Morgunblaðið - 03.01.1980, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. JANÚAR 1980
14
Frcttaskýrinií
Um
áíorm
Kremlverja
í Aíghanistan
í yfirliti sínu yfir þróun alþjóða-
mála frá herfræðilegu sjónar-
horni á árinu 1978 leggur Al-
þjóðaherfræðistofnunin í Lond-
on (International Institute for
Strategic Studies) áherslu á, að
Sovétríkin fari ekki leynt með
hernaðarlega hagsmunagæslu
sína á svæðum, sem þau telja sér
mikilvæg, jafnvel þótt það kosti
nokkrar fórnir. Hafi þetta komið
greinilega fram í samskiptum
sovésku ríkisstjórnarinnar við
næstu nágranna sína: Noreg í
vestri, Afghanistan í suðri og
Japan í austri. Gagnvart þessum
ríkjum hafi Sovétmenn sýnt
nýjan þrótt í sókn sinni eftir að
ná gömlu markmiði, þ.e.a.s. að
mynda umhverfis sig ríkjabelti,
sem virði og viðurkenni sovéskt
vald. Þrýstingurinn hafi verið
greinilegastur á Norðmenn og
Japani, sem hafi yfirráð yfir
siglingaleiðum frá tveimur
stærstu sovésku flotahöfnunum,
Murmansk og Vladivostok.
í yfirlitinu segir, að á árinu 1978
hafi Sovétmenn virst staðráðnir
í því að skapa fordæmi í Norð-
ur-Evrópu, sem veiti þeim sér-
réttindi á mjög hernaðarlega
mikilvægu svæði — jafnvel þótt
það kynni að spilla sambúðinni
við Noreg. Hafi Sovétmenn
árangurslaust krafist sérstakrar
viðurkenningar á öryggishags-
munum sínum, þegar sovésk
flugvél fórst á Svalbarða í ágúst
1978. Á umdeilda svæðinu á
Barentshafi, þar sem bæði ríkin
hafa uppi kröfur um yfirráð,
hafi Sovétmenn leitast við að
móta sérreglur sér til handa til
að fylgjast með búnaði skipa og
ferðum þeirra, enda þótt hér
væri um að ræða brot á sam-
komulagi milli þjóðanna. Og á
Svalbarða hafi Sovétmenn reist
öfluga ratsjárstöð án samráðs
við norsk yfirvöld, sem fara með
stjórn eyjunnar, en samkvæmt
alþjóðasamningi er bannað að
reisa þar nokkur hernaðarmann-
virki eða hafa her.
Hernaðarlegur áhugi Sovétmanna
á næsta nágrenni sínu og virð-
ingarleysi fyrir pólitískum af-
leiðingum hans, hafi þó jafnvel
verið enn greinilegri við austur
landamæri Sovétríkjanna.
Stefna Sovétmanna hafi borið
þess greinileg merki, að þeir
ætluðu sér fremur að einangra
Japani en friðmælast við þá.
Hafi Sovétmenn krafist fisk-
veiðasamnings um veiðar á
Japanshafi, sem var Japönum
mjög óhagstæður, þeir hafi í
styttingi neitað að taka til
athugunar tilmæli um breytta
afstöðu til japönsku Kúrileyja,
sem þeir hafa hersetið frá lokum
síðari heimsstyrjaldar. Og
Sovétmenn hafi beitt Japani
þungum þrýstingi í því skyni að
koma í veg fyrir, að þeir undir-
rituðu vináttu- og friðarsamning
við Kínverja. Hernaðarlegir
hagsmunir, sem byggðust á því
að hafa svæði undir sovéskum
yfirráðum umhverfis sovéskt
land, hafi þannig virst vega
þyngra en þeir víðtæku hags-
munir, sem felast í því að halda
góðum tengslum við land, er
getur lagt mikið af mörkum til
að byggja upp efnahag Sovét-
ríkjanna. Jafnvel'sú hætta, að
þetta land kynni að efla sam-
skiptin við höfuðandstæðinginn
Kína, hafi ekki haft sýnileg
áhrif.
Um aðgerðir Sovétmanna gagn-
vart Afghanistan á árinu 1978,
þegar þeir beittu nágranna sína í
norðri og austri þessum þrýst-
ingi, er það að segja, að í apríl
var gerð stjórnarbylting í höfuð-
borginni Kabúl að undirlagi
Kremlverja. Eins og sést á korti
því, sem þessari grein fylgir er
Afghanistan (647 þús. ferkíló-
metrar) við suður landamæri
Sovétríkjanna. I vestri á
Afghanistan land að íran, í
austri að Kína og Pakistan og í
suðri er héraðið Balúchistan í
Pakistan á milli Afghanistan og
Arabíuhafs.
