Morgunblaðið - 30.11.1980, Blaðsíða 1

Sunnudagur
30. nóvember
Bls. 65—112
Mjög skipti í tvö horn um
afstöðu íslenskra stjórn-
valda til Þjóðverja, sem
hingað vildu flytja. Inn-
flutningur þýskra Gyðinga var takmark-
aður, en ekki er vitað til, að Þjóðverjum
af „germönsku kyni“ hafi verið neitað
um landvist. Ríkisstjórnin markaði
ákveðna stefnu i þessu máli veturinn
1938, en þá höfðu þýskir nasistar hrakið
fjölda Gyðinga úr landi, og margir fleiri
biðu þess að hverfa á braut. Sveinn
Björnsson símaði um þetta leyti til
ríkisstjórnar íslands og spurðist fyrir
um, hvort hún vildi veita Gyðingahjón-
um dvalarleyfi á Islandi til eins árs.
Hjón þessi óskuðu ekki eftir atvinnu og
hétu því að greiða lífsviðurværi sitt á
íslandi með fé, er þau áttu i dönskum
banka. Ríkisstjórnin gaf hjónunum al-
gert afsvar, þar eð hún væri „principielt
mótfallin [að] veita þýskum Gyðingum
dvalarleyfi [á] íslandi". Einnig var félagi
einu í Reykjavík synjað um leyfi til að
„ófriður í aðsigi“ er fyrsta
bindi ritverks Þórs Whitehead,
sem Almenna bókafélagið mun
gefa út á næstu árum undir
safnheitinu: „ísland í síðari
heimsstyrjöld“. Þar er fjallað
um sögu íslands í nánum
tengslum við heimssöguna á
einhverjum mestu örlagatím-
um síðari alda. Kaflinn sem
meðfylgjandi útdráttur er úr
heitir: „Norðrið heillar: Þriðja
ríkið og ísland“ og f jallar um
samskipti Þjóðverja og íslend-
inga á árunum fyrir stríð. —
„Ófriður í aðsigi“ er væntanleg
í bókaverslanir í lok þessarar
viku.
/
leitaði í nauðum sínum til dr. Helga P.
Briem og bað hann að reyna að fá mann
sinn leystan úr haldi. Helgi lofaði
konunni að gera sitt besta. Er hann
hugsaði sitt ráð, minntist hann þess að
hafa nýverið setið til borðs í veislu með
Dietrich von Jagow, yfirmanni storm-
sveitanna, SA, í Berlín. Von Jagow var
mesti ofláti, og í veislunni hafði hann
gumað mjög af völdum sínum og upp-
hefð. Hafði þetta aukist orð af orði, uns
hann taldi sig þriðja valdamesta mann
Þýskalands að Hitler fráskildum! Helgi
ákvað nú að láta reyna á völd stormsveit-
arhöfðingjans. Hann hringdi til von
Jagows, bað Karli Kroner griða og fór
fram á, að lækninum yrði leyft að halda
til Islands, þar sem hann mætti setjast
að. Jagow var stuttur í spuna; vissi
„ekkert um þennan Júða“. En Helgi lét
sig hvergi og sagði, að íslendingar
mundu meta það sem greiða við sig, ef
Kroner yrði veitt frelsi. Jagow leiddist
loks þófið og lofaði að kanna málið. Síst
hefði hann órað fyrir því í veislunni
Islendingar
og helför Gydinga
Utdráttur úr bók Þórs Whitehead:
Ófriður í aðsigi —
ísland i siðari heimsstyrjöld
taka í fóstur 8—10 Gyðingabörn. Her-
mann Jónasson forsætisráðherra sagði,
að þetta væri varúðarráðstöfun gegn
flóttamannastraumi og Tíminn taldi að
fyrst yrðu íslendingar að hugsa um sína
eigin ómaga, áður en þeir bættu á sig
erlendum.
Þrátt fyrir andstöðu ríkisstjórnarinn-
ar við innflutning Gyðinga tókst nokkr-
um þeirra að setjast hér að, þ.á m.
ágætum hljómlistarmönnum. Svo er að
sjá sem þetta hafi orðið til þess, að
einhverjir af ráðamönnum landsins
reyndu að reisa öruggari skorður gegn
innflutningi Gyðinga. Vorið 1939 var
ríkisstjórnin farin að ræða um að setja
lög í þessum tilgangi, að því er breskur
sendimaður, Berkeley E.F. Gage, hafði
eftir Hermanni Jónassyni forsætisráð-
herra. Skildist sendimanninum, að lögin
væru hugsuð til verndar hinu „hreina
kyni“ íslendinga. Stjómvöld hafa einnig
vitað, að þau ættu yfir sér þykkju
nasistastjórnarinnar, ef þau veittu fórn-
arlömbum hennar viðtöku. Loks kann
það að hafa ráðið mikiu, hversu bágborið
atvinnuástandið var hér á landi. Stjórn-
völd hafa ekki viljað auka á atvinnuleys-
ið með því að gefa eitthvert fordæmi,
sem opnað gat landið fyrir stríðum
straumi Gyðinga.
