Morgunblaðið - 15.01.1978, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. JANUAR 1978
21
Elliðaár — frá upptökum og að árósum árið 1880. Kort Benedikts Gröndais.
fyrir skrifstofur ...“ Loks vlkur
hann að laxveiðinni. — Ég á lax-
veiðiréttindi víða um land, segir
hann og víkur fyrst að Korpúifs-
staðaá, — „hún rennur til sjávar
nálægt Grafarvogi, sem við eigum
einnig, um þrjár mílur frá
Reykjavfk, þar sem bændur
veiddu jafnan á öldinni sem leið
ógrynni af laxi og silungi. . . með
því að grafa gegnum eiði eitt, sem
kosta myndi um 50 pund, má veita
þessari á út í voginn, sem við
keyptum í þvl skyni, en hann er
um tvær fermílur að flatarmáli,
og inn f hann gengur nú iaxinn . ..
Þetta munum vér framkvæma
með flæðiaðferð, sem er í þvf fólg-
in, að áin er ýmist stífluð eða
henni hleypt fram, svo að vatnið
fossar út í sjóinn. Á þennan hátt
berst ferska vatnið langt á haf út,
en laxinn sækir til þess og syndir
upp eftir álnum inn í voginn; er
hann þá auðveiddur í net, því að
vogurinn tæmist um fjöru, og
sundið er aðeins um 50 metra
breitt. Það var á þennan hátt sem
Elliðaá gafst Danakonungi bezt til
veiði — en þér eigið nú efri kvísi-
ar hennar; nú er hún notuð til
stangveiði. Grafarvogurinn er
eini staðurinn, sem ég þekki á
Islandi, þar sem unnt er að
stunda stórveiði á þennan
hátt...“
Sfðan vfkur Einar að Elliðaám
og segir: 7,Ég á einnig veiðirétt á
þriggja til fjögurra mílna kafla af
Élliðaá. Neðri hluti hennar hefur
verið seldur hærra verði en nokk-
ur önnur á á tslandi. Um fjórar
eða fimm mflur af ánni rétt fyrir
neðan minn hiuta voru seldar fyr-
ir h.u.b. 7000 pund. Hún er bezta
veiðiá á Islandi. Á eina stöng hafa
veiðzt um 600 laxar á fáeinum
vikum — mig minnir f jórum ...“
if Afsal
veiðiréttinda
Afsalið fyrir þessum hluta
Élliðaáa er svohljóðandi: „Ég
undirritaður fyrrv. sýslumaður
Einar Benediktsson sel og afsala
með bréfi þessu hlutaféiaginu
British North-Western Syndicate
Limited f London veiðirétt minn
allan í efri hluta Élliðaánna, svo-
kallaða Bugðu og Hólmsá ásamt
með Kirkjuhólmsá. Með þvf að
kaupandi hefur tekið að sér að
greiða eftirstöðvar umsamins
kaupverðs 1500 — fimmtán-
hundruð krónur til Landsbank-
ans f Reykjavík, og að öðru leyti
fullnægt umsömdum kaupsamn-
ingsskilmálum segi ég nefnt
hiutafélag British North-Western
Syndicate Limited í London rétt-
an eiganda framangreindra rétt-
inda frá 12. maf þ.á. — London
september 1910, Einar Benedikts-
son.“ Eftirfarandi athugasemd
fylgir: „Éignarheimild seljanda
er ekki þinglesin. — Seljandi hef-
ur rétt f framangreindum veiði-
rétti þangað til ábúendaskipti á
þjóðjörðinni Hólmi verða en þá
fellur réttur hans niður nema
samningur þaraðlútandi verði
ertdurnýjaður.“
if Endalok
samlagsins
Það samdist síðan svo um að
Einar varð forstjóri fyrir félag-
inu, fékk föst ársiaun fyrir það f
fáein ár. Félagið var um skeið
fjársterkt, að þvf er Steingrímur
J. Þorsteinsson segir, því að fleiri
hlutháfar höfðu látið ríflegar
fjárfúlgur af hendi rakna til fyr-
irtækisins en Rawson, sem áður
er getið. Meðal þeirra bar Daun-
cey ofursti en hann kom til Is-
lands eftir landskostalýsingu Ein-
ars og þótti þá sumt hér á annan
veg en hann hafði áður heyrt.