í syðsta hluta Afghanistan, suð-
austur horni Irans og suðvestur
hluta Pakistan búa Balúchistar,.
sem eru fimm milljónir að tölu, í
fjallahéruðum. Þessi þjóðflokkur
er mjög herskár og eru margir
höfðingjar við völd meðal hans
og berjast þeir jafnt innbyrðis
sem við aðra en um langt árabil
hafa Balúchistar krafist sjálfs-
forræðis. Á seinni hluta
nítjándu aldar sýndu Rússar
skilning á þessum kröfum með
því að koma á fót ræðis-
mannsskrifstofum í Balúchistan.
Um árabil hefur stjórnin í Pak-
istan beitt hervaldi gegn Balúch-
istum til að hafa hemil á sjálf-
ræði þeirra. Ekki er talið ólík-
legt, að Balúchistar fái skjól
innan landamæra Afghanistan
undir sovéskum yfirráðum til að
safna liði og kröftum til sóknar
gegn stjórnvöldum í Pakistan.
Sameinist Afghanistan og Balú-
chistan með einhverjum hætti
rætist gamall draumur valda-
manna í Moskvu, því að þá
fengju þeir höfn við suðurlanda-
mæri ríkis síns, Gwadar við
Arabíuhaf. Sovéski flotinn hefði
þá fengið heimahöfn í heitu,
suðrænu hafi, andspænis Arab-
íuskaga og við mestu olíuflutn-
ingaleið veraldar, þaðan sem
loka mætti siglingaleiðinni til og
frá Persaflóa.
★
Afghanistan er í norðurjaðri þess
heimshluta utan Evrópu, þar
sem bæði Vesturlönd og Sovét-
ríkin hafa mestra hagsmuna að
gæta. Þá eiga Kínverjar land að
Afghanistan og þeir hafa látið
málefni landsins til sín taka.
Olíulindirnar við Persaflóa og
aðgangur að þeim skipta sköpum
fyrir Vesturlönd. Upplausnin í
Iran hefur þegar valdið gífur-
legri spennu á þessu svæði.
Sovéskt hernám í Afghanistan
getur bæði táknað, að Kreml-
verjar hafi ákveðið að færa út
kvíarnar og auka land sitt og að
stjórn marxista í Afghanistan
hafi skapað svo mikla ólgu
meðal Múhameðstrúarmanna í
landinu, að Rauði herinn hafi
verið sendur á vettvang í því
skyni að koma í veg fyrir að
andstaðan næði til Múhameðs-
trúarmanna innan landamæra
Sovétríkjanna.
Tugir þúsunda sovéskra hermanna
eru nú í Kabúl höfuðborg
Afghanistan. Jimmy Carter
Bandaríkjaforseti hefur sagt í
harðorðustu orðsendingu, sem
hann hefur sent Leonid Brezh-
nev leiðtoga Sovétríkjanna á
stjórnarferli sínum, að herflutn-
ingarnir til Afghanistan og her-
taka landsins séu alvarleg ógnun
við heimsfriðinn. Með þessum
aðgerðum hafa Sovétmenn í
fyrsta sinn frá lokum síðari
heimsstyrjaldarinnar sent her-
afla til valdbeitingar í landi, sem
ekki á aðild að Varsjárbandalag-
inu. En 1956 bældu sovéskir
hermenn niður uppreisnina í
Ungverjalandi og 1968 voru þeir
í fylkingarbrjósti herafla Var-
sjárbandalagsins, sem réðist inn
í bandalagsríkið Tékkóslóvakíu
og bældi niður frjálsræðisöflin.
Sambúð Pakistana og Bandaríkja-
manna hefur verið stirð síðustu
ár og dró bandaríska stjórnin úr
efnahagsaðstoð við Pakistani á
valdatíma Ali Bhutto. Trúareld-
móður Múhameðstrúarmanna,
sem ekki hefur síður komið fram
í Pakistan en íran hefur beinst
gegn Bandaríkjamönnum. Ekki
er unnt að bera ástandið í
Pakistan og íran á nokkurn hátt
saman og ræður þar mestu, að
Pakistanar aðhyllast ekki sömu
grein Múhameðstrúar og meiri-
hluti írana. Þá hefur Zia-ul
Haque forseti Pakistan góða
stjórn á landinu miðað við allar
aðstæður. Hann hefur getað
bætt sambúðina við Bandaríkin
og vegna hernáms Afghanistan
hefur stjórnin í Washington
ákveðið að hraða flutningum á
hergögnum og öðrum nauðsynj-
um til Pakistan. Milli Pakistana
og Kínverja hefur jafnan verið
góð vinátta. Studdu Kínverjar
Pakistani í styrjaldarátökum
þeirra við Indverja 1965 og 1971.
