Morgunblaðið - 19.02.1977, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAC.UR 19. FEBRUAR 1977
21
Eftir rækilegan lestur á þeim
fjórum bindum, sem þegar eru
komin á prent af ritverkinu
Rætur fslenskrar menningar,
hef ég komist að þeirri niður-
stöðu, að höfundurinn, Einar
Pálsson, sé annað tveggja
skyggnasti og rökvísasti
vísindamaður íslands á sviði
hugvísinda, eða mesta núlif-
andi skáld þjóðarinnar — nema
hvort tveggja sé.
Ókunnugt er mér um hversu
marga skoðanabræður ég kann
að eiga i þessu efni, en alveg
vafalaust eru þeir nokkrir, þótt
þeir láti enn litið á sér bera.
Augljóst er hins vegar, að
hvorki er þá að finna í löggiltu
musteri Islenskra fræða,
Háskóla Islands, né I nefndum
þeim sem úthluta heiðri og
sóma og fé úr verðlaunasjóðum
til umbunar fyrir skáldskap eða
vísindi, þvi að mér vitanlega
hefur Einar Pálsson enn öngva
viðurkenningu uppskorið af
þeim akri, sem hann hefur
plægt og sáð okkar á meðal.
Meira að segja hefur hann
orðið að gefa rit sin út á eigin
kostnað og ekki fengið að ræða
efni þeirra innan veggja
Háskólans. Öngvu að síður
virðist mér óyggjandi vissa
fengin fyrir þvi, að hann sé nú
þegar orðinn heimsfrægur
meðal lærðustu háskólamanna
erlendis þeirra sem fást við
menningarfræði miðalda og
trúarbragðavísindi. Er Einar
nýjasta og gleggsta dæmið um
sannleiksgildi hins gamla spak-
mælis, að torvelt sé að verða
spámaður i sinu eigin föður-
landi. Sjálfur gæti hann með
Vesturheims, þá ekki einnig
geta lært af rannsóknum
heiðingjans, Einars Páls-
sonar?"
Viss gamansemi felst i þess-
um orðum, þó i alvöru séu
mælt. en vafamál tel ég, að með
réttu sé hægt að nefna Einar
Pálsson heiðingja, því að í sann-
leika sagt hefur hann varpað
undra björtu skilningsljósi á
margt, sem kristnum mönnum
hefur virst torræð gáta í
guðspjöllunum, en verður þeim
ný opinberun eftir lestur rita
Einars.
Ég vil hér með skora á alla þá
íslendinga, sem láta sig nokkru
varða menningu okkar að fornu
og nýju, svo sem skáldskapar-
list og ritlist, löggjöf, þjóð-
félagsskipan og trúarbrögð, að
lesa spjalda milli ritverk Einars
Pálssonar: Rætur íslenskrar
menningar. Þetta stórkostlega
timamótaverk felur i sér
Ragnarrök hefðbundinnar
söguskoðunar Norrænudeildar
Háskólans og innlendra og út-
lendra fyrirrennara þeirra, sem
nú skipa embættin, en jafn-
framt býður hann upp á himin
og nýja jörð, sem ris úr ægi
iðjagræn með gullnar töflur i
grasi.
Ekki ber að skilja orð min
svo, að ég telji Einar Pálsson
hrekja allar kenningar
norrænufræðinga. Hann styður
til dæmis í meginatriðum fyrri
skoðanir um uppruna ís-
lendinga — hvaðan landnáms-
menn hafi komið, en röksemda-
auður hans gerir keltnesku
(Irsku) áhrifin I landnámið,
lagasetninguna og þjóðfélags-
þvi sem hann nefnir „Hjóli
Rangárhverfis", sem er í raun
og veru landnám Ketils hængs,
nákvæmlega mælt og skorðað
ginnhelgum tölum, sem gilt
höfðu um þúsundir ára i
menningarsamfélögum heims.
Frumeining þess var fetið, sem
aftur skiptist I 36 byggkorn.
