Morgunblaðið - 27.02.1981, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. FEBRÚAR 1981
17
Um sendiherraembættið og fjárveitingu til þess urðu
nokkrar deilur á þinginu. Þótti sumum sem hjer væri
verið að stofna til embættis sem væri algerlega óþarft og
meira til að sýnast. Voru því hinum væntanlega
sendiherra valin ýmis nöfn til háðungar svo sem
tildurherra og fleira því um líkt. Mætti því spara
ríkissjóði þau útgjöld, sem hjer var um að ræða.
Þrátt fyrir þetta andóf var fjárveitingin samþykkt. En
nú var eftir að finna rjettan mann í þetta nýja og
vandasama starf þar sem engir íslendingar þekktu
nægilega til eða höfðu reynzlu af utanríkismálum og
meðferð þeirra. Hjer var úr vöndu að ráða. Ríkisstjórnin
kom þó fljótt auga á Svein Björnsson í starfið og fjellst
hann á að taka embættið að sjer fyrst um sinn til tveggja
ára. Það var óneitanlega mikið lán fyrir landið, að
einmitt Sveinn Björnsson skyldi verða fyrsti sendiherra
Islands sökum hinna miklu mannkosta hans og reynslu í
lögmannsstarfi og opinberu lífi. Þegar hann stóð á
þessum vegamótum æfi sinnar var þetta skrifað um
hann: „Hann var gætinn og athugull og ágætur
samningamaður. Hann var maður rjettsýnn, góðgjarn og
ráðhollur, ljúfmannlegur og um leið virðulegur í
framgöngu og vakti traust, virðingu og góðvild þeirra
manna, sem skipti áttu við hann.“
Þess var getið, að nokkur styrr hefði staðið um sjálft
sendiherraembættið, en þegar það spurðist að Sveinn
Björnsson ætti að taka við því heyrðust engin mótmæli
gegn þessari embættisveitingu. Ef haft er í huga, að
Sveinn Björnsson hafði staðið framarlega í stjórnmála-
baráttunni árin næstu á undan, þá mátti það heita
einsdæmi hversu menn voru sammála um, að hjer hefði
vel tekizt um skipunina í sendiherraembættið.
Þegar Sveinn Björnsson var hættur að gegna sendi-
herraembættinu og kominn hingað heim í byrjun síðari
heimsstyrjaldarinnar var hann beðinn um að skrifa grein
um störf sendiherra. „Hvað gerir sendiherra?" hjet
greinin. Hjer skulu tilfærðar nokkrar setningar úr
þessari grein, sem er skrifuð í ljettum stíl: „Mörgum þótti
þetta mesti óþarfi. Hvaða utanrikismál hefðum við?
Þetta væri eintómt mont og tildur hjá okkur ... Svo fóru
Nýkjörinn forseti flytur rœöu á Lögbergi 17. júní 19hh-
bannsettar staðreyndirnar að skjóta upp kollinum. Auk
ýmsra óumflýjanlegra viðskipta við Dani kom upp hvert
málið á fætur öðru. Norðmenn vildu fá endurgreiddan
síldartunnutoll. Svíar vildu fá skaðabætur fyrir ull sem
þeir áttu á íslandi og tekin hafði verið eignarnámi. Þetta
voru eftirhreytur frá heimsófriðnum, en miklar upphæðir
i voru í húfi á okkar mælikvarða. Svo vildu Spánverjar
ekki kaupa fiskinn okkar vegna áfengisbannsins. Norð-
menn vildu ekki kaupa saltkjötið o.s.frv. Jæja, þarna kom
þá fram að við áttum utanríkismál. Og nota mátti
„tildurherrann" okkar í Danmörku til annars en tildurs
einnig utan Danmerkur."
Hjer hefur Sveinn Björnsson með fáeinum orðum
dregið upp mynd af störfum sínum fyrstu árin. Hann var
fyrst og fremst sendiherra í Danmörku og fjallaði um
margs konar málefni sem upp komu í samskiptum
Islendinga og Dana, en auk þeirra voru honum fljótlega
falin ýmiskonar mál varðandi samskipti íslands við
önnur lönd og nefnir hann nokkur þeirra. Sum þeirra
voru mjög flókin og vandasöm.
Hjer verður ekki farið út í það að lýsa þeim störfum
sem daglega komu til kasta Sveins Björnssonar, en þau
voru mörg og margvísleg, en minna má á frásögn, sem
hann nefnir í endurminningum sínum, um starfsmann í
dönsku utanríkisþjónustunni er spurður var um störf
sendiherra. Svarið var þetta: „Jeg þekki ekkert, sem
varðar hagsmuni lands míns og þjóðar eða danskra
borgara, sem samrýmanlegt er heiðri og sæmd, er ekki
fellur undir verksvið sendiherra." Það fer ekki á milli
mála, að Sveinn Björnsson hefur fylgt svipuðu sjónarmiði
og hjer kom fram, í daglegum störfum sínum í
sendiráðinu.
Hjer að framan var getið nokkurra mála, sem Sveinn
Björnsson hafði afskipti af á sínum fyrstu sendiherraár-
um að sjálfs hans sögn. Því til viðbótar skal eftirfarandi
tekið fram.