Talið er víst, að Zia forseti hafi
leitað til Kínverja í viðleitni
sinni til að komast yfir kjarn-
orkuvopn, eftir að Frakkar féllu
frá áformum sínum um að selja
Pakistönum kjarnaofna.
Ekki hefur ávallt verið friðsamt
milli Afghana og Pakistana.
Hafa þeir deilt um yfirráð yfir
Pakhtuistan, þar sem íbúar eru
um tvær og hálf milljón, en
héraðið er á norður landamær-
um ríkjanna. Pakhtunar eða
Pathanar, sem flestir eru Mú-
hameðstrúar, samþykktu 1947,
að land þeirra yrði innlimað í
Pakistan. í þessari landamæra-
deilu hafa Sovétmenn og Ind-
verjar stutt málstað Afghanist-
an en Kínverjar veita Pakistön-
um lið.
★
Afghanistan er mjög frumstætt
land. 60% af 17 milljón íbúum
landsins draga fram lífið á
landbúnaði. íbúar höfuðborgar-
innar Kabúl eru um 700 þúsund.
Þjóðfélagsskipanin er stöðnuð og
lénsherrar ráða lögum og lofum
á landsbyggðinni, þar sem al-
múginn er ólæs og hjátrúarfull-
ur. Um miðjan sjötta áratug
þessarar aldar komust Sovét-
menn til verulegra ánrifa á
stjórn landsins, þegar þeir tóku
að sér að láta Afghönum í té
vopn, eftir að Bandaríkjamenn
höfðu hafnað tilmælum þeirra
vegna landamæradeilu við
Pakistani. Liðsforingjar í her
Afghanistan voru sendir til að
læra hernað í Sovétríkjunum og
dvöldu sumir þar í mörg ár.
Síðustu 20 til 25 ár hafa Sovét-
menn veitt landinu meiri efna-
hagsaðstoð en nokkur annar.
Samhliða því hafa sovéskir
ráðgjafar verið sendir til starfa í
ráðuneytum og stjórnarstofnun-
um í Kabúl.
Múhameð Daoud forseti Afghan-
istan ,sem var af Múhameð Zai
ættbálknum, er stjórnað hafði
landinu í meira en 200 ár, var
Sovétmönnum leiðitamur og
stóð ekki í vegi fyrir tilraunum
til að umbreyta þjóðfélaginu
með aukinni iðnvæðingu. En
Sovétmenn réðu ekki stjórnar-
stefnunni í einu og öllu. Á
síðustu stjórnarárum Daouds
leitaðist hann við að ná friði við
nágrannarikin. Ilann féll frá
landakröfum á hendur Pakistön-
um og þáði aðstoð frá íranskeis-
ara. Utanríkisstefna Daouds ein-
kenndist af einlægum vilja hans
til þátttöku í samstarfi þeirra
þjóða, sem standa utan hernað-
arbandalaga við risaveldin.
í miklum götubardögum í Kabúl
27.-28. april 1978 tóku komm-
únistaflokkarnir tveir í Afghan-
istan, Percham og Khalq, völdin
í sínar hendur. Daoud og fjöl-
skylda hans voru myrt. Sovét-
menn neituðu allri aðild að
byltingunni en viðurkenndu nýju
stjórnina strax og sendu við-
skiptanefndir og ráðgjafa í stór-
um hópum til landsins. Við
embætti forseta tók Noor Mú-
hameð Tarakki, skáld og fyrrum
blaðafulltrúi við sendiráð
Afghani-stan í Washington.
Utanríkisráðherra nýju stjórn-
arinnar var Hafizullah Amin, og
var hann talinn hinn raunveru-
legi foringi byltingarmanna.
Tarakki og Amin voru í Khalq
flokknum og sögðu það markmið
sitt að skapa nútímalegt sósí-
alískt þjóðfélag í landinu. 5.
desember 1978 undirritaði Tar-
akki 25 ára vináttu- og samvinn-
usamning við Sovétríkin við há-
tíðlega athöfn í Mosvku ásamt
Leonid Brezhnev. í samningnum
er meðal annars ákvæði um
samvinnu á sviði hermála og
hefur hann almennt verið túlk-
aður, sem enn eitt skrefið í átt
til undirgefni Afghana undir
Sovétríkin.
