 1976
15
Mynd tekin á Eyrarbakka, þegar As-
grímur starfaði f ,4Iúsinu“ þar (vika-
piitur). Friðrik Gfslason frá Vestmanna-
eyjum tók hana.
viljað það til happs, að hann átti ekki
neinn þann að, er hann hefði getað borið
ráð sin undir og þess vegna gerðist eng-
inn til að draga úr honum kjarkinn“. 1
ljósi þessa verður hin óvænta framsetn-
ing föðurins að vegast og metast, þótt
hann beindi ekki orðræðum framar inn
á þá braut, en Ásgrímur var þá kominn
fast að fermingu og skammt til brottfar-
ar að heiman.
— Það var lán Ásgríms er hann hélt að
heiman, að fyrir orð Ingibjargar nokk-
urrar ljósmóður á Loftsstöðum var hann
ráðinn vikapiltur til Nieisens verzlunar-
stjóra á Eyrarbakka, í Húsinu sem svo
var nefnt. „Húsið" þótti menningarsetur
og talið jafngilda góðri skólagöngu að
komast þar í vist eða til dvalar. I Húsinu
ogyfir heimilislífunu þar öllu hvíldi
ferskur og glaðvær blær og þarna héld-
ust í hendur gestrisni, hjálpsemi,
ástundun, vinna og reglusemi.
Bókakostur var ekki ýkjamikill,
en talsvert af dönskum mynda-
blöðum og sum þeirra i stórum bindum,
sem Ásgrímur fékk að skoða að vild. 1
þessum blöðum mun hann í fyrsta skipti
hafa kynnzt erlendri myndlist og mundi
hann eftir myndum af einstökum mál-
verkum þar alla tíð síðan. Kynni þessi af
myndlist juku löngun hans til að mála
sjálfur, en hér urðu tómstundirnar ólíkt
færri en i foreldrahúsum og því minni
timi til að sinna þeim hugðarefnum. Þó
eignaðist hann á þessum árum sinn
fyrsta vatnslitakassa og þótti aó því mik-
ill fengur. Þarnakomst Ásgrímur í
fyrsta skipti i veruleg kynni við tónlist,
enda var í Húsinu stórt og vandað pianó
og heimilið stóð opið öllu söngelsku og
listhneigðu fólki. Er vafamál, hvort
söngur og tónlist hafi annars staðar á
landinu verið í meiri hávegum höfð á
þeim tímum. Hér heyrir Ásgrímur í
fyrsta skipti leikið á orgelharmoníum,
sem bræður nokkrir frá Meðalholtum i
Gaulverjabæjarhreppi, með afbrigðum
listfengir og músikalskir, smíðuðu sjálf-
ir og þar heyrir hann einnig í fyrsta
kirkjuorgelinu, sem austur kom. Bjó Ás-
grímur að þessum fyrstu kynnum sínum
af tónlist allt sitt líf, ogvafalaust einnig
annarri menningu og reglufestu, er þar
skipaði öndvegi. Tónlistin sat lengi í
Ásgrími og seinna þótti honum miður að
geta ekki aflað sér sæmilegrar þekking-
ar á tónlist, er hann kom til Kaupmanna-
hafnar, en þá varþað hið fyrsta, sem
hann gerði, að kaupa fiðlu, enda hafði
hann heyrt að fiðluleikur skerpti mjög
alla heyrn á tóna. En málaralistin sat i
öndvegi og ekki kom til þess, aö Ásgrím-
ur snerti fiðluna af eðlislægri háttvísi og
hræðslu við, að hann myndi valda ónæði
fólkinu, sem hann bjó hjá. I Húsinu
vakti athygli, að Ásgrímur fékkst við að
teikna og átti hann nokkra samúð með
þessu föndri og þá helzt hjá húsfreyj-
unni, sem bar eitt „listaverk" hans undir
dómbæran mann, sem kvað upp þann
úrskurð, að þar sem aðeins væri um
eftirmynd að ræða, yrði fátt ráðið um
sjálfstæða getu...
