Morgunblaðið - 31.07.1980, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. JÚLÍ1980
21
í tilefni amerískrar kvikmyndaviku:
Að filma veruleikann
Um heimildarkvikmyndir. áÉfírtiMtr, Grein I.
í tilefni af Amerísku kvikmynda-
vikunni sem hefur undanfarið ríkt í
Regnboganum, er ekki úr vegi að
kynna dálítið þá tegund
kvikmyndagerðar sem þar er á
boðstólnum. En kvikmyndavikan er
haldin, að sögn aðstandenda, til að
.. veita innsýn inn í aðrar greinar
amerískrar kvikmyndagerðar en
þær sem almenningur hefur hingað
til átt kost á að virða fyrir sér í
kvikmyndahúsum hérlendis, þ.e.
leiknar stórmyndir, framleiddar af
stóru kvikmyndafyrirtækjunum í
Bandaríkjunum. „Hér virðist sum
sé fyrst og fremst átt við svokallað-
ar „heimildarkvikmyndir". Verður í
fyrstu grein gerð tilraun til að
skýra hvað átt er við með orðinu
„heimildarkvikmynd", en það er ef
til vill ekki allskostar nákvæmt
hugtak. í grein II er svo minnst á
einn aðal frumkvöðul heimildar-
kvikmyndagerðar, John Grierson,
og tengsl hans við þá merku stofnun
Empire Marketing Board, grein III
fjallar svo um annan brautryðj-
anda, Robert Flaherty. Nú, en
vindum okkur í hugtakið „heimild-
arkvikmynd", hvað merkir það?
Þegar 1948 var hugtakið skilgreint
svo opinberlega af samtökunum
World Union of Documentary:
„... hér er átt við allar gildandi
aðferðir sem notaðar eru við að
skrá á filmu einhvern part veruleik-
ans sem er túlkaður annað hvort
með filmun staðreynda eða með
einlægri og réttlætanlegri endur-
gerð þess sem er, í þá veru að það
höfði til annað hvort skynsemi eða
tilfinninga, ... og víkki út
þekkingarsvið mannsins og skilning
hans á veröldinni með því að leggja
vandamálin fyrir á sem sannastan
hátt og gera grein fyrir lausn þeirra
innan greina hagfræði, menningar
og mannlegra samskipta yfirleitt."
Eins og menn sjá er þessi skil-
greining ansi víðtæk en hefur þó
fólgið í sér afmarkað siðrænt gildi.
Það er gefið í skyn að heimildar-
kvikmyndin skuli leggja einhvern
part veruleikans fyrir manninn á
þann hátt að, hann fái ekki aðeins
notið hans (líkt og þess veruleika
sem leiknu stórmyndirnar gjarnan
miðla) heldur sé færari um að sjá
lausnir sins eigin veruleika. Myndu
sumir kalla þetta Brechtískt við-
horf enda hafa samtökin World
Union of Documentary ekki gleymt
orðinu TÚLKA í skilgreiningu
sinni. Reyndar er þetta orð að
mörgu leyti lykilorð varðandi af-
mörkun hugtaksins „heimildarkvik-
mynd“. Því það er hægt að mynda
veruleikann án þess að túlka hann.
Án þess að miðla þjóðfélagslegum
boðskap, að minnsta kosti er það
hægt hér á vesturlöndum þar sem
hugsanastreymi er ekki eins af-
markað og bundið ytri skapalónum
og í vissum öðrum menningarheild-
um. Þar er veruleikinn túlkaður
mjög ákveðið og aðeins hleypt lausu
því sem fer saman við þá túlkun. Út
frá þessu sjónarmiði er að vissu
leyti þverstæða að tala um „heim-
ildir". Fremur um afmörkun og
stýringu heimilda. Rýrir þetta
vissulega gildi hugtaks okkar, enda
kallar fyrrnefndur Grierson hug-
takið Heimildarkvikmynd „...
klaufalegt."
1 bókinni Grierson on Document-
ary London, Faber and Faber, 1%6
bls. 145)
Fyrir honum var kvikmyndagerð:
„... skapandi meðhöndlun veruleik-
ans.“ (Sama bók bls. 13)
Sú skilgreining hugtaksins
„heimildarkvikmynd" sem birtist
fyrst í greininni var talin nokkuð
víðtæk. Þetta er þó ekkert í saman-
burði við skoðun Andrew Sarris
sem segir í viðtali við höfund
þeirrar ágætu bókar Nonfiction
Film (Dutton & Co., Inc. N.Y. 1973,
bls. 2), Richard Meran Barsam að í
eðli sínu séu allar kvikmyndir „...
heimildir um einhvern, eitthvað,
einhvern tíma, einhvern stað og
þess vegna heimildarkvikmyndir.