Nýja stjórnin reyndi að halda frið
við leiðtoga Múhameðstrúar-
manna og Khalq-flokkurinn hef-
ur ekki kennt sig við marxisma-
lenínísma af ótta við að æsa með
því til frekari mótþróa meðal
trúarleiðtoga. Hins vegar tók
nýja stjórnin upp rauðan fána
sem flagg Afghanistan tveimur
vikum eftir valdatöku sína og
þurrkaði út græna litinn, sem er
hefðbundinn hjá Múhameðstrú-
armönnum. Þá voru foringjar
hins kommúnistaflokksins
Percham sendir úr landi og og
sumir gerðir af sendiherrum,
þótt þeim væri fljótlega vísað úr
embætti. Meðal þeirra var
Babrak Karmal fyrrum foringi
Percham flokksins.
Noor Múhameð Tarakki forseti
var sviptur völdum 16. septem-
ber 1979 og lést hann skömmu
síðar. Hafa fregnir ekki verið
samhljóða um það, hvernig
dauða hans bar að en við völdum
tók Hafizullah Amin utanríkis-
ráðherra í stjórn Tarakkis og
flokksbróðir hans. Þótt Tarakki
hafi verið hampað mjög sem vini
Sovétríkjanna í fjölmiðlum þar á
valdatíma hans, skýrðu þeir
aldrei frá dauða hans.
Hafizullah Amin var við völd til
27. desember s.l., þegar honum
var steypt af stóli og myrtur
ásamt fjölskyldu sinni. Samhliða
valdaráninu hófu Sovétmenn
gífurlega liðsflutninga sína til
landsins og er talið fullvíst, að
Amin hafi samþykkt þá áður en
honum var rutt úr vegi. í stað
Amins skipuðu Kremlverjar
Babrak Karmai forseta Afghan-
istan. Samkvæmt fregnum
breska útvarpsins um helgina
veit enginn hvar Karmal er
niðurkominn og er jafnvel talið
líklegt, að útvarpsávarp það sem
hann flutti við valdatöku sína,
hafi verið sent frá Sovétríkjun-
um. Karmal hefur ekki sést í
Kabúl að sögn vestrænna sendi-
ráðsmanna og enginn úr stjórn
hans hefur komið fram opinber-
lega.
Á þessu stigi er ógjörningur að sjá
fyrir hvaða afleiðingar hernám
Sovétríkjanna á Afghanistan
hefur. Leiðtogar Múhameðstrú-
armanna, sem stofnað hafa
leynihreyfingu er berst með
vopnum gegn útbreiðslu sósíal-
ismans í landinu, hafa ekki verið
kúgaðir fram til þessa. Tugir
þúsunda sovéskra hermanna
hefðu ekki verið fluttir til Kabúl
nema ætlunin sé að láta vopnin
tala. Láta Kremlverjar sér
nægja að brjóta á bak andstöðu
innan landamæra Afghanistan?
Eða ætla þeir sér stærri hlut?
Verður gamla þrætan við Pak-
istani endurvakin? Hvað með
Balúchista og sóknina suður að
Arabíuhafi? Upplausnin í íran
freistar valdhafanna í Moskvu.
Þeir eiga landamæri að Azer-
baijan-héraði í íran, þar sem
andstaðan gegn Khomeini er
áköfust. Nú geta þeir auðveld-
lega beitt tangarsókn gegn íran.
Samhliða hernaðaríhlutuninni í
Afghanistan hafa Sovétmenn að
sjálfsögðu hafið mikla áróðurs-
sókn. Frá fréttaþjónustunni
Novosti á íslandi barst Morgun-
blaðinu í gær grein, sem ber
yfirskriftina: Afghanistan:
Framtíð byltingarinnar í hönd-
um fólksins. Greinin hefst á
þessum orðum:
„Hin nýju stjórnvöld í Afghanist-
an bera umhyggju fyrir mann-
eskjunni, að vernda líf hennar og
frelsi og sigra byltingarinnar
fyrir utanaðkomandi íhlutun.
Næsta daga eftir að hinni ólýð-
ræðislegu stjórn Hafizuallah
Amin var steypt af stóli voru dyr
fangelsanna opnaðar fyrir póli-
tískum föngum...“
Sovétmenn líta sem sé á sig eins
og nýja herra í Afghanistan en
ekki utanaðkomandi aðila, er
hlutast til um málefni landsins.
I því efni bera þeir fyrir sig
öryggishagsmuni Afghanistan
og eigið öryggi eins og það er
skilgreint í vináttusamningi
ríkjanna, sem undirritaður var í
desember 1978.
Bj.Bj.