Flestar Norðurálfuþjóðir brugðust
Gyðingum í helför þeirra eins og menn
viðurkenna nú og harma. Eftir stríð gat
Hermann Jónasson bent á það, stjórn
sinni til málsbóta, að hér „var tiltölulega
margt af landfótta Gyðingum þá
[1938—39], og við íslendingar höfum
vissulega tekið okkar skerf af því að
leyfa þeim landvist".
Það má líka segja íslendingum til
hróss, að fulltrúi þeirra við danska
sendiráðið í Berlín, dr. Helgi P. Briem,
bjargaði einum Gyðingi úr klóm nasista,
lækninum og Islandsvininum Karli M.
Kroner. Sú saga hófst svo, að ungur
Gyðingur skaut til bana þýskan sendi-
ráðsfulltrúa í París. Nasistastjórnin not-
aði þetta sem átyllu til að herða enn
ofsóknir sínar gegn þýskum Gyðingum.
Nóttina 10. nóvember 1938 gengu liðss-
veitir nasista berserksgang, drápu og
misþyrmdu fjölda Gyðinga. Allt var
brotið og bramlað í verslunum þeirra, og
glerbrotin lágu í haugum um götur
þýskra bæja og borga. Var nóttin kennd
við þessi verksummerki og nefnd Krist-
allnacht. Kroner læknir var í hópi þeirra,
sem handteknir voru í ógnaræðinu. Kona
hans, Irmgard, sem ekki var Gyðingur,
góðu, að það gæti orðið Gyðingi til
bjargar að miklast svo af sjálfum sér við
norrænan sendimann.
Næsta dag birtist Kroner læknir á
skrifstofu Helga í danska sendiráðinu og
var illa á sig kominn. Ofsóknarmenn
hans höfðu snoðað hann, svo að sást í
beran skallann, og yfirvaraskeggið var
farið sömu leið. Það leyndi sér ekki, að
hér var tugthúslimur á ferð. Án þess að
mæla benti Kroner á símann á skrifborði
Helga og lagði hatt sinn yfir tækið. Var
það merki þess, að hann óttaðist, að
leynilögreglan, Gestapó, hefði komið
fyrir hlustunarútbúnaði í símanum. Með
hásri skjálfandi röddu bað hann Helga
að ganga með sér út í skóg, sem þar var
nærri. Á göngunni sagði læknirinn, að
hann hefði verið leystur úr haldi fyrir
nokkrum mínútum, og hefði sér verið
sagt að hypja sig úr landi fyrir klukkan
tólf á miðnætti. Bað hann Helga að duga
sér vel, líf sitt lægi við. Hér var úr vöndu
að ráða. Helgi vissi, að eina leiðin til að
koma Kroner úr landi, áður en fresturinn
rann út, var að fá far fyrir hann með
áætlunarflugvélinni til Kaupmanna-
hafnar, kl. 18.00 þá um kvöldið. Þar sem
þetta var eina vélin á þessari leið, voru
öll sæti venjulega frátekin langt fram í
tímann. En Helgi lét þetta ekki aftra sér.
Hann hringdi í forstöðumann dönsku
ferðaskrifstofunnar í Berlín og sagði
honum allt af létta um mál Kroners. Hér
væri um líf eða dauða að tefla. Væri
ekkert sæti laust í flugvélinni, yrði að fá
einhvern úr hópi væntanlegra farþega til
að gista nótt í Berlín og ganga úr sæti
fyrir Kroner. Bauðst Helgi til að greiða
næturgistingu og uppihald fyrir hvern
þann, sem það gerði. Ferðaskrifstofu-
maðurinn skildi vel, hvað í húfi var, og
hét því að liðsinna Helga. Tveimur
klukkustundum síðar hringdi hann í
sendiráðið og sagði, að Karl Kroner fengi
far með flugvélinni. Málið virtist hafa
leystst á farsælan hátt.
Vinnudegi Helga var lokið, og hann ók
af stað heim til sín. Dagurinn hafði verið
erilsamur, og mál læknisins hafi tekið á
taugarnar. Það var komið myrkur, helli-
rigning og rok, Berlín í vetrarham. Helgi
var feginn því að vera laus úr vinnunni,
og hann hlakkaði til að komast heim.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Þýskir Gyðingar reyna að verða sér
úti um far úr landi. 1 þessum bókar-
kafla kemur fram. að Islendingar voru
jafntregir og margar Evrópuþjóðir til
að hjálpa Gyðingum i helför þeirra.