Morgunblaðið - 06.02.1980, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. FEBRÚAR 1980
Matthildur Kvaran
Matthíasson —Minning
Fædd 29. sept. 1889.
Dáin 27. jan. 1980.
Síðastliðið haust voru liðin 60 ár
síðan ég kynntist fyrst Ara Arn-
alds, bæjarfógeta á Seyðisfirði og
sjýslumanni Norðmýlinga. Ég
þekkti þá að nokkru feril hans, svo
ungur sem ég hafði verið, þegar ég
fór að fylgjast með landsmálum
sem eindreginn sjálfstæðis- og
skilnaðarmaður, eins og það var
kallað. Ég vissi, að þessi bónda-
sonur frá Hjöllum í Gufudalssveit
hafði brotið sér braut til stúd-
entsprófs og síðan embættisprófs í
lögfræði í Kaupmannahöfn, svo
orðið blaðamaður við áhrifarriesta
blað Noregs í þann tíma, Verdens
Gang, sem 0. Thommesen stjórn-
aði. Mér var það kunnugt, að Ari
hafði í því blaði haft forystu um
fylgi Norðmanna í baráttu Islend-
inga fyrir sjálfstæði, því næst
komið heim og gerzt ritstjóri í
orrahríðinni miklu 1908 og þá
unnið það óvænta þrekvirki, að
sigra í kosningum til Alþingis
hinn harðvítuga höfðingja
Strandamanna, Guðjón Guð-
laugsson. Ég hafði og heyrt, að svo
hefði hann þá verið einn af þeim
þingmönnum, sem komu til mála
sem ráðherraefni. Það hafði og
frétzt vestur, að hann hefði hið
eftirminnilega ár 1908 gengið að
eiga glæsilega og honum miklum
mun yngri einkadóttur hins vin-
sæla og mikilsmetna skálds, Ein-
ars Hjörleifssonar, og jók það á
hróður hans hjá mér, sem hafði
lesið öll skáldrit Einars, sem þá
höfðu séð dagsins ljós. En Ari
Arnalds varð ekki ráðherra, svo
sem kunnugt er, og 1911 féll hann
fyrir Guðjóni Strandakempu í
alþingiskosningum, og barst sú
fregn vestur, að því hefðu veður-
guðirnir valdið, bátur með mörg-
um fylgjendum Ara hefði ekki
vegna ofviðris náð nægilega
snemma á kjörstað. En hvað um
það: Upp frá þessu hætti Ari ekki
aðeins störfum sem einn af skel-
eggustu baráttumönnum Sjálf-
stæðisflokksins, heldur hvers kon-
ar afskiptum af stjórnmálum,
vildi jafnvel sem allra minnst um
þau tala. Hann hafði líka, áður en
hann kom til Seyðisfjarðar, verið
sýslumaður Húnvetninga í nokkur
ár, án þess að skipta sér af
stjórnmálalegum væringum. Mér
þótti vegur minn vaxa við það, að
Ari Arnalds hóf kynni við mig,
bauð mér oft heim sem fjórða
manni í lomber og rabbaði við mig
um eitt og annað, þó einkanlega
bókmenntir, sem hann bar sérlega
gott skyn á, enda alkunna, að á
seinustu árum ævinnar samdi
hann nokkrar bækur, sem bera því
ljóst vitni, að hann var gæddur
góðum gáfum sem rithöfundur.
Hann var allt í senn: vitur maður,
glæsimenni og prúðmenni, hvar
sem hann var að hitta, og mér
virtist, að hann væri mjög mikill
og samvizkusamur starfsmaður.
Það var því engan veginn undar-
legt, að ég gerði mér glæstar
hugmyndir um frú Arnalds, sem
var væntanleg þegar voraði,
ásamt þremur sonum þeirra.
Það var svo á fögrum og heiðum
vordegi, að inn til mín vatt sér
Hálldór Jónsson, sem ég leigði hjá
og mælti:
„Nú getur þú átt von á heim-
boði. Nú er frú Matthildur Arn-
alds komin og synirnir þrír. Og
það get ég sagt þér að frúin er
meira en lítið falleg og dömuleg."