„Svona er þegar menn fara að
sökkva sér í hugtökin, þeir lenda í
feni því orðin, tákn þeirra, eru í
sjálfu sér botnlaus, þau leiða til
veruleikans sem aldrei verður skil-
inn. Og afmarkast ekki nema að svo
miklu leyti sem við afmörkum
hugtökin, orðin og hugsanir okkar.
Að vísu er nokkuð til í þessari
skilgreiningu Sarris því heimildar-
kvikmyndir geta verið um jafna
ólíka hluti og eskimóa að berjast
fyrir lífi sínu (besta dæmið mynd
Flaherty, Nanook of the North, gerð
1922 með mjög takmörkuðum
tæknibúnaði eins og verður vikið að
í grein III) eða velferðarhippa að
berjast fyrri hærra svifi inn a
Úr síðasti blái djöfullinn. Gamli
góði Count Basie.
skynvillulönd vímugjafanna, ágætt
dæmi hér er Woodstock sem margir
kannast við, og gerð var 1970 með
mjög fullkomnum tækniútbúnaði,
þyrlum og hvaðeina). Þetta víð-
feðmi stafar að sjálfsögðu af því að
heimildarkvikmyndir fjalla um: líf
ið sjálft í öllum þess undursamlega
margbreytileik, eins og það líf
kemur fyrir auga kvikmyndavélar-
innar innan þeirra marka sem
filman rúmar á augnabliki tökunn-
ar. Með öðrum orðum, við getum
afmarkað heimildarkvikmyndina
við „rúm“ og „tíma“, en erum við
þar nokkru nær? Aðeins skaparinn
er hafinn yfir þessi takmörk, öll eru
mannanna verk háð þeim og ekki
síður hugsun mannsins sem líkist
oft óhugnanlega mikið kvikmynd-
inni, sérstaklega að því er virðist er
maðurinn lendir í lifsháska sem
skammtar honum mjög þröngt lífs-
rúm.
Nú, hér erum við víst komin
hættulega langt út í heimspekilegar
hugsanir, sem er mjög eðlilegt
þegar fjalla skal um litt afmarkað
hugtak sem hefir ekki hlotið mjög
Kvikmyndlr
eftir ÓLAF M.
JÓHANNESSON
ákveðna skilgreiningu, nema hjá
einstökum mönnum sem eru ef til
vill þannig innréttaðir að þeir læsa
hugsun sína í orð. Fyrir slíka menn
er vafalaust auðveldast að átta sig á
hugtakinu með því að setja það
fram í ákveðið kerfi. Eitt slíkt kerfi
er að flokka heimildarmvndir niður,
t.d. í FERÐAMYNDIR. Við nefnd-
um dæmi um eina slíka hér áðan,
Nanook of the North, fjallaði hún
um eskimóa, sami höfundurinn
gerði aðra mynd, Moana (1926), þar
sem áhorfandinn var leiddur á ólíkt
heitari slóðir í suðurhöfum, en þær
slóðir eru mjög vinsælar i þessarri
tegund mynda. Enda eru þær oft
fjármagnaðar af ferðaskrifstofum
og ætlaðar til að auka ferðamanna-
straum eða vera „landkynning".
Myndir þessar hafa gjarnan á sér
„raunveruleikablæ" enda kölluðu
Frakkar þær „documentaires", en
mér skilst að John Grierson hafi
byggt hugtakið „heimildarkvik-
mynd“ (documentary film) á þessu
franska orði (sem hafði þó aðra
merkingu fyrir Frökkum). Nú, ef
við nefnum annan stóran flokk
heimildarkvikmynda þá eru það
hvers kyns FRÆÐSLUMYNDIR
sem allir þekkja. Þessar myndir eru
afskaplega fjölbreytilegar, sumar
kenna mönnum að selja barnasápu,
aðrar að skera andstæðing á háls
með hníf eða jafnvel glerbroti.
Þessar myndir eru gjarnan fríar á
boðstólum hvort sem það er versl-
unarfyrirtæki sem framleiðir þær,
Gaddafí vinur Billy Carters eða
virðulegar stofnanir á borð við
Unesco og Encyclopaedia Britann-
ica. Oft eru þessar myndir vel upp
byggðar, MARKVÍSAR og styðjast
við nákvæma „heimildakönnun“.