Að lokinni þriggjaog hálfs árs dvöl í
Húsinu þótti Ásgrími tími til kominn að
leita sér að arðmeiri atvinnu og ræður
sig á fiskiskútu frá Reykjavik og gegndi
sjómennsku í þrjár vertiðir. Eftir það
ræðst hann til vegavinnu áHellisheiði,
og loks er fjárhag hans svo komið, að
hann leysir sér lausamennskubréf, sem
þá kostaði 15 krónur. Annars var Ás-
Asgrímur Jónsson. — Myndina gerði
Jón Kaldal eftir plötu úr safni Karls
Ólafssonar ljósmyndara.
grimi það helzt minnisstætt fráþessum
árum, fyrir utan vos, strit, laklegan að-
búnað, harðneskju og hættur, ásamt lífs-
háska, — hið daglega strit, soðningu og
graut, rúgbrauð og margarín, sætsúpu til
hátíðabrigða á sunnudögum, — að út-
gerð skútunnar varð gjaldþrota. Hlaut
hann ekki annað endurgjald fyrir virkt-
irnar og það með miklum eftirgangs-
munum en stranga af kafþykku vaðmáli,
sem hann lét saumakonu áBíldudal
sníða úr tvo klæðnaði og tókst þá ekki
betur til en svo að fyrri fötin stóðu
allsstaóar á beini, en hin síðari, þegar
vesalingskonan vildi bæta hér um, urðu
hólkvió ... Þætti ungu fólki í dag þetta
rýr afrakstur þriggja vertíða!
En tveggja ára dvölin á Bíldudal varð
Ásgrimi gifturík. Honum höfðu nú safn-
azt nokkur efni af kaupi sinu þar í
vöruávísunum, sem hinn velviljaði öðl-
ingur Pétur J. Thorsteinsson innleysti í
gjaldgenga mynt er var einstök og frá-
bær fyrirgreiðsla á þeim tíma.
Ásgrimi var nú ekkert að vanbúnaði
lengur og í októbermánuði haustið 1897
tók hann sér far með póstskipinu Lauru
áleiðis til Kaupmannahafnar. Var hann
þá búinn til farar með tvö hundruð krón-
ur í peningum og tvenn vaðmálsfötin
góðu, eftir sjö ára strit á sjó og landi.
Ég hef hér að nokkru lýst aðdraganda
þess að Ásgrimur hélt utan til náms, tínt
til efni úr handbærum heimildum og þá
aðallega stuðzt við frásögn hans sjálfs í
bókinni „Myndir og minningar" er Tóm-
as Guðmundsson færði i letur árið 1955.
Það hefur verið ritað mikið og vel um
Ásgrim Jónsson, þótt að mínum dómi
hafi enn ekki séð dagsins ljós það rit,
með myndum og eftirprentunum, sem sé
lifsverki hans samboðið þótt aila við-
leitni beri að virða.
Starfsbræðrum Ásgrims mun þykja
það forvitnilegt hvað raunverulega bjó
að baki þeirri ákvörðun þessa brautryðj-
anda að ráðast í utanför til listnáms,
ekki vegna þess að efamál sé aó mynd-
skyn og sterk listhneigð hefur búið með
þjóðinni frá því að land byggðist. En hér
Þessa mynd tók Jón Kaldal út úr hóp-
mynd, sem var tekin í Danmörku um
aldamótin (skógarferð).
verða merk listsöguleg tímaskil. Mynd-
listin hefur átt blómaskeið sín hérlendis
i samræmi við þau skilyrði er henni voru
búin á hverjum tima. Hitt væri með
ólíkindum að listrænir hvatar hefðu
ekki þróazt meðal þjóðar í jafn mynd-
auöugu og litríku landi, sem lifað hefur
alla tið í trú á huldufóík, álfa, drauga og
hverskonar dularmögn í stokkum og
steinum.