Það liðu nokkrir dagar, án þess
að mér bærist heimboð, og svo gat
ég þá ekki á mér setið, en fór inn á
Öldu og gekk hægum skrefum
fram hjá bæjarfógetahúsinu. Þá
var það, að til mín var kallað
neðan af sjávarkambi. Þar reynd-
st vera þrír drengir, einn þeirra
Isvert stærri en sá, sem næstur
ndi vera að aldri, sá þriðji
u minnstur. Sá stærsti, sem
á að gizka ellefu, tólf ára, var
a, sem hafði kallað. Nú kom hann
til mín og hinir þokuðu sér á eftir
honum, annar þeirra á að gizka
átta, níu ára, hinn trúlega fimm,
sex.
„Ég heiti Sigurður og þetta eru
bræður mínir, Einar og Þor-
steinn," sagði sá elzti. „Ég þekki
þig. Þú ert ritstjóri hérna og
skáld, og mömmu langar til að
hitta þig.“
Áður en lengra kæmist kunn-
ingsskapur minn og bræðranna,
birtist í dyrum bæjarfógetahúss-
ins brosandi kona, já hún brosti —
og þvílíkt bros, þvílík augu,
þvílíkur þokki andlits og vaxtar.
Þetta var sólarlaus dagur, en nú
skein sól, og hún nærði blóm, sem
ilmuðu, en ekki voru sjáanleg
nema þá einhverjum innri sjónum
... Þar með var ísinn brotinn.
Eftir nokkrar mínútur sat ég við
kaffiborð með hjónunum, en
drengirnir héldu víst áfram leik
sínum niðri á kambinum, þar sem
sjórinn hafði lagt þeim til leik-
föngin.
Það var að mestu við Ari, sem
héidum uppi samræðum, meðan
kaffið var drukkið, en svo var
hann kvaddur yfir í skrifstofu
sína, þar sem eftir honum beið
einhver utanbæjarmaður, og svo
sátum við þá ein eftir, ég og frú
Matthildur. Brátt kom að því, að í
ljós kom, að við áttum nægileg
umræðuefni, þar sem var innlend-
ur og erlendur skáldskapur og auk
þess trúmál og sálarrannsóknir.
Þar kom málum, að ég minntist á
þann möguleika, að allt, sem hefði
verið talið sönn vitneskja frá
öðrum heimi, kynni að reynast við
frekari rannsóknir eitthvað allt
annað, hvort frúnni virtist það
ekki ógnvekjandi tilhugsun? Þá
sagði hún þetta, sem ég festi mér í
minni:
„Enginn sannleiki er svo ægi-
legur, að manni sé ekki skylt að
horfast í augu við hann af fyllstu
dirfsku.“
Ég undraðist þegar í þetta
skipti þekkingu hennar og það,
hve vítt hugur hennar flaug — og
eins varð ég hissa á því, hve hún
gat látið hrjúfa hugsun og djörf
orð samræmast mýkt raddar sinn-
ar.
Það var ekki ýkja oft, sem við
hittumst þetta eina sumar, sem
hún dvaldi á Seyðisfirði, en aldrei
hittumst við svo, að hún tæki mér
ekki með brosi f svip og sjónum —
og oft fannst mér hún fara þannig
með skáldskap, að það var sem
ilmur léki um hana alla. Svo
háttvís var hún, að minnast ekk-
ert á þau Ijóð, sem ég hafði birt á
prenti, utan einu sinni. Þá sagði
hún:
„Ég man tvær ljóðlínur úr
kvæði, sem þér hafið birt. Þær eru
þessar:
„Það eru svo fáir, sem finnst
mér að skilji,
hvað fátækur drengur úr sveit-
inni vilji.“
Eg varð víst undrandi á svip og
þá sagði hún, og nú lék vissulega
úm hana angan blóma:
„Ég veit ekki,- hvernig yður
farnast sem skáldi, en í þessum
ljóðlínum er sú djúpa og tæra
einlægni, sem er, held ég, skilyrði
alls góðs skáldskapar."
„Og þetta orti ég 18 ára gamall,"
sagði ég. „Og nú er ég helzt á því
að snúa mér að skáldskap í
óbundnu máli.“
„Þar gildir það sama,“ sagði
hún, „jafnvel í ljóðum og leikritum
sjálfs Shakespeares, sem þó fer
sínar leiðir um hin sögulegu sann-
indi ... Já, Shakespeare, ég get
ekki stillt mig um að fara með
eina af sonnettunum hans.“ Það
gerði hún, og það er mér ógleym-
anlegt, röddin, augun, — nú var í
þeim tilbeiðsla og dulúð.