Hvað um það við förum ekki nánar
útí flokkun heimildamynda til skil-
greiningar hugtakinu „heimildar-
kvikmynd" slíkt leiðir aðeins út í
einn þátt bókasafnsfræði. Ekki
verður heldur frekar farið út í
heimspekilegar vangaveltur um
hugtakið, en lítum að lokum á það
frá einni hlið, hinni pólitísku. Hér
er sennilega best að vitna í hol-
lenska kvikmyndagerðarmanninn
Joris Ivens sem segir svo:
„... heimildarkvikmyndagerðar-
maðurinn verður að hafa skoðun á
brennandi spursmálum eins og fas-
isma og and-fasisma - þessir hlutir
verða að hvíla á sinni hans, ef verk
hans eiga að hafa nokkurt drama-
tískt - tilfinningalegt - listrænt
gildi ... ég var hissa er ég uppgötv-
aði að margt fólk tók það sem
sjálfsagðan hlut að heimildarkvik-
mynd hlyti að vera hlutlæg. Ef til
vill er hugtakið ófullnægjandi, en
hvað mig áhrærir eru skilin milli
orðanna heimild og heimildarkvik-
mynd mjög skörp. (J.I. The Camera
and I, N.Y. International Publis-
hers, 1969 bls. 138).
Þetta er einmitt mergurinn máls-
ins .hugtakið er „ófullnægjandi"
vegna þess hve það stendur fyrir
vítt svið. Sem skarast við annað
víðara. Það er til dæmis varlegt að
áætla að Robert Flaherty hefði
tekið heils hugar undir fyrrgreinda
skilgreiningu Ivens, hins vegar þeir
menn sem stóðu á bak við kvik-
myndir Leni Riefenstal (Þeir sem
séð hafa Triumph des Willens,
Sigur Viljans, skilja hvað við er
átt). Ef við skilgreinum hugtakið
eingöngu pólitískt, þá lýsum við því
aðeins yfir að við sjálf séum mjög
pólitísk. Róbert Flaherty var hafinn
yfir tímabundna hagsmunatog-
streytu, Adolf Hitler festist hins
vegar í hugmyndinni um 1000 ára
ríkið. Það hefur verið markmið
þessarar greinar að vara menn við
að festast í ákveðinni hugmynd
þegar þeir reyna að skilja hugtakið
„heimildarkvikmynd“, miklu frem-
ur að gefa lesandanum kost á að
greina slíkar myndir, þegar hann
sér þær. Einnig að hann líti ekki á
slíkar myndir sem „heimild" um
veruleikann, heldur skoðun hans út
frá ákveðnu „sjónarmiði".
I næstu grein kynnumst við þá
frá hvaða sjónformi John Grierson
sá veruleikann gegn um auga kvik-
myndavélarinnar.
Dagskrá Amerísku kvikmynd-
avikunnar tvo síðustu dagana, í dag
og á morgun:
FimmtudaKur:
Kl. 3. Stcpp (No Maps on my taps). FIuk
kondórsins frá Gossamcr (Thc FlÍKht
oí the Gossamcr Condor).
kl. 5. TolramaAurinn (rá Vákcsa (Thc
Wisard of Waukcsha). — Elvin Joncs:
Enxum trommara likur
(Different drummcr).
kl. 7. SlaKurinn i hæjarhúsinu (Town
Bloody llall).
kl. 9. Hcrtoidnn á tur (On thc Koad with
Duke).
kl. 11. Harlan hcraó (llarlan County
USA).
FöstudaKur.
Kl. 3. Stepp (No Maps on my Taps). —
Engar lygar (No Lics). — FIuk
kóndórsins frá Gussamcr (Thc FIÍKht
of thc Gossamcr Condor).
kl. 5. Hrrtoxinn á túr (On thc Road with
Dukc).
kl. 7. Amcrlka slntuö ok heimt (Amcrica
lust and found). — Hókk (Cuts).
kl. 9. SiAasti blái djofullinn (Thc Last of
thc Blue Dcvils).
kl. 11. Harlan héraA USA (llarlan County
USA).
*

mn\&9a
Þarna er aö finna lög, sem allir þekkja s.s.
„Minning um mann“, „í sól og sumaryl“,
„Ég hvísla yfir hafið“, „Stolt siglir fleyið mitt“
ofl., auk nokkurra nýrra laga, sem ekki hafa
áður heyrst. Athugiö að þessi útgáfa er og
verður aöeins til í formi kassettu og verðið er hið sama
og á öðrum stjörnukassettum eða kr. 9.750.-. Stjörnukassettur
eru góöir heimilisvinir og frábærir feröafólagar, sem enginn skyldi vera án.
Heikfsöludreifing símar 85742 og 85055.
steÍAorhf