Morgunblaðið - 23.05.1982, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. MAÍ 1982
Bókasafii Vestmannaeyj a
Brot úr sögu íslenskra almenningsbókasafna
Bókasafnshúsið gamla komið að hruni.
Safnahúsiö. Úttitsteikning.
Eftir Harald
Guðnason
I júnímánuði 1862 komu tveir
helstu embættismenn í Vest-
mannaeyjum, sýslumaður og
sóknarprestur, ásamt danska
kaupmanninum, saman til fundar.
Þeir vildu „reyna til þess að stofna
bókasafn í Vestmannaeyjum, er
innihéldi ýmsar fróðlegar og lær-
dómsríkar bækur á íslensku og
dönsku máli“.
Er varla að efa, að sýslumaður-
inn, Bjarni E. Magnússon, var
frumkvöðull þessa máls. Hann var
fæddur á Flatey á Breiðafirði árið
1831. Um svipað leyti var fyrsta
lesrarfélag handa almenningi
stofnað þar vestra.
Bryde, selstöðukaupmaðurinn
danski, var einráður að mestu um
verslun í þorpinu. Hann studdi þó
ýms framfaramál „í plássinu".
Þeir þremenningarnir sendu nú
frá sér boðsbréf, áskorun til Eyja-
búa að ganga í lestarfélagið og
fylgdi ítarleg reglugerð fyrir fé-
lagið.
Þeir minntu á gamlan málshátt
íslenskan: „Blindur er bóklaus
maður." Félagið átti að heita:
Bókasafn Vestmannaeyja lestrar-
félags.
Brátt höfðu 27 heimilsfeður
skrifað sig á lista sem félagsmenn.
Þá voru í Eyjum 540 íbúar og
heimili 98. Það var því tæpur
þriðjungur heimila sem mundi fá
bækur úr hinu nýja bókasafni.
Forstöðumaður og bókavörður
var kosinn Bjarni sýslumaður,
æðsti embættismaður í þorpinu. I
september 1863 skrifar hann í
blaðið Þjóðólf grein um safnið,
sem þá á 320 bækur, „margar góð-
ar og nytsamar". Ýmsir höfðu
sýnt rausn í bókagjöfum og Bryde
kaupmaður hafði t.d. gefið bækur
og 20 ríkisdali. Danska stjórnin
veitti nokkurn fjárstyrk, en ís-
lensk stjórnvöld voru því ekki
meðmælt, einkum biskup, „þar
sem honum hafi virst stofnun
þessi næsta óþörf fyrir Eyjabúa,
sem heldur ættu að stunda fiski-
og fuglaveiðar en bóklestur".
Frá 1500 og fram á nítjándu öld
voru Vestmannaeyjar konungs-
eign. Kóngar og kaupmenn arð-
rændu Eyjamenn. Sjósókn á ára-
bátum var aðalatvinnuvegur öld-
um saman til 1906. Oft komu afla-
leysisár og þá var skortur í búi.
Fuglaveiði var mikil og árvissari.
Oft hélt fuglakjötið fólki frá
hungri. Híbýli voru flest úr torfi
og grjóti.
Þrátt fyrir fátækt var menning-
arviðleitni furðu mikil. Á kvöldin
las einn heimilismanna fyrir alla
hina upphátt. Um miðja 19. öld
eða fyrr var farið að sýna sjón-
leiki, fyrst í einu fiskhúsanna.
Fyrsti barnaskóli landsins var
stofnaður í Vestmannaeyjum árið
1745, en varð að hætta eftir nokk-
ur ár vegna féleysis. Þá var í Eyj-
um fyrsta fæðingarstofnun lands-
ins (1847).
Nær allir stofnfélagar lestrarfé-
lagsins voru fátækir, ef ekki ör-
snauðir. Þeir fengu að borga eftir
efnum og ástæðum, sumir með
bókum eða bókbandi. Peningar
sáust varla, flestir borguðu með
innskrift (millifærslu) í dönsku
versluninni. Bókavarsla var
sjálfboðastarf í mörg ár, síðar fá-
ar krónur á’ári.
Árið 1869 kom út fyrsta bóka-
skráin, prentuð í Khöfn. Þá voru í
safninu 600 bindi, helmingur á
dönsku. Athyglisvert er, hvað fólk
vildi helst lesa. íslendinga- og
Noregskonungasögur, landfræði-
bækur, og Þúsund og ein nótt varð
afar vinsæl, einnig íslenskar
skáldsögur, en útgáfa þeirra var
eiginlega að hefjast um þessar
mundir.
Líf fólksins í Eyjum var í föst-
um skorðum fram yfir aldamót.
Menn sóttu sjó á fleytum sínum.
Mörg voru árin mögur, stundum
hallæri. Þeir fátækustu fengu
gjafakorn. Það má því merkiiegt
heita, að félag áhugamanna um
bóklestur skyldi ekki deyja drottni
sínum á barnsaldri.
Þótt bókaeignin væri ekki nema
nokkur hundruð bindi, þurfti hús-
rúm og það lá ekki á lausu. Fyrstu
árin var safnið í húsi sýslumanns,
sem var jafnframt bókavörður
meðan hann átti heima í Eyjum.
Sóknarpresturinn (stofnandi) var
bókavörður frá 1874 til dánardags
1884. í hans tíð var safnið á
kirkjuloftinu. Árið 1893 voru bæk-
urnar fluttar í þinghús hreppsins.
í öðrum enda þess voru fangaklef-
ar.
Hagur lestrarfélagsins batnaði
nokkuð á árunum 1885—1905. Ár-
ið 1887 fóru tekjurnar fram úr 100
kr. í fyrsta sinn, svo heldur hærri
næstu ár. Árið 1900 voru félagar
37. Allmargar fágætar bækur voru
til um aldamót.
Sýsluhókasafn
1905—1918
Árið 1905 hætti lestrarfélagið
að vera félag áhugasamra lesenda.
Þá var safnið Sýslubókasafn Vest-
mannaeyja og um leið eign sýsl-
unnar, og þangað runnu bækur fé-
lagsins endurgjaldslