Morgunblaðið - 08.01.1982, Page 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. JANÚAR 1982
Hér á landi er víöa um all-
mikla vindorku að ræða og auð-
vitaö freistandi að reyna að
virkja hana, sagði Örn. — Það
er hins vegar hætt við að alltaf
veröi tiltölulega dýrt aö virkja
vindorku því stofnkostnaður
vindorkuvers er mikill. Margt
bendir þó til að þetta gæti orðiö
verulega hagkvæmur kostur á
afskekktum stöðum, þar sem
vindasamt er og annars yrði að
nota olíu til orkuframleiðslu.
Sem dæmi um slíkan stað
hér á landi mætti taka Grímsey,
en þar verður að nota olíu að
mestu leyti bæði til rafmagns-
framleiðslu og húshitunar. í
Grímsey er vindorkan sam-
kvæmt mælingum um 2000
kílówattstundir á hvern fer-
metra miðað við ár. Ef vindorka
væri notuð þar til upphitunar
þyrfti um 20 fermetra spaða til
að hita meðalstórt einbýlishús,
en til þess þarf um 40.000 kíló-
wattstundir á ári. Grímsey er
einn af þeim stöðum þar sem
vindorka er tiltölulega mikil —
víða inni í landi er hún mun
minni, en svo eru líka nokkrir
staðir sem jafnast á við Grímsey
í þessu tilliti s.s. Landeyjar.
Hvenær hófust rannsóknir
hérlendis á hagkvæmni vind-
orku til húshitunar?
Það var raunverulega Ólafur
Rúnebergsson, bóndi í Kárdals-
tungu í Vatnsdal sem kom
þessu af staö árið 1979. Hann
byrjaði sjálfur að smíða vind-
myllu sem hann ætlaði upphaf-
lega aö láta framleiöa rafmagn.
Hann leitaöi svo hingaö til okkar
á Raunvísindastofnun og Verk-
fræðistofnun um ýmislegt í
þessu sambandi og varð úr að
við höfðum samstarf við hann
um smíðina. Það var ákveðið aö
tengja mylluna vatnsbremsu
sem hitaði vatn með núningi en
með þeim hætti veröur nýtingin
mun meiri en viö rafmagnsfram-
leiðslu.
Vatnsbremsan er þannig í
meginatriðum að tveir spaðar
eru hvor á móti öðrum niðri í
vatni, annar þeirra snýst og leit-
ast við aö koma vatninu á hreyf-
ingu en hinn er kyrrstæður og
leitast við að stöðva það af.
Hversu mikil orkuframleiðslan
verður, í formi upphitunar
vatnsins við tiltekinn snúninga-
fjölda, ræðst af blaðhæð og
þvermáli spaðanna. Hitanum
sem myndast í vatnsbremsunni
er svo miðlað út í vatnsþró und-
ir myllustöplinum, en þaðan er
vatnið leitt í rörum til íbúðar-
hússins.
Ólafur stóö svo sjálfur aö því
aö steypa sökkul og vatnsþró,
og reysti mastur fyrir mylluna,
en mylluspaðinn var smíðaöur
hér á Raunvísindastofnun. Það
var svo voriö 1980 sem vind-
Hagkvæmur kostur
á afskekktum stöðum
Rætt við Örn Helgason
eðlisfræðing á Raunvísindastofnun
Mörgum þykir nég um vindbelginginn hér á landi en svo eru aðrir sem renna til
hans hýru auga sem óþrjótanlegs orkugjafa á tímum orkukreppu og ört hækkandi
olíuverðs. llm miðja þessa öld var ekki éalgengt að vindmyllur snerust við afskekkta
sveitabæi og framleiddu rafmagn til Ijésa. Síðan hafa samveitur, vatnsvirkjanir eða
díselrafstöðvar leyst þær af hélmi og eru vindmyllur nú orðnar sjaldgæf sjón. Það var
svo árið 1979 að Ólafur Rúnebergsson, béndi í Kárdalstungu f Húnavatnssýslu réðst í
að koma upp hjá sér vindmyllu og hafði um það samstarf við Raunvísindastofnun
Háskólans. Þessi vindmylla er sú fyrsta sinnar tegundar hér á landi þar sem hún snýr
vatnsbremsu og hitar þannig vatn sem notað er til húshitunar. Frumkvæði Ólafs
leiddi til þess að á fjárlögum 1980 var veitt fé til að reisa svipaða vindmyllu, en öllu
stærri, í Grímsey, og var smíði hennar nær lokið síðastliðið haust. Örn Helgason,
eðlisfræðingur hjá Raunvísindastofnun Háskólans, hefur haft yfirumsjén með hönnun
vindmyllurnar og smíði. Blaðamaður Morgunblaðsins ræddi við Örn og var hann fyrst
spurður hvort vindorka væri það mikil fyrir hendi hér á landi að hagkvæmt væri að
virkja hana.
