Morgunblaðið - 30.09.1979, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 1979
15
Þessar myndir aí Madimir Buko-
vsky eru teknar með tæplega
tveggja ára millibili, við komuna til
Vesturlanda rétt fyrir jól 1976 og
haustið 1978.
mánuði í sama klefanum með'
sömu mönnunum hefurðu kynnzt
þeim svo náið, að þú ert hættur að
þola þá, og þeir hættir að þola þig.
Allan daginn veiztu nákvæmlega
hvað þeir munu gera næst, hvað
þeir eru að hugsa um og hvers þeir
ætla að spyrja þig. Yfirleitt endaði
þetta með því að enginn sagði
neitt við neinn, því að þeir vissu
orðið allt sem var að vita. Það var
ekki hægt að verjast tilhugsuninni
um það hve litlu maðurinn í raun
og veru býr yfir fyrst við vorum
orðnir þurrausnir eftir sex mán-
uði.
Tvœr manngeröir
Kækir klefafélaga reyna sér-
staklega á taugarnar, til dæmis
þegar menn sjúga upp í nefið eða
stappa með fætinum. Eftir nokkra
mánuði verður þetta algerlega
óþolandi og mann langar mest til
að drepa viðkomandi. Ef þið eruð
hins vegar skildir að í smátíma
verða fagnaðarfundir, sem enzt
geta til allt að viku hátíðahalda.
Auðvitað eru tilfelli þar sem
andúðin er svo algjör, að menn
haldast ekki við í sama klefa í tvo
daga, enda þótt örlögin ætlist til
margra ára samveru. Yfirleitt er
hægt að skipta mannkyninu í tvo
flokka — þá sem hægt er að vera
með í klefa og þá, sem er ekki
hægt að vera í klefa með. En þú
ert bara aldrei spurður álits. Þú
verður að sýna klefafélögunum
ofurmannlegt umburðarlyndi og
bæla niður þín eigin einkenni. Þú
verður að laga sjálfan þig að
öllum og láta þér semja við alla,
annars verður lífið óbærilegt.
Margfaldaðu nú alla þessa
áþján með árum og bættu svo við
öllum árunum, sem hafa verið
afplánuð í fangabúðum og rann-
sóknarfangelsum. Af útkomunni
geturðu ráðið mikilvægi þess að
vera önnum kafinn öllum stund-
um, helzt við að brjóta til mergjar
flókið mál, sem krefst fullkominn-
ar einbeitingar. Miskunnarlaust
rafmagnsljósið gerir það að verk-
um að þig fer að klæja í augnlokin
og þau bólgna. Þú lest sömu
setninguna aftur og aftur án þess
að skilja merkinguna. Með ofur-
mannlegu átaki tekst þér að lesa
heila síðu, en um leið og þú flettir
blaði ertu búinn að gleyma því
sem stóð á þessari síðu. Byrjaðu
aftur. Lestu það tuttugu eða þrjá-
tíu sínnum. Láttu ekki eftir þér að
kveikja í sígarettu fyrr en þú
hefur lokið við kaflann, láttu ekki
eftir þér að hugsa um annað, láttu
þig ekki dreyma, láttu hugann
ekki hvarfla, láttu jafnvel ekki
eftir þér að fara á salernið —
ekkert skiptir máli nema það að
ljúka við það, sem þú ert búinn að
setja sjálfum þér fyrir þann dag-
inn. Og ef þú ert búinn að gleyma
því öllu daginn eftir byrjaðu þá á
ný og lestu það aftur. Ef þér tekst
einhverntíma að ljúka við bók þá
áttu skilið að taka þér frí í einn
dag — en aðeins einn, því að eftir
fyrsta daginn fer minnið að
sljóvgast, athyglin dreifist, og þú
sekkur, hægt og hægt, eins og
drukknandi maður — niður, niður
þangað til þú heyrir drunur og
sérð depla, og það bregður til
beggja vona hvort þér skýtur
nokkurn tíma upp aftur.
Einkum ber á þessu í einangr-
unarklefanum eða „kassanum".