Ásgrimur sótti ný og fersk viðhorf til
Kaupmannahafnar og rækti nám sitt vel
og af marksækni. Fyrst nam hann i
undirbúningsskólum til inntökuprófs í
konunglega fagurlistaskólann. Hann
náói inngöngu þar eftir tveggja vetra
fornám og allan þann tíma vann hann
fyrir viðurværi sínu með húsgagnamál-
un á stóru verkstæði með þá einu kunn-
áttu sem hann hafði aflað sér á Bíldudal,
og hélt hann því starfi áfram eftir að
hann hóf nám við listaháskólann. Á þess-
um árum var skólinn frekar stöðnuð
stofnun og olli það Ásgrími vonbrigðum
en úr því bætti hann með því að sækja
vel ríkislistasafnið og skoóa þar vand-
lega eldri sem nýrri meistara, einkum
minntist hann myndar þar eftir Van
Gogh, sem var gjörólík öllu þvi sem hann
hafði áður séð í málaralist. Hann gerði
sér margar ferðir á safnið til að skoóa
þessa mynd sérstaklega og einkum
hreifst hann af því hve myndin var fersk
ogtær i formi og lit.
Ásgrímur var þrjú ár i Listaháskólan-
um og var búinn að fá sig fullsaddan af
þeirri þrúgandi lognmollu er honum
fannst umlykja kennsluna. Var hann því
lausninni feginn og málaði upp frá þvi
svo sem andinn bauó hverju sinni.
Viðhorf Ásgríms til Listaháskólans
sýnir að hann hefur snemma skynjað
mikilvægi markvissrar vinnu og rýninna
viðhorfatil umhverfisins. Þetta var hon-
um persónulegur ávinningur og enginn
af skólafélögum hans munu hafa náð
frama að Harald Giersing undanskild-
um, sem forðaði sér raunar fljótt á braut
og leitaði annað til náms.
Ásgrimur hefur tvimælalaust verió í
senn bráðgerr og mjög næmur fyrir
kjarna hlutanna. Þá var hann kominn til
verulegs þroska er hann fór utan til
náms, en hann var þá kominn yfir tví-
tugt og gekk að hlutunum með yfirvegan
og rósemi. Hann þróar fljótlega með sér
vandað mat á eldri sem nýrri málurum
heimslistarinnar og horfir gagnrýnum
augum ámargt það sem danskir málarar
fengust við, og er það eftirtektarvert og
til ihugunar að slikt hafa nær allir spor-
göngumenn hans gert er numið hafa í
danska Listaháskólanum og einhverju
marki hafa náð.
Næstu árin var hann heima á Islandi á
sumrum en í Kaupmannahöfn á vetrum
að vetrinum 1906—7 undanskildum þeg-
ar hann hélt kyrru fyrir í Reykjavík og
vann m.a. allmargar þjóðsagnamyndir og
teikningar. Á þessum árum nýtur hann
styrks frá Alþingi, fyrst 600 krónur er
hækkaði siðar í 1000 krónur og má því
telja að Alþingi hafi sýnt rausn í garð
þessa listamanns. Hann hafði unnió sér
álits sem marksækinn listamaður, sem
mikils mátti vænta af og áþessum árum
var þjóðin að vakna til vitundar um
eigin mátt og farin að hefja sókn til
aukinnar menningar og sjálfstæðis.
Þótti því ekki nema sjálfsagt réttlætis-
mál að rétta listamönnum hjálparhönd
er fram úr sköruðu.