ðrn Htlgaton, •óliafrædingur
Ljósm. Emilía
myllan fór fyrst af stað. Það eru
geysileg átök og mæðir mikiö á
svona vindmyllu þegar veöur-
hæðin er mikil. í 6 vindstiga
vindi snýst spaöinn um 200
snúninga á mínútu og er þá
snúningshraðinn í vatnsbrems-
unni fimmfalt meiri eða um
1000 snúningar.
Það kom fljótlega í Ijós að
öxulbúnaöur vindmyllunnar var
ekki nógu traustlega smíöaöur
og einnig var vatnsbremsunni
aö ýmsu leyti ábótavant. Hvoru
tveggja var tilraunasmíð sem
við lærðum mikið af að endur-
bæta. Þá vorum við einnig lengi
að prófa okkur áfram með
hversu mikið bil væri hæfilegt
að hafa milli spaðanna í vatns-
bremsunni, en allur var þessi
búnaður fremur frumstæður.
Einu sinni sauð hún af sér allt
vatnið og skemmdist þá mikið.
Þár reyndist öxulbúnaður myll-
unnar ekki nógu vel úr garöi
gerður og varö aö endurnýja
hann. Spaðinn sem smíðaður
var úr trefjaplasti hefur hins
vegar reynst mjög vel og þolað
aftakaveður án þess að gefa
sig.
Eftir gagngerar endurbætur
var myllan í Kárdalstungu svo
sett upp aftur í marz síðastliðn-
um. Þá var vatnsbremsan
endurnýjuð alveg og gerö þann-
ig úr garöi aö hægt var aö stilla
bilið milli spaðanna á mun hæg-
ari máta. Myllan hefur þó ekki
getað gengið óslitið síðan og oft
orðið ærið löng stopp, bæöi
vegna bilana og svo forfalla
Ólafs sökum veikinda. Þó hefur
það unnist að unnt hefur verið
að gera mælingar sem sýna
hvernig þetta kerfi vinnur og
benda þær til að svona orkuver
gæti orðiö hagkvæmt. Þá höf-
um viö lært mikið af þessu
varðandi ýmis tæknileg atriði í
sambandi við gerð vatnsbrems-
unnar. Hins vegar vantar enn
iangtímakeyrslu á svona vind-
myllu til aö skera endanlega úr
um hagkvæmni vindorkuvers til
húshitunar.
Hvaö er svo framundan í þess-
um málum nú?
Á fjárlögum síðasta árs var
veitt fé til að framkvæma hlið-
stæða tilraun í Grímsey og
verður hún öllu stærri í sniðum.
Við erum nú langt komnir með
að smíöa einstaka hluta vind-
orkuvers þar. Mylluspaðinn er
6,4 metrar og ætti þessi mylla
aö geta framleitt um 50 kílówött
í 8 vindstigum. Myllan verður
tengd tveim syöstu bæjunum í
Grímsey og var byrjað að
steypa undirstöður hennar í
haust. Samkvæmt útreikningum
ætti aö þurfa tiltöluiega lítið
varaafl til húshitunar á þessum
tveim bæjum eftir að myllan
verður komin í gagnið — hún
ætti að geta annað allt aö tveim
þriðju af orkuþörfinni.