Eftirminnilegir eru mér síðustu
samfundir okkar á Seyðisfirði. Ég
kynntist talsvert mikið sonum
þeirra hjóna. Þeir véku að mér, ef
þeir sáu mig á götu, og ég yrti á þá
að fyrra bragði, ef ég sá þá fyrr en
þeir mig. En ekki komu þeir heim
til mín nema einu sinni, og þá var
Sigurði, sem eins og oftast hafði
orð fyrir þeim, mikið niðri fyrir.
Hann mælti:
„Hún mamma vill endilega
finna þig. Hún hefur verið veik í
nokkra daga, en nú segist hún
vera að hressast og bað okkur
Einar að sækja þig — og þó hefur
hún ekki viljað láta koma til sín
lækni.“
Ég brá strax við og fór með
þeim. Þeir voru venjulega málreif-
ir, og þá einkum Sigurður, sem oft
brá á glens, en að þessu sinni voru
iþeir þögulir — ámóta og einmitt
væri í fylgd með þeim ókunnur
læknir. Sigurður fylgdi mér upp á
loft og inn í tiltölulega lítið
herbergi, þar sem móðir hans lá í
rekkju. Hún var þreytuleg, en lítið
gerði hún úr þeirri „slæmsku",
sem hafði lagt hana í rúmiö. Og
brátt bráði af henni. Ég man ekki,
hvernig fyrstu orð okkar féllu en
allt í einu sagði hún:
„Ég er fædd vestur í Winnipeg,
og þar áttum við heima þangað til
u
Ósjálfrátt flaustraðist fram úr
mér:
„Já, í Winnipeg, 29. september
1889.“
Hún aðeins kímdi og mælti:
„Þér munið þetta rétt, og svo
fórum við heim til Islands, þegar
ég var um það bil sex ára.“ Hún
þagnaði andartak en hélt síðan
áfram og var ekki laust við, að hún
væri dálítið vandræðaleg, svo
óhikað og djarflega, sem hún hafði
sagt flest, sem hún hafði minnzt á
fram að þessu: „Ég hef oft í seinni
tíð og þó sérstaklega núna sein-
ustu dagana minnzt þess, þegar ég
kom upp á þilfar á skipinu á
leiðinni yfir Atlantshafið og svip-
aðist um. Ég sá hvergi skóg,
hvergi hús, hvergi hæð eða fjall,
hvergi land, aðeins stálgrátt og
dálítið öldótt haf hvert sem aug-
um var rennt, óendanlegt haf. Og
mér fannst ég allt í einu svo
einmana og svo lítil, þar sem ég
stóð og hélt í höndina á ástríkum
föður. Ég gat aðeins stunið því
upp með tárin í augunum, að ég
vildi fara niður. Og þegar niður
kom endurtók ég: „Hafið, hafið,
ekkert nema hafið." Auðvitaö
tókst svo pabba að koma fyrir mig
vitinu, enda sýndi hann mér
landabréf sem tók af öll tvímæli."
Hún sagði ekki meirq, svo sem
beið í þögn, horfandi á mig sínum
björtu undraaugum. Og ég dirfðist
loks að segja:
„Þér hafið yðar innri mann, og
hann er jafnfjölvís og hann er
- góðviljaður. Og ég man ekki betur
en þér segðuð einu sinni við mig,
að manninum bæri skylda til að
horfast í augu við jafnvel beiskan
sannleika.“
Hún brá við, settist upp við
olnboga, horfði á mig geislandi
augum og sagði mjúkum og
hrífandi rómi:
„Ég hef einmitt verið þessa
dagana ein með því bezta í sjálfri
mér, leitað og spurt og spurt, og
nú hafið þér staðfest, að ég hafi
séð hilla undir land.“
Það drap einhver á dyr, og þar
með lauk þessu stutta viðtali
okkar frú Matthildar Arnalds.
Hafi hún þgr vikið óbeint að
.viðkvæmum einkamálum sínum,
þá var það að minnsta kosti á
þann hátt, sem slíkri konu sæmdi.
Hún fór brátt með drengina sína
til Reykjavíkur og kom ekki aftur.