Hafði hann lagt f fyrirtækið um
10 þúsund sterlingspund, sem
hann mun þó hafa heimt aftur
þegar félagið leystist upp. Að
sögn Steingrfms lagðist ýmislegt á
eitt um endalok þessa fyrirtækis
alls. Einar hafði ekki aðeins skrif-
stofu f Viktorfustræti f London
heldur hafði hann reist vöruhúsið
mikla f Reykjavík á horni Austur-
strætis og Pósthússtrætis, gegnt
Landsbankanum, en starfsemi
þess var naumast komin f fullan
gang þegar það brann 25. aprfl
1915 þegar Hótel Reykjavfk og tíu
önnur hús eyðilögðust f mesta
húsbruna sem hérlendis hefur
orðið og var verzlunarfélagið þar
með úr sögunni. Höfuðfélagið
hlaut aftur á móti „mjög andlegar
endalyktir, þar sem aðal-
fjárframlagsmaðurinn. Rawson,
hafði brátt horfið algjörlega að
dulhyggju sinni og öðrum sálræn-
um áhugamálum — hefur þótzt
finna þar meiri fullnægingu og
jafnvel staðbetri raunveruleika
en í fjárvonarfyrirtækinu mikla.
Varð þetta eitt með öðru félaginu
til falls,“ segir Steingrfmur.
if Veiðirétturinn
staðfestur
með dómi
Svo vill til að rétt f þann mund
sem The British North-Western
Syndicate er í andarslitrunum
kemur upp ágreiningur milli
bóndans í Gröf, Björns Bjarnason-
ar, hreppstjóra, er keypt hafði
Grafarlandið af systur Einars,
Kristfnu, árið 1905 og brezka fé-
lagsins um veiðiréttindin í Elliða-
ánum ofan til. Bóndinn f Gröf eða
í Grafarholti, eins og hann nefndi
jörðina, hélt því fram að með af-
salsbréfi Kristfnar Benediktsdótt-
ur hefði veiðirétturinn fyrir Graf-
arlandi fylgt jörðinni, er hún var
honum seld og út af þessum
ágreiningi höfðaði brezka félagið
mál gegn Grafarbónda. 1 merkja-
dóminum árið 1915 vann Grafar-
bóndinn málið en sá dómur var
síðan felldur úr gildi f yfirrétti og
málinu vfsað frá merkjadómnum.
Eggert Claessen, yfirréttarmála-
flutningsmaður, höfðaði þá eftir
umboði Einars Benediktssonar
fyrir hönd The B. N.-W. S. nýtt
mál fyrir aukarétti Gullbringu- og
Kjósarsýslu til að fá viðurkennd-
an eignarrétt félagsins að nefnd-
um veiðirétti en þar urðu lyktir
þær að Grafarbóndi var sýknaður.
Brezka fyrirtækið skaut þeim
dómi til yfirdómsins, krafðist
þess að dómurinn yrði felldur úr
gildi og honum breytt þannig að
viðurkenndur yrði með dómi
eignarréttur áfrýjanda að öllum
veiðirétti f efri hluta Elliðaánna, f
svonefndri Bugðu og Hólmsá með
Kirkjuhólmsá, og þar með eignar-
réttur áfrýjanda á öllum veiði-
rétti f téðum ám fyrir öllu Iandi
Grafar.