Asgrímur hefst nú handa að sýna
myndir sínar, fyrst í Melsteds-húsi í
Reykjavík, sem sem fyrr greinir, en svo
á vorsýningunum á Charlottenborg og
mun hann ekki sjaldnar en sjö sinnum
hafa átt myndir þar á tímabilinu 1904—
12. — Þátttaka í sýningum áCharlotten-
borg var Ásgrími uppörvun og styrkur,
auk þess að hann seldi iðulega eitthvað
af myndunum, sem var kærkomin búbót,
og þær fengu yfirleitt lofsamlega dóma
og stundum ágæta, m.a. frá hendi Emils
Hannover, sem var einn þekktasti list-
rýnir og listfræðingur Dana og, við hlið
J. Tetzen Lund, þeirra mestur listhöfð-
ingi áþessum árum. Jafnt einkasafnarar
sem söfn víða í Danmörku keyptu mynd-
ir Ásgríms.
Asgrímur ferðaðist töluvert á námsár-
um sínum, m.a. með Einari Jónssyni
myndhöggvara til Vfnarborgar og var þá
komið við á ýmsum stöðum á leiðinni,
svo sem Nurnberg og Berlín og söfn
skoðuð eftir föngum, seinna fór hann
einn síns liðs til Þýzkalands og varð
honum þá minnisstæðust heimsókn til
Dresden og þá einkum Madonna san
Sisto, nefnd Sixtínska madonnan á
Zwinger-safninu. Hann hlaut styrk frá
Alþingi til utanfarar árið 1907, og var
það aðallega fyrir hvatningu og tilstuðl-
an Bjarna frá Vogi, sem var alþekktur
fyrir einlægan stuðning við listamenn,
nam sá styrkur 3000 krónum, sem var
mikið fé í þá daga Ásgrimur hélt frá
Kaupmannahöfn áleiðis til Italíu í marz-
mánuði árið eftir með nokkurri viðdvöl í
Weimar, en þar stóð þá yfir viðamikil
listahátið. í Weimar sá hann í fyrsta
skipti mynd eftir annan upphafsmann
impressjónistanna, Claude Monet (hinn
taldist Edouard Manet) og var þar um að
ræða hið fræga málverk af dómkirkj-
unni i Rouen. Þetta varð Ásgrími mikill
og áhrifaríkur vióburður og virti hann
myndina fyrir sér hugfanginn og var frá
fyrstu stund með á nótunum. Þetta skeði
á þeim tíma er enginn áhugi var á þess-
ari tegund listar í Danmörku og jafnvel
danskir málarar, sem þá voru heima-
Framhald á bls. 19
Asgrímur Jónsson
og frú Bjarnveig
Brautryðjandinn i tslenzkri myndlist, og
einn af frjóustu snillingum okkar fyrr og
síðar, Ásgrímur Jónsson, listmálari, var
hreinlyndur maður og drenglundaður. Hroð-
virkni og óráðvendni óþekktur veikleiki í
brjósti hans. Hann var hreinn og beinn og
óskiptur hvar sem hann tók til höndum.
Á heimili Ásgríms og vinnustofu náðu
aldrei að gerja nein annarleg fóstur kæruleys-
is og hversdagsleika.
Ásgrímur ætti fáa trúnaðarvini og alla tíð
hina sömu. Hjá frændkonum sínum á Stýri-
mannastíg 5 var heimilisbragur hinum stranga
listamanni að skapi, og frænka hans, Bjarn-
veig Bjarnadóttir, varð snemma mikið eftir-
læti listamannsins, og síðar er hann kenndi
sjúkleika þess, er að lokum braut niður starfs-
þrek hans, var hún honum sannkallaður bjarg-
vættur.
Frú Bjarnveig átti þá eiginleika í ríkum
mæli, sem Ásgrímur mat hæst, reglusemi og
trúmennsku, ásamt skilningi á listsköpun hans
og lífsbaráttu.
Ef Ásgrímur Jónsson væri í dag á meðal
okkar, hefði hann sjálfur gert lýðum ljóst það
hnitmiðaða og fórnfúsa starf er Bjarnveig
Bjarnadóttir vann fyrir list hans síðustu ára-
tugi, og varla er ofmælt að hún hafi fært
lífsstarf hans nær okkur um hálfa öld.
R.J.