En oftar en einu sinni hafði ég
yfir þessi orð, þegar mér flaug hún
í hug fyrr og síðar:
„En ilmur horfinn innir fyrst
urtabyggðin hvers hefur misst.“
Ég hitti ekki frú Matthildi
næstu tuttugu árin, en stundum
hafði ég spurnir af henni og vissi,
að árið 1928 hafði hún gifzt
Magnúsi stórkaupmanni Matt-
híassyni/Jochumssonar. Svo hittj
ég hana tvisvar á götu og óskaði
henni til heilla með hina þrjá syni,
sem allir voru þá þegar orðnir
kunnir manndómsmenn. En við
vorum bæði á hraðri ferð og varla
að við minntumst á gömul kynni. í
þriðja og síðasta sinn, sem fund-
um okkar bar saman var sumarið
1947. Þá gengum við spölkorn og
ræddum eitt og annað. Þegar
leiðir skildi, hallaði hún höfði í
áttina til mín, horfði á mig sínum
síður en svo fölskvuðu augum og
næstum hvíslaði:
„Nú, nú er ég gift manni, sem
tilbiður mig.“ Svo vatt hún sér frá
mér og mælti með sínu heillandi
brosi: „Verið þér sælir." Þar með
var þessum seinustu samfundum
lokið.
En ég staldraði við og var hugsi.
„Manni sem tilbiður ...“ Þarna
vék hún nánar en áður að gömlum
einkamálum: „Nú er ég, nú ..
sagði hún með áherzlu. En svo
vildi til, að fyrir fáum dögum
hafði hinn ennþá glæsilegi Ari
Arnalds snætt hjá mér miðdegis-
verð á heimili mínu á Langholts-
vegi. Hann var ekki lengur yfir:
vald, en sem slíkur hafði hann á
Seyðisfirði verið yfirleitt mjög
fárra og fátt sagt í trúnaði. Nú var
hann fjölræðinn og sagði mér
sitthvað frá ævi sinni og störfum,
sem mátti kallast trúnaðarmál, en
að frú Matthildi vék hann ekki
einu orði — og reyndi ég þó með
varygð að gefa tilefni til þess í
samræðum okkar. Ég þarf ekki að
bæta þarna neinu við nema þá því,
að meinbrögðótt geta þau verið
mannleg örlög.
Árið 1963 varð frú Matthildur
ekkja, þá í annað sinn, liggur mér
við að segja. Og nú er hún látin,
hafði lifað níu áratugi. Mér hefur
verið sagt, að nokkuð mörg sein-
ustu árin hafi hún eingöngu lifað í
sínum innri heimi. Það hefur verið
svo fagur heimur, að umskiptin
hafa ekki orðið ýkjamikil við lát
hennar, þó að ekki þurfi að efa, að
henni hafi verið fyrirbúinn í nýju
lífi staður að verðleikum.
Sonum hennar, Sigurði stór-
kaupmanni og bókaútgefanda,
Einari hæstaréttardómara og
Þorsteini skrifstofustjóra, ásamt
konum þeirra, börnum og barnab-
örnum, óska ég þess, að hinir
ágætu og um sumt fágætu eigin-
leikar, sem hún var búin, megi
sem lengst verða kynfylgja ættar-
innar.
Guðmundur Gíslason Hagalín.
Mig langar að minnast frænku
minnar Matthildar Kvaran Matt-
híasson fáeinum orðum. Ég mun
ekki rekja ætt hennar eða æviferil
að öðru leyti en geta þess, að hún
var dóttir Einars Hjörleifssonar
Kvaran, rithöfundar, og seinni
konu hans, Gíslínu Gísladóttur, og
elzt fimm systkina. Bræðurnir
voru fjórir: Sigurður, sem lézt
ungur, Einar, aðalbókari Útvegs-
banka íslands, Ragnar, prestur í
Vesturheimi og síðar landkynnir,
og Gunnar, stórkaupmaður, faðir
minn. Þau systkini eru nú öll
látin.
Matthildur var fædd í Kanada
29. sept. 1889 og því á 91sta ári er
hún lézt. Hún hafði lengi beðið
síns skapadægurs rúmföst, fyrst á
heimili sínu, en síðustu árin á
Heilsuverndarstöð Reykjavíkur,
og allmörg síðustu árin var óljóst,
hvort hún þekkti sína nánustu.
Það má því með sanni segja, að
mál væri til komið, að hún fengi
hvíldina, sem hún svo lengi hafði
beðið eftir. Það var sérstök raun
að vita Möttu frænku svo illa á sig
komna, því að það var alger
andstæða við allt hennar líf fyrr á
árum. Hún hafði verið svo geisl-
andi af lífi og áhuga á tilverunni,
bæði þessa heims og annars.