Hann gekk ásamt öðrum frá stórláni í Bretlandi árið
1921 og sama ár frá samningi um viðskipti við Spán,
einnig með öðrum. Spánarsamningurinn var sjerstaklega
erfiður. Það var nauðsynlegt fyrir íslendinga að flytja
saltfiskinn til Spánar með viðunandi tollkjörum, en slíkt
fjekkst ekki nema með afljettingu aðflutningsbannsins á
ljettum vínum (Spánarvínin). Sveinn Björnsson hafði líka
mikil afskipti af kjöttollsmálinu svonefnda við Noreg.
Það mál hófst árið 1922. Norðmenn höfðu hækkað tollinn
á íslenzku saltkjöti, en eftir mikið þjark fjekkst hann
lækkaður verulga gegn rjettindum til Norðmanna í
sambandi við síldveiðar þeirra hjer við land. Um þetta
mál samdi Sveinn Björnsson skýrslu fyrir ríkisstjórnina
„Kjöttollsmálið", er var prentuð árið 1925 að tilhlutan
ríkisstjórnarinnar, sem hafði orðið fyrir nokkurri
gagnrýni út af málinu.
Eins og getið hefur verið fjellst Sveinn Björnsson á að
gegna sendiherraembættinu um tveggja ára skeið, en
Forsetahjónin
hjá Bessastöðum
1951.
samkomulag varð milli hans og forsætisráðherra um að
hann gegndi því áfram fyrst um sinn. Árið 1924 gekk
mikil sparnaðaralda yfir landið og var þá á Aiþingi lagt
til að ýmis embætti, þ.á m. sendiherraembættið í
Kaupmannahöfn skyldu lögð niður. Áður en málið var
afgreitt á Alþingi sótti Sveinn Björnsson um lausn frá
embætti og flutti síðan heim þá um sumarið. Hann
gerðist aftur hæstarjettarmálaflutningsmaður og tók á
ný við ýmsum öðrum störfum, sem hann hafði áður
gegnt.
Það kom hins vegar brátt í ljós, að það var ekki
eingöngu þörf á því að hafa sendiherra í Kaupmannahöfn
heldur beinlínis nauðsyn, og tveimur árum seinna
samþykkti Alþingi að endurreisa sendiherraembættið í
Höfn. Var nú aftur leitað til Sveins Björnssonar og fjellst
hann eftir nokkra umhugsun á að taka við embættinu.
Það var óneitanlega bæði gott og gagnlegt að Sveinn
Björnsson skyldi fást aftur til að taka við sendiherraemb-
ættinu, þessu embætti sem hann hafði gegnt með svo
miklum ágætum og glæsibrag um fjögura ára skeið og nú
var hann reynslunni ríkari.
Á þessu síðasta sendiherratímabili Sveins Björnssonar
jukust dagleg störf sendiráðsins töluvert, en auk þess bað
ríkisstjórnin hann í ríkara mæli en áður að fara í ýmis
konar sendiferðir til annarra landa. Norræn samvinna
fór töluvert í vöxt á þessu tímabili og gengið var frá
mörgum samningum snertandi slíka samvinnu, ekki sízt
á sviði fjelagsmála og rjettarfars, menningarmála og
fjarmála. Þessi mál voru rædd á mótum og fundum sem
Sveinn Björnsson mætti á fyrir íslands hönd. Sama gilti
um fundarhöld og ráðstefnur í ýmsum öðrum Evrópu-
löndum, þar sem íslandi var boðin þátttaka og ástæða
þótti til að mætt væri af íslands hálfu. Á kreppuárunum
upp úr 1930 þurfti iðulega að semja við ýmsar þjóðir um
viðskipti. Stundum var Sveinn Björnsson einn í slíkum
samningum, stundum formaður í nefndum sem voru
sendar hjeðan að heiman. Hjer er ekki ráðrúm til að telja
nánar upp þessar sendiferðir, sem urðu margar, en allar
voru þær þýðingarmiklar fyrir land og þjóð.
Þess má ennfremur geta, að flest þau ár, sem Sveinn
Björnsson var sendiherra var hann ráðunautur ríkis-
stjórna þeirra sem hjer sátu að völdum, bæði í
utanríkismálum og öðrum málum, og er óhætt að
fullyrða, að ráðherrarnir hafi talið hann bæði hollráðan
og heilráðan.
Eftir því sem leið á fjórða tug aldarinnar tók heldur en
ekki að syrta í lofti á himni alþjóðasamskipta og
ófriðarblikur urðu fleiri og fleiri á lofti. Varð brátt ljóst
að hverju stefndi og haustið 1939 hófst heimsstyrjöldin
síðari.
í apríl 1940 var Danmörk hernumin af Þjóðverjum en
mánuði síðar hernámu Bretar Island, svo sem kunnugt er.
Alþingi samþykkti þá þegar, að ríkisstjórnin skyldi taka
að sjer til bráðabirgða meðferð konungsvaldsins og
ísland skyldi, einnig til bráðabirgða, sjálft taka að sjer
utanríkismálin þar sem Dönum var nú ókleift að annast
þessi mál.
Þegar svóna var komið kvaddi ríkisstjórnin Svein
Björnsson heim frá Kaupmannahöfn, og varð hann um
eins árs skeið ráðunautur stjórnarinnar í utanríkismál-
um og fleiri málum. Hafði hann í sambandi við þetta
starf sjerstaka skrifstofu með starfsliði og vann hún m.a.
að skipulagningu utanríkismálanna, þ.á m. að undirbún-
SJÁ NÆSTU SÍÐU