Morgunblaðið - 30.11.1980, Blaðsíða 36

100
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1980
Hákon Bjarnason
Tré og
vetrarkoman
Ég lofaði því hálfvegis í síð-
ustu grein minni að segja lítils-
háttar frá því, hvernig trén fái
lifað af svellkalda og storma-
sama vetur án þess að stofn og
lim saki. Margan manninn hefur
furðað á þessu fyrirbæri, og um
þetta kvað Klettafjallaskáldið
Stephan G. Stephansson m.a. í
hinu gullfallega kvæði Greni-
skógurinn:
l>ér hefur vist á vetrum þrátt
verió kalt á fótum.
svell vió stálhart. sterkt og hlátt
stappa votum rótum.
berja frost úr fagurlims
fingri og lióamótum.
Og enn kvað hann:
Alein trrær þú xaddinn vió.
greniskógarhlióin.
sem þar óhult eigi grió
útla‘K sumartíóin. —
hlettur lífs á líki fróns.
lands og vetrar prýóin.
Mörg eru undur veraldar og
meðal annarra er það, hvernig
tré þoli yfir 40 stiga frost eða
sífellda þurranæðinga langtím-
um saman. Skal nú reynt að
skýra þetta í fáum orðum eftir
því, sem efni standa til.
í stofni, greinum og rótum
trjáa eru bæði lifandi frumur og
dauðar. Þær dauðu eru einskon-
ar „beinagrind" trésins og bera
það uppi, en þær lifandi annast
áframhaldandi vöxt og fræ-
þroska. Lifandi frumur eru eink-
um í innsta lagi barkar, vaxtar-
lagi og utarlega í stofni.
Þessar frumur verða að lifa
veturinn af hversu sem veðráttu
er háttað. Að öðrum kosti er úti
um tréð og það deyr. Trén
bregðast því við vetrarkomunni
á ýmsa vegu. Lauftrén skarta
fögrum haustlitum og fella blöð-
in en öll barrt.ré nema lerki
skipta hvorki litum né láta á sjá.
I limi, stofnum og rótum trjánna
fara margskonar efnabreytingar
fram að haustlagi til að verja
þau hrakviðrum vetrarins, svo
og til þess að varna því að
brumin opnist ekki fyrr en
komið er fram á vor.
Það er einkum þrennt, sem
getur valdið mestum skaða að
vetrar- og vorlagi.
1. Skortur á vatni í limi og
stofni.
2. Skemmdir af völdum frosts.
3. Langvarandi hlýindi síðla
vetrar.
Skal nú vikið að hverjum
þessara þátta í stuttu máli á sem
einfaldastan hátt. En því má
ekki gleyma, að aðrar hættur
geta líka steðjað að, og er sú
plágan enn mest og hættulegust,
er hross og sauðfé leggjast á
trjágróðurinn.
Vatnsskortur
eða ofþornun
Vatn er öllu lífi nauðsyn og
engin lifandi fruma þolir að
missa vatn nema að vissu marki.
Tré eru vel varin fyrir of mikilli
útgufun með korklagi utan á
berki, og á meðan jörð er þíð
geta trén dregið að sér vatn ef
þörf krefur. Lauftrén losa sig við
blöðin til að minnka útgufun
eins og áður segir. Barrtrén eru
með nállaga blöð, sem sitja 4—6
ár á greinum, en slík blöð hafa
tiltölulega minna yfirborð en
Tré og vetrarkoma
breið og þunn blöð og verjast því
þurrki betur. Að auki er örþunn
vaxhúð á barrinu, sem ver það og
dregur úr útgufun. Barrtrén
hafa því nokkuð umfram lauftré.
Þau geta aflað sér næringar úr
lofti og jörðu hvenær sem hiti og
Ijós eru nægileg að hausti og
vori. Sú upptaka næringar er að
vísu hæg, en trén geyma hana til
næsta sumars.
Meðan jörð er þíð getur tréð
náð til vatns eftir þörfum, en
fari vatnsmagn trésins umfram
þær, getur það losnað við það
gegnum ótal örsmáar glufur í
berkinum.
Þegar jörð er frosin djúpt
niður og þurraþræsingar standa
lengi, eins og á stundum skeður
á Suðurlandi, geta trén ekki
bætt úr útgufun, sem ávallt er
nokkur þrátt fyrir góða einangr-
un. Þegar svo er komið er hætt
við að grannar greinar þorni um
of og endar þeirra deyi. Þá
þornar barr einnig, verður rauð-
brúnt, og ef mikil brögð verða að
þessu deyr það. Af sama toga eru
þær skemmdir, sem stundum
verða á barri, er veit á móti
suðri og suðvestri, eftir að sól fer
að hækka á lofti. En þá er það
varmi sólar, sem veldur útgufun-
inni og þurrkinum.