Matthildur hafði að sjálfsögðu
mótazt af því umhverfi, sem hún
ólst upp í. Á heimili foreldra
hennar hitti hún flesta þá menn,
sem eitthvað létu til sín taka um
aldamótin. Þar voru skáldskapur
og landsmálin rædd' og ráðum
ráðið, og Matthildur hefur þaðan
haft með sér í vegarnesti þann
brennandi áhuga á bæði lands- og
heimsmálum, sem einkenndi hana
alla tíð síðan. Henni var ekkert
mannlegt óviðkomandi, og ég held
að hún hafi ósjálfrátt ávallt tekið
málstað þeirra, sem hún taldi
órétti beitta eða hafa orðið undir í
lífsbaráttunni. Þá hefur það ekki
verið slakur skóli að fá að fylgjast
með ritstörfum föður hennar, en
það veit ég hún gerði, og mun hún
hafa notið þess í ríkum mæli þá og
síðar.
Ung að árum giftist Matthildur
Ara Arnalds, bæjarfógeta, og áttu
þau þrjá syni: Sigurð, útgefanda,
Einar, hæstaréttardómara, og
Þorstein, framkvæmdastjóra.
Matthildur og Ari slitu samvist-
um, en seinni maður hennar var
Magnús Matthíasson, Jochums-
sonar, stórkaupmaður.
Matthildur og Magnús bjuggu
allan sinn búskap að Túngötu 5 í
Reykjavík, en Magnús lézt 1963.
Þar man ég eftir Möttu, en svo var
hún oft nefnd, svo lengi sem mig
rekur minni til, enda hófu foreldr-
ar mínir sinn búskap þar. Á
unglingsárum mínum kynntist ég
Möttu all-náið, og ég tel mig geta
fullyrt, að hún var mjög óvenju-
legur persónuleiki.
Matthildur var fríð kona, en það
var svipurinn, sem hefur festst
mér sérstaklega í minni, leiftrandi
augun full af glettni og áhuga, og
áhugamálin voru mörg. Hún var
bókelsk og las mikið og fylgdist
vel með því, sem skrifað var bæði
utanlands og innan, en einkum
voru henni hugleiknar íslenzkar
bókmenntir, fornar sem nýjar. En
það voru ekki oækurnar einar,
sem áttu hug hennar. Hún hafði
mikinn áhuga á allri listsköpun,
en málaralistin var henni þó ef til
vill hugstæðust. Hún var og
músikölsk og spilaði á píanó, og
fékkst reyn.iar við píanókennslu
um tíma. A,,t nálgaðist hún for-
dómalaust ueð opnum huga og
rataði þvi oftast þeint að kjarna
hvers efms, og næm var hún sem
unglingur langt fram eftir aldri.
Hún var í orðsins beztu merkingu
fjölmenntuð kona.
Það var því ekki að ástæðu-
lausu, að farið var að biðja hana
að hjálpa unglingum í skóla,
flestum við undirbúning vegna
inntökuprófs í menntaskóla eða
gagnfræðaprófs. Hún einbeitti sér
einkum að íslenzku og íslenzkri
málfræði, og áður en varði hafði
hún náð undraverðum tökum á því
efni. Þeir urðu að lokum ófáir
nemendurnir, sem henni tókst að
leiða á rétta braut, oft á undra
skömmum tíma, út úr myrkviði
málfræðistagls til skilnings á
námsefninu. Þessu ollu frábærir
kennarahæfileikar, ótakmörkuð
þolinmæði og elja. En þó er mér
nær að halda, að árangurinn hafi
ekki sízt stafað af því, að nemend-
urnir fundu fljótt, að hún lét sér
aldrei fátt um finnast, hvernig
þeim reiddi af og sparaði ekki
sjálfa sig, hvernig sem á stóð, og
ekki er mér grunlaust um, að oft
hafi hún gengið of nærri sér á
þessum árum, því að heilsa henn-
ar var oft tæp. Ég hef hér aðeins
minnzt á kennslu hennar í
íslenzku, en fjarri er það sanni, að
hún hafi takmarkað sig við þá
grein eina. Ég held, að hún hafi
reynt að hjáípa nemendum við
lestur allra hinna svokölluðu ný-
mála, sem þá voru kennd í
Menntaskólanum í Reykjavík, og
lagði hún þá oft mikið á sig við
undirbúning fyrir kennslu.
í lífi sínu var Matthildur gjöfull
veitandi, og margir munu nú
hugsa til hennar með þakklæti og
virðingu fyrir þá aðstoð og upp-
örvun, sem hún veitti þeim, þegar
mikið reið á. Að leiðarlokum kveð
ég Matthildi, frænku mína, og bið
henni blessunar.
Einar G. Kvaran.