Miðja Hjóls Rangárhverfis var
Steinkross á Rangárvöllum
skammt norðaustur frá Hofi,
jörð Ketils hængs. Þvermál
hjólsins er 21600 fet, ginn-
heilög tala fornþjóða, sem svar-
ar til 64.136 km að nútima
lengdarmáli. Sé þetta þvermál
Hjóls Rangárhverifs framlengt
til Þingvalla, Alþingisstaðarins,
kemur út sama tala tvímögnuð
það er að segja 432000 fet, sem
var jafnvel enn helgari tala
meðal fornþjóða.
„Bókmenntaleg" rannsókn i
hefðbundnu formi liggur ekki
til grundvallar nýjum skilningi
Einars á hinu mikla meistara-
verki, Njálu, heldur hefur hann
notað hana sem formúlu til út-
reiknings á fjölmörgum teg-
undum goðsagna og táknmáls.
Möguleikinn til þessara hluta
byggist á því, að Njála er ekki
samin samkvæmt rithefð 19.
aldar og nútímans, heldur sam-
ríkjandi ritform I Evrópu allt
frá fornöld og langt fram yfir
blómaskeið íslenskrar saganrit-
unar. Launsagnir eru
bókmenntir, þar sem ritað er
dult — speki þjóðfélags.hug-
myndafræði eða heimsmynd
geymd i rituðu máli, er fjallar
um eitthvað annað á yfir-
borðinu. Þannig er það algengt
að persónur bókar séu dæmi-
gervingar tiltekinna hug-
mynda, siða eða stofnana."
Þetta merkir með öðrum
orðum, að Einar Pálsson telur
langliklegast, að flestar
persónur Njálu og Landnámu
hafi verið raunverulegar lif-
andi persónur, sem arfsagnir
gengu um mann fram af manni,
bæði í munnlegri geymd og
einnig skráðri, til dæmis á
höfuðsetri Oddaverja. —
Þessar arfsagnir notar
höfundur Njálu og gæðir þær
mögnuðu lífi. Vafalaust gefur
hann mörgum af sögupersónum
sinum, orðum þeirra og athöfn-
um, sitt eigið svipmót og sam-
tiðarmanna sinna á síðari hluta
Sturlungaaldar, eins og dr.
Barði Guðmundsson færir sterk
rök fyrir i riti sinu: Höfundur
Njálu.
En samtimis og um leið gæðir
að fyrsta bindið væri ályktun,
það er kjarni hugmynda.
(Einar nefnir þær tilgátur.
G.D.). Þetta bindi og hin næstu
væru þá greinargerðin. Þetta er
ef til vill orsök þess, að fræði-
menn sáu ekki ástæðu til að
ræða fyrsta bindið, þar eð rök-
stuðningur máls lægi ekki
fyrir. Nú er úr þvi bætt og
umræðuvettvangur skapaður.
Mega þeir nú ekki undan
skorast eða verða minni menn
ella. Satt að segja er þessi bók
slík opinberun, að maður
hrekkur víða hastarlega við.
Hvers vegna í ósköpunum hafði
ekki einhver séð þetta fyrr? —
Ástæða væri til að áhuga-
menn um sögu fögnuðu þessu
verki, annar eins hundavaðs-
háttur og ríkt hefur í sögu-
skoðun síðustu ára, þar sem
lærðir jafnt sem leikir hafa
keppst um að framleiða ýkju-
hugmyndir og afsönnunar-
kenningar á sannfræði sagn-
anna —
Má segja að alla hluti skildu
þeir jarðlegri skilningu.
Höfundur þessa verks tekur
okkur einfaldlega með sér upp
á sjónarhól, hvar blasir við aug-
um hugmyndaheimur forn-
aldar, þar með islenskra land-
Guðmundur Daníelsson:
Vituð ér enn -
eða hvat?
Huston Smith prófessor Einar Pálsson og Joseph Campbell goðfræðingur.
fyllsta rétti tekið sér i munn
orð Krists, þegar lærdómsmenn
Gyðinga sökuðu hann um villu-
trú og árásir á lögmálið. Þá
svaraði hann og sagði „Ekki er
ég kominn til að niðurbrjóta
lögmálið, heldur til að
fullkomna það.“ Sem betur
fer hafa nokkrir visindamenn
miðaldafræða — menningar- og
trúarbragðasögu — lesið þrjú
fyrstu bindin I ritsafni-Einars.
(Það fjórða, Steinkross, kom út
rétt fyrir jól 1976). Suma þessa
menn gæti ég nafngreint, enn
fremur rit þeirra og háskóla þá,
þar sem þeir eru prófessorar,
allt frá páfastóli i Róm til
Bandarikjanna og Kanada: Ég
iæt það þó hjá líða að sinni.
Óþarfa hlédrægni virðist samt
að þegja yfir því, :ð Einari
hefur verið boðin föst
prófessorstaða í fræðigrein
sinni við heimsfrægar mennta-
stofnanir miðaldafræða úti í
löndum. Rektor einnar þeirrar
hefur látið svo ummælt, og ég
hef orð hans svört á hvítu fyrir
framan mig:
„Ur því hinn heilagi Tómas
frá Aquina gat lært svo margt
af heiðingjanum Aristótelesi,
hví skyldum við, kristnir menn
skipulagið mun þyngri á
metum en þau eru áætluð I
ritum annarra höfunda.
norrænna fræða, þvi að yfir-
leitt virðast þeir halda, að öll
menning íslendinga á þjóð-
veldistímanum og fram yfir
ritunartíma íslendingasagna
hafi orðið til úr öngvu, nema þá
úr latneskri versagerð krikju-
skóla biskupssetranna og
munklífi klaustranna, og að
litið sem ekkert hafi verið sótt
til gamalgróinnar menningar
umheimsins. Einar Pálsson
sýnir og sannar aftur á móti
með óteljandi dæmum og
tilvitnunum, teikningum og
tölvísi, að heimsmynd land-
námsmanna, landnámið sjálft,
lögskipan og ritlist hafi staðið í
órofa tengslum við heims-
menninguna allt frá Ind-
verjum, Súmerum, Egyptum,
Hebreum, Grikkjum til tra,
Dana, Svia og Norðmanna.
Það allra furðulegasta og
stórkostlegasta við hinar rök-
visu kenningar Einars er þó, að
lykilinn að hinum leyndu
dómum hámenningar okkar
finnur hann i Njálu, Land-
námu, Sæmundar-Eddu,
SnorraEddu, Gylfaginningu og
kvæmt rithefð miðalda, svo
nefndri alligóriskri rithefð.
Til þess að gera ljósara hvað
hér er átt við, er rétt að vitna
orðrétt I það sem stendur efst á
blaðsíðu 15 I þriðja bindi rit-
safnsins, Tfmanum og
Eldinum, og er þar vitnað í
enska miðaldafræðinginn W.P.
Ker:
„Miðaldafræðingum ber
saman um að fyrrgreind rit-
hefð, svo nefnd alligórfa, hafi
verið eitt helsta bókmennta-
form miðalda. í alligóriskum
bókmenntum — (sem nefna
mætti launsagnir á íslensku
G.D.) er eðlilegur söguþráður
notaður til að geyma dulda lær-
dónia. Innvigðum er ætlað að
skilja verkið tvennum
skilningi, þó að almenningi
sýnist þetta einföld frásögn á
yfirborðinu. Launsagnir eru
ríkjandi rithefð í Evrópu allt
frá timum forn-Grikkja. Þær
eru svo þekktar allt frá Hómer
til Miltons, að meginhluti bók-
menntanna „beygir sig undir
ofurvald" þeirra,“ segir W.P.
Ker.
Einar Pálsson orðar sömu
hugsun á þessa leið:
„Alligória — launsögn — var
Njáluhöfundur persónur sinar
og umsvif þeirra goðsögulegum
eiginleikum, gerir þær að
persónugervingum fornrar
heimsmyndar, sem með kristni-
töku og síðar afnámi goðaveldis
er bannfærð af „rétttrúnaðar-
mönnum" nýs siðar, og verður
síðan gleymskunni að bráð —
að mestu leyti.
Njála verður því ein og
þríein, eins og Guðirnir. Yfir-
burða snillingur hefur skapað
Njálu og sameinað ihenni eigin
samtíð, arfsagnir um sögualdar-
fólkið og landnámsmennina,
trú þeirra og siði, og þar með
menningararf allrar heims-
byggðar frá upphafi.
Einar Pálsson tekur ekki
beina afstöðu til þess, hver
höfundur Njálu sé, en ekkert í
ritsafni hans, Rótum Islenskrar
menningar, rekst á við tilgátur
Barða Guðmundssonar. Sjálfur
efast ég ekki um að tilgáta dr.
Barða sé rétt: að höfundur
Njálu sé siðasti goðorðsmaður
íslands. afburðamaðurinn Þor-
varður Þórarinsson frá Val-
þjófsstað tengdasonur Odda-
verjans Hálfdánar á Keidum og
konu hans, kvenskörungs
Sturlunganna, Steinvarar Sig-
hvatsdóttur.
Ekki minnist ég þess að hafa
séð á islensku nema eina blaða-
grein, sem ber þess ótviræðan
vott, að islenskur maður hafi
lesið og skilið bækur Einars
Pálssonar, en þegar sú grein
var samin og birt, voru aðeins
tvö fyrstu bindin af „Rótum
islenskrar menningar“ komin
út. Greinin birtist i Morgun-
blaðinu 29. desember 1970 og
höfundur hennar er Kristján
skáld frá Djúpalæk. Fyrirsögn
greinarinnar er: Merkasta bók
ársins. — Þar segir meðal
annars:
„Fyrsta bindi þessa ritverks
kom út siðastliðið ár og bar
undirtitilinn Baksvið Njálu —
Talað á þingmáli mætti segja,
námsmanna og eftirkomenda
þeirra margra fram yfir
ritunartima Njálu. Þessi
heimur, sem Einar sýnir okkur,
er goðheimur. Hann lýkur upp
dyrum þessa heims með þeim
eina lykli, sem að honum
gengur og höfundurinn smiðaði
á löngum vinnudegi með
tækjum þeim, sem nefnast vilji
og vit. En efni lykilsins er
innsæi. Birta þessa goðheims er
heilagt ljós ævaforns átrún-
aðar, er sameiginlegur var
öllum indó-evrópskum þjóðum
frá því löngu fyrir vort timatal.
Mál þess heims er táknmál.
Innviðir hans háþróuð visindi
talna, er styðjast við raunveru-
legar mælingar og merkjalinur,
auk tákngilda sinna.
Nú kynnu ýmsir að halda að
okkur kæmi litt við órar goð-
fræða en höfundur veit betur.
Hann sannar að fornmenn
færðu þennan goðheim niður
til sin og þrýstu mynd hans á
hinn sýnilega heim, helguðu
jörð sína með táknum hans og
persónugervingum náttúruafla
sem guða, þar sem timinn einn
var eilífur. Dæmi um þetta
hefur hann fundið á íslandi,
Danmörku, irlandi og allt
suður um Litlu-Asíu til Ind-
lands.
Það eru engin tök á að gera
bók þessari skil nú, en ég segi
undir spott eða spámannsorð,
að Einar Pálsson hefur fundið
sannleik sem fyrr eða siðar
verður viðurkenndur sem
visindaafrek.
Einar rifur ekki niður ís-
lendingasögur, hann byggir
upp. Hann skilur tvimerkingu
þeirra, það er sagnamál og
táknmál. Hann sýnir okkur
nýja mynd af landnáms-
mönnum, ekki siðlausa
menntunarsnauða sjóræningja,
heldur djúpvitra höfðingja,
handhafa ævafornrar alþjóð-
legrar visku og trúarspeki. Við
Framhald á bls. 23
Einar Pálsson og Rætur íslenzkrar menningar