Varnir gegn frosti
í lifandi vefjum trjánna er
ávallt mikið magn af vatni, bæði
í frumunum og eins í holrúmum
á milli þeirra. í frumunum er
mikið magn af sykri, eða öllu
heldur sykrum, sem veldur því
að vatnið í þeim hefur lægra
frostmark en vatnið á milli
frumanna. í því myndast ör-
smáir ískristallar þegar frystir
og síðan vaxa þeir og draga til
sín meira vatn meðan frost
helst. Þá gefa frumurnar frá sér
vatnið úr frumusafanum og frýs
það í holrúminu á milli þeirra án
þess að frumurnar saki. Þegar
þiðnar taka frumurnar aftur við
vatninu, soga það til sín gegnum
frumuveggina og lífsstarfið
byrjar með vorkomunni. —
Þetta virðist mjög einfalt og
auðskilið, en samfara þessu eru
margskonar og margþættar
efnabreytingar.
Varnir gegn
hlýindum
Hver er orsök þess að tré
springa ekki aftur út í löngum
hlýindaköflum á hausti eða
snemma á vori? Hvers vegna
fást ekki laufgaðar greinar um
jólin eins og oft á páskum? Af
því að það hefur reynst ókleift
að fá greinar lauftrjáa til að
blaðast frá hausti og fram undir
vor með því að láta þær standa í
vatni eins og gert er um og eftir
páska. Orsökin er sú að trén
„leggjast í dvala" vetrarlangt.
Eru það ýmisskonar „hormónar"
sem valda þessu, en þeir mynd-'
ast flestir í endabrumum efstu
greina, og þaðan er vexti og
viðgangi trésins stjórnað.
í sambandi við vetrardvalann
má skjóta því inn, að það er unnt
að rjúfa dvalann eða „svefninn"
og láta greinar laufgast um
miðjan vetur með því að láta
þær vera í eter- eða klóróform-
gufu um nokkurn tíma. Það er
furðulegt að efni, sem svæfa og
lama dýr og menn, skuli vekja
plöntur úr dái.
En svo að vikið sé aftur að
hormónum trjánna þá er enn
mjög margt í sambandi við þá,
sem menn botna ekkert í enn
sem komið er. Þeir berast með
vökvastreymi trésins í allar áttir
um lim, stofn og rætur, en hvað
það er, sem veldur því að þeir
vinna störf sín á réttum stöðum,
er ráðgáta. Ætla mætti að þeir
væru lengi á leiðinni með boð sín
um lim og stofn, en svo er ekki.
Með nýjum rannsóknartækjum
er unnt að mæla hraða vökva-
streymisins á ýmsum stöðum í
trjánum. Komið hefur í ljós, að
það er hraðara en við var búist.
Oftast eru það nokkrir metrar á
klukkustund en í einstaka trjá-
tegundum hefur það mælst um
50 metrar á sama tíma, eða um
14 cm á sekúndu. Trén geta því
verið furðu viðbragðsfljót þótt
margir kvarti yfir því að þau séu
seinvaxin. Menn gleyma því, að
trjánum er áskapaður langur
aldur, margar mannsævir, jafn-
vel nokkrar aldir mörgum hverj-
um, og er vöxturinn í samræmi
við það.
- O -
Með grein þessari lýkur þátt-
um þeim, sem ég hef skrifað í
tilefni af Ari trésins. Hafi þeir
þökk er lásu.
Ar trésins hefur borið góðan
árangur, og mun það fólk, sem
kom því til leiðar og tóku að sér
umsjón þess, gera grein fyrir
honum við næstu áramót. En
þess ættu menn að minnast, að
þetta hvatningarár er í raun
réttri aðeins upphaf að mörgum
öðrum, þar sem fólk verður
hvatt til þess að fegra umhverfi
sitt, bæta landið og gera það
bæði hlýlegra og betra eftir því
sem tímar liða.
Fyrir 150 árum kvað Jónas
Hallgrímsson:
Fhkut or dalur <>k fyllist skóRÍ
»K frjálsir menn. þ< «ar aldir rcnna.
SkáldiA hní^ur «k marjfir i moldu
meó honum búa. en þetta skeóur.
Þannig hljóðaði þetta erindi í
upphafi frá hendi skáldsins, en
síðar var tveim síðustu orðunum
vikið við. En við, sem byggjum
ættland okkar, getum og eigum
að vinna að því, að orð Jónasar
Hallgrímssonar verði áhrínsorð.
Franska sendiráðið
Mun sýna þriðjudaginn 2. desember 1980 í
Franska bókasafninu, Laufásvegi 12, kl. 21.00
kvikmyndina: „MELODIE EN SOUS-SOL“ frá
1962. Leikstjóri: Henri Verneuil.
Með: Jean Gabin, Alain Delon, Viviane Romance.
Sakamálamynd. „Charles er nýsloppinn úr fang-
elsi. Kona hans vill að hann snúi viö blaöinu, en
gamla manninn dreymir um stórrán er gæti gert
honum kleift að eyða áhuggjulausu æfikvöldi.
Hann færi því til liðs við sig ungan afbrotamann,
Francis."
Ókeypis aðgangur. Enskir skýringartextar.
Á undan myndinni veröur sýnd fréttamynd.
Frúarskór í D-breidd. Litur: Svart.
Skósel,
Laugavegi 60, aími 21270.
Gefið
hljómlist
'viiiiiiiiiiiiii
Islenzkar hljómplötur eru ódýrar