Það stóö reyndar til aö myll-
unni í Grímsey yröi komiö upp
fyrir haustið, en vegna þess hve
vetur lagöist snemma að tókst
ekki að Ijúka steypuvinnu viö
undirstöðurnar tímanlega. Það
verður því ekki fyrr en í vor sem
við getum komið henni upp. Við
höfum þess vegna getað gefið
okkur meiri tíma við undirbún-
ing og smíðivinnu hér á Raun-
vísindastofnun. Vatnsbremsa
þessarar myllu verður stillanleg
þannig að hægt veröur að
breyta spaöahæöinni þannig að
orkunýtingin verði nær alltaf í
hámarki. Nú er verið aö Ijúka
hönnun örtölvustýringar sem
mun stjórna stillibúnaöi
BÆKUR FYRIR
MYNTSAFNARA
Mynt
Ragnar Borg
Þaö tilheyrir kannske þessum
árstíma að fjalla um bækur. Ég
vil í þessum myntþætti vekja at-
hygli myntsafnara á tveim bók-
um. Hin fyrri er bók prófessors
Ólafs Björnssonar „Saga is-
landsbanka hf., og Útvegsbanka
islands 1904—1980". Bók þessi
er 165 blaösíöur og fæst í Út-
vegsbankanum og útibúum hans
um allt land, svo og hjá mörgum
bóksölum og kostar 250 krónur.
Þetta er afar læsileg bók, en
prófessor Ólafi lætur vel að
skrifa aögengilega um efna-
hagsmál og er bókin því auöskil-
in öllum. Prófessor Ólafur var
lengi formaöur bankaráös Út-
vegsbankans og hefir því haft
gögn islandsbanka undir hönd-
um. Eins og fram kemur í bók-
arheiti, er þarna rakin saga ís-
lands og síðar í beinu framhaldi
Útvegsbankans. Þessi bók er þó
meira en saga þessara banka,
heldur er þarna saga mestu upp-
gangsára islandssögunnar.i • •
Er sagan hefst, upp úr 1904, er
ísland líklega fátækasta land í
Evrópu. Haröindi höföu herjaö
landiö í margar aldir, landflótti
veriö til Ameríku á 19. öldinni og
margir menn hreinlega dáiö úr
hungri, þar á meöal langafi minn,
sem dó um 1880. En eitt höföu
íslendingar þó, sem ekki allir
aörir höfðu í Evrópu. Hér voru
allir læsir og skrifandi og haföi
svo veriö í 9—10 aldir. Menntun
var hér því möguleg og um alda-
mótin voru hér búnaöarskólar,
stýrimannaskólar, gagnfræöa-,
kvenna- og menntaskólar og vís-
ir kominn aö háskóla, sem form-
lega var stofnaöur 1911. Ekki má
heldur gleyma aflinu mikla, ung-
mennafélagshreyfingunni, sem
stappaöi stálinu í unga og gamla
um allt land. Þar voru menn
hvattir til dáöa, bæði í íþróttum
oc, bókmenntum. Þaö sem okkur
vantaöi var fé til aö festa í nýjum
atvinnugreinum. Bæirnir stækk-
uöu og fólki í sveitum fækkaöi.
Hér voru aö hefjast stórstígar
framfarir í landbúnaöi með slétt-
un og giröingu túna. í bæjunum
voru fyrstu mótorbátarnir teknir í
notkun og togararnir voru að
byrja að flytjast til landsins. Út-
flutningurinn stórefldist en sner-
ist aðeins um eina vörutegund —
saltfiskinn. Hagkerfið hóf sig til
flugs um þetta leyti. Aö öllu réttu
hefði svo framhaldið átt aö verða
þaö, aö islendingar heföu fylgt
ráðum Einars Benediktssonar og
komiö hér á stóriðju um 1920,
með virkjun Þjórsár viö Búrfell
og Títan-verksmiöju. En því miö-
ur voru þá, eins og nú, íhaldsöfl
að verki. Því varð kreppan
1930—40 okkur erfiöari en flest-
um öörum þjóöum og þessi öfl
stóöu aö falli islandsbanka beint
og óbeint. Islandsbanki flutti til
landsins fé frá útlöndum. Varö
hann útgeröinni lyftistöng um allt
land. Þaö útlenda fé, sem þá
barst til landsins, olli engri verö-
bólgu. Landið var peningalaust
og vantaöi meira fé en fékkst.
Bankastjórn islandsbanka var ef
til vill of spör á útlán. Það er ann-
aö en núna, þegar erlenda láns-
féö er eins og olía á verðbólgu-
báliö.
islandsbanki starfar svo til
ársins 1930 er starfsemi hans
hættir og Útvegsbankinn tekur
við. Starfsemi hans hættir segi
ég. Þaö voru og hafa veriö deilur
um það hans vegna. islands-
banki var látinn fara á hausinn.
Pólitík réöi þar næstum öllu um,
en sjálfsagt var óáran og
óheppni meö í spilinu og banka-
stjórn íslandsbanka ekki nægi-
lega góö. Mest var þetta þó vafa-