Stefndi krafðist hins vegar að
aukaréttardómurinn yrði stað-
festur og ftrekaði nú mótmæli sín
frá því fyrir aukaréttinum, dró í
efa að félagið brezka væri yfirhöf-
uð til eða nokkurt lögformlegt
félag með því nafni, og þar af
leiðandi að Einar Benediktsson
væri framkvæmdastjóri félagsins
eða hefði nokkurn löglegan rétt
til að höfða málið. Yfirrétturinn
komst að þeirri niðurstöðu að
ekki væri unnt að taka mótmæli
þessi til greina, þar sem stefndi
hefði ekki mótpiælt því að félagið
hefði verið til og engin rök fært
fyrir þvf að nefnt félag væri hætt
að vera til og sama gilti um mót-
mæli gegn málshöfðunarheimild
Einars Benediktssonar.
Sfðan segir í yfirréttardómnum
að hvað aðalefni málsins snerti
velti úrslit þess á því hvort veiði-
réttur sá sem hér um ræði hafi við
erfingjaskiptin á dánarbúi Bene-
dikts sýsiumanns verið tekin und-
an jörðinni Gröf og þessi veiði-
réttur útiagður3 Einari Bene-
diktssyni.
Fyrir dóminum hélt Björn
hreppstjóri þvf fram að orðalagið
f skiptasamningi: „veiðiréttindi
búsins í vötnum og ám fyrir ofan
Elliðaár með Hólmsá og Bugðu“
verði ekki skilið svo að nefndur
erfingi, Einar Benediktsson, hafi
þar með eignast veiðiréttinn f
Hólmsá og Bugðu fyrir Grafar-
holtslandi, þvf að eftir orðanna
hljóðan séu honum einungis út-
hlutuð veiðiréttindi búsins fyrir
ofan Élliðaár með — ásamt með
— Hólmsá og Bugðu, eða með
öðrum orðum veiðiréttindi fyrir
ofan EUiðaár og fyrir ofan
Hólmsá og Bugðu. Sfðan segir orð-
rétt:
„Þessi skilningur komi og heim
við útleggið til erfingjans Kristfn-
ar Benediktsdóttur, þvf að henni
sé útlögð jörðin Gröf og hvergi
nefnt f skiptagerningnum að
veiðiréttur jarðarinnar f Bugðu sé
skilinn frá jörðinni; þannig hafi
og umboðsmaður Kristfnar skilið
skiptagerninginn, og hafi því selt
sér jörðina án þess að taka undan
veiðiréttinn í Bugðu. Þetta styrk-
ist ennfremur við það, að í útleggi
til erfingjans Ragnheiðar Bene-
diktsdóttur séu henni útlögð
veiðiréttindi f Korpúlfsstaðaá
með Hafravatni og í Grafarvogi,
og um þessi réttindi sé tekið fram,
að þau séu fráskilin jörðum bús-
ins; f útlegginu til Einars Bene-
diktssonar sé þar á móti ekki tek-
ið fram að þau veiðiréttindi, sem
þar ræðir um, séu tekin undan
jörðum búsins, og verði þvf að
gera ráð fyrir, að þar sé átt við
önnur veiðiréttindi en veiði f
Bugðu fyrir Grafarlandi, sem sé
veiðiréttindi f ám og vötnum, er
falla f Élliðaárnar og þann hluta
þeirra, sem nefnist Hólmsá og
Bugða, svo sem í Elliðavatni,
Vatnsendavatni, Hellisvatni og
ánum Kirkjuhólmsá, Suðurá, Áln-
um, Fossavallaá og Selvatnsós.
Veiðirétt í ánni Bugðu fyrir Graf-
arlandi kveðst stefndi hafa notað
óátalið síðan hann keypti fyrr-
nefnda ábýlisjörð sfna, og þegar
umgetinn skiptagerningur hafi
verið þinglesinn, 8 árum sfðar en
kaupbréf hans, hafi hann á
manntalsþinginu til frekari trygg-
ingar hreyft mótmælum gegn
ákvæðum hans að þvf er um-
stefnd veiðiréttindi snertir, enda
hafi hann þá verið orðinn þess
vísari að fyrrnefndur Einar Bene-
diktsson vildi telja sig hafa rétt til
veiði f Elliðaánni Bugðu fyrir
Grafarlandi.
Áfrýjandi mótmælir skilningi
stefnda á umræddu ákvæði
skiptagerningsins. Heldur hann
þvf fram, að skilja beri þetta
ákvæði á þá leið, að Einari Bene-
diktssyni hafi verið útlagður
veiðiréttur f vötnum og ám fyrir
ofan ármót árkvíslanna Dimmu
og Bugðu, eða fyrir ofan hinar
eigingu Elliðaár, eins og 74r f
daglegu tali eru kallaðar, og þar á
meðal í árkvíslinni Bugðu og
Hólmsá. Heldur hann þvf og fram,
að Kristfnu Benediktsdóttur, sem
seldi stefnda jörðina Gröf og
Grafarkot, nú Grafarh olt, hafi
eigi verið úthlutuð nein veiðirétt-
indi sem fylgjandi jörð þessari,
heldur hafi þau tilfallið erfingj-
unum Ragnheiði og Éinari, og þar
sem standi f afsalinu til stefnda
fyrir jörðnni Gröf, að hún sé seld
og afsöluð með öllum réttindum g
skyldum eins og seljandi hafi
eignast hana, þá hafi það enga
þýðingu gagnvart stefnda hvort
skiptagerningurinn hafi verið
þinglesinn eða eigi, þá hann
keypti jörðina eða hann þá verið
þeirrar skoðunar að veiðiréttur-
inn í Hólmsá og Bugðu fylgdi með
f kaupunum, þareð erfinginn
Kristfn Benediktsdóttir, seljandi
jarðarinnar, hafi ekki eignast
veiðiréttinn við skiptin, og hún þá
enga heimild hafi haft til að selja
hann með jörðinni.
Samkvæmt hinum framlagða
skiptagerningi er skiptum þannig
hagað, að f útleggi I er erfingjan-
um Kristfnu Benediktsdóttur út-
hlutuð jörðin Gröf, Korpúlfsstað-
ir m.m., í útleggi 111,10 er Ragn-
heiði Benediktsdóttur úthlutað:
»af veiðiréttindum búsins f Korp-
úlfsstaðaá með Hafravatni og f
Grafarvogi, fráskildum jörðum
búsins f Mosfellssveit« m.m. og í
útleggi IV,2 er Einari Benedikts-
syni útlögð »veiðiréttindi búsins f
vötnum og ám fyrir ofan Elliðaár
með Hólmsá og Bugðu« o.s.frv.
Þótt það að visu sé eigi útilokað
að skilja megi orðin »í vötnum og
ám fyrir ofan Elliðaár með
Hólmsá og Bugðu«, eins og
stefndi heldur fram, þannig, að
orðin þýði »f vötnum og ám fyrir
ofan Elliðaár og fyrir ofan
Hólmsá og Bugðu«, þá verður þó
að álfta að orðin »með Hólmsá og
Bugðu« eftir almennri málvenju
og staðháttum öllum verði að
skiljast svo, að þar með sé meint f
ám þessum, en ekki fyrir ofan
þær eða meðfram þeim, eins og
stefndi hefir og haldið fram. Éftir
þessu hefir þá Einari Benedikts-
syni verið útlögð veiðiréttindi
búsins f vötnum og ám fyrir ofan
Elliðaár og f Hólmsá og Bugðu.
Þar sem nú ekki er heimiid til
þess, svo sem gert er i hinum
áfrýjaða dómi, að takmarka þenn-
an veiðirétt til veiðiréttarins í
ánni að sunnanverðu eða fyrir
Elliðavatnslandi, sem skýrt er frá
í málinu að búið hafi átt og tekinn
hafi verið undan þeirri jörð, er
hún á sfnum tima var seld af
Benedikt Sveinssyni sýslumanni,
verður að álita að veiðirétturinn í
Bugðu (og Hólmsá) fyrir Grafar-
Framhald á bls. 36
Ljósrit af eigendaskrá þjóðjarðarinnar Hólms hjá borgarfógetaembættinu, en þar sést greinilega að Brezka Noröur-Vestur samlagið er
þinglýstur eigandi veiðiréttinda jarðarinnar.