Þar hefurðu engan pappír, ekkert
skriffæri, engar bækur. Þeir viðra
þig ekki og þeir fara ekki með þig
í baðhúsið. Þú færð að borða
annan hvern dag, glugginn er
byrgður og þessi eina rafmagns-
pera er í skoti efst á veggnum,
þannig að dauf skíman nær varla
að kastast á loftið í klefanum. Mjó
silla á veggnum er borðið þitt,
önnur stóllinn, sem þú getur ekki
setið á lengur en tíu mínútur í
senn. Á kvöldin koma þeir með
fleka, sem þú hefur fyrir rúm, en
teppi eða hlý föt eru bönnuð. Uti í
horni er yfirleitt skólpfata, ella er
einfaldlega gat í gólfinu, sem
óþefurinn stendur látlaust upp úr.
Með öðrum orðum, þetta er ein-
faldlega steyptur kassi. Það er
bannað að reykja. Óþrifunum
verður ekki með orðum lýst. Blóð-
ugir slímkleprar eftir berklasjúkl-
inga eru á veggjunum, og hér er
það sem þú byrjar að sökkva, að
síga til botns, niður í slímugt
kviksyndið.
Fyrstu tveir eða þrír dagarnir
fara í það að kanna klefann hátt
og lágt. Kannski einhverjum hafi
tekizt að smygla inn tókbakslús og
hafi skilið eitthvað eftir. Þú potar
í hverja sprungu og hvert einasta
gat. Enn er munur á nótt og degi.
Á daginn gengurðu nær látlaust
fram og aftur um klefann og á
kvöldin reynirðu að sofna. En
kuldinn, hungrið og leiðindin fara
að segja til sín og þú hættir að
geta blundað nema tíu til fimmtán
mínútur í senn. Þá hrekkurðu upp
og hleypur þér til hita um gólfið
næstu þrjá stundarfjórðunga. Þá
sígur þér í brjóst í svo sem
fimmtán mínútur þar sem þú
liggur í hnipri á flekanum eða á
steyptu gólfinu.
Á málverka-
sýningu
Smám saman missirðu allt
raunveruleikaskyn. Líkaminn
stirðnar, hreyfingarnar verða
vélrænar og smám saman verð-
urðu að hálfgerðum steingerv-
ingi. . . Tíminn stöðvast. Þú sit-
ur eins og í vímu, hrekkur svo upp
og æðir um klefann, ferð aftur í
vímuna, en samt líður tíminn ekki.
Svo fara klessurnar á veggjunum
að hreyfast og taka á sig and-
litsmyndir, unz klefinn er alsettur
myndum af föngunum, sem hafaj
verið hér á undan þér, og það e:r
eins og þú sért kominn á má.l-
verkasýningu.
Tímunum saman ertu að reyna
að átta þig á þeim, — þú spyrð þá
spjörunum úr, rökræðir við þá, þið
deilið og sættist á ný. En ekki
líður á löngu áður en þessi félags-
skapur er hættur að stytta stund-
irnar. Þú veizt allt um þessa
menn, eins og þeir hafi verið með
þér í klefa hálfa ævina. Sumir
fara í taugarnar á þér en aðra er
hægt að þola. Suma verður maður
að stinga upp í um leið og þeir
fara að ybba sig, annars losnar
maður aldrei við þá og þeir drepa
mann úr leiðindum með heimskil-
legu eymdarvæli um sitt heim-
skulega eymdarlíf. Þeir teygja
lopann og ljúga upp frægðarsög-
um af sér þegar þeir taka eftir því
að þú ert ekki að hlusta, eru á
stanzlausu iði, og lágkúran á sér
engin takmörk. Aðrir sitja þegj-
andi og góna á þig. Þeim skaltu
vara þig á. Um leið og þú lætur
aftur augun eru þeir komnir til að
stela af matarskammtinum.
Þarna eru líka vingjarnlegir
náungar, sem hægt er að blanda
geði við, — yfirleitt eru það þeir
yngri. Þeir eru rólegir, aldrei
niðurdregnir og vilja umfram allt
félagsskap. Flestir þeirra eru að
afplána dóma fyrir ólæti á al-
mannafæri, hópnauðganir eða
hóprán.
Það er erfitt að gera greinar-
mun á sjálfum sér og umhverfinu.
Líkaminn tilheyrir þér ekki leng-
ur, þú ræður ekki lengur hugsun
þinni. Hugsanirnar koma og fara
eins og þeim sjálfum sýnist, ekki
eins og þú vilt. Eða hefurðu
yfirleitt einhvern vilja? Ég er
algjörlega sannfærður um að
dauðinn er enginn alheimsupp-
lausn, ekki eins og neisti slokkni.
Nei, það væri of þægilegt, of
einfalt. Dauðinn hlýtur að vera
örvæntingarfull endurtekning,
óþolandi tilbreytingarleysi. Þess
vegna dregstu, á óviðráðanlegan
hátt, inn í ástand, sem er einhvers
staðar á milli vökudraums og
sofandi hugleiðslu. Þessi ógnar-
lega tómleikatilfinning býr um sig
í samvizkunni og verður eins og
opin und. Það er langt þangað til
örvefurinn byrjar að myndast í
sálinni, en þetta tímabil skilur
ekki eftir sig neinar minningar,
aðeins algjöran tórhleika.“
Réttarhöld
yfir
athafnamönnum
Á einum stað í bók sinni segir
Bukovsky frá viðbrögðum Sovét-
kerfisins við nýbreytni í atvinnu-
lífinu. Á sex mánaða tímabili, frá
því í árslok 1962 og fram á sumar
1963, var efnt til réttarhalda vítt
og breitt um Sovétríkin vegna
misferlis í rekstri og viðskiptum.
Þegar upp var staðið höfðu dauða-
dómar verið kveðnir upp yfir 163
mönnum.
Örlög Ivans Nikiforovits Kúden-
kós eru dæmigerð fyrir það, sem
átti sér stað í þessari útrýmingar-
herferð. Hann var háttsettur
efnahagsmálaráðgjafi ráðherra-
nefndar Sovétríkjanna, og hafði
aðstoðarráðherratitil. Árið 1960
hafði hann beitt sér fyrir ný-
breytni í rekstri ríkisbúgarðanna í
Kazakstan. Aðferðir Kúdenkós
voru í meginatriðum mjög einfald-
ar. Þær voru fólgnar í fullkominni
efnahagslegri sjálfsstjórn, og
fyrst og fremst raunhæfu og
hvetjandi hagnaðarkerfi. Greiðsl-
ur voru í samræmi við þann
árangur sem skilaði sér áþreifan-
lega en ekki í samræmi við vinnu-
stundir. Tilraunin tókst frábær-
lega vel, og í stuttu máli sjöfaldað-
ist framleiðni hvers starfsmanns
um leið og laun hans fjórfölduð-
ust. Kúdenkó hafði sýnt að með
því að beita aðferð hans í rúss-
neskum landbúnaði var hægt að
fjórfalda framleiðsluna um leið og
fækka mátti fólki í þessari at-
vinnugrein úr 30 milljónum í
fimm.
Greinar birtust í blöðum og
kvikmyndir voru sýndar þar sem
tilrauninni var hælt á hvert reipi,
en ekkert virtist þó liggja á að
koma þessu kerfi í gagnið, og árið
1970 var Akchi-búgarðinum, þar
sem tilraun Kúdenkós hafði farið
fram, lokað í miðri háönn. Land-
búnaðarverkamenn fengu hvorki
greidd laun sín né endurgreitt það
fé, sem þeir voru búnir að leggja í
framleiðsluna. Kúdenkó og menn
hans ætluðu að leita lagalegs
réttar síns og reka mál sitt fyrir
dómstólum, en þvælingur þess
milli stofnana endurspeglaði tog-
streituna innan flokksforystunn-
ar. Dómsúrskurðir voru úr gildi
felldir til að hægt væri að kveða
upp nýja. Vissir fjölmiðlar héldu
áfram að skrifa um gildi slíkra
tilrauna, en í ágúst 1973 voru
Kúdenkó og nánasti samstarfs-
maður hans dæmdir fyrir að
„leggja hald á ríkiseign", og fengu
sex og fjögurra ára fangelsisdóma.
Ýmsir helztu efnahagsmálasér-
fræðingar Rússlands héldu áfram
að mótmæla réttarhöldunum jafn-
vel eftir að dómar höfðu verið
kveðnir upp, en hinn 12. nóvember
1973 endaði Kúdenkó ævi sína í
fangelsissjúkrahúsi.
Serbsky-stofnunin, þar sem fjöldi sovézkra andófsmanna
hafa verið í „geðrannsókn“, þar á meðal Vladimir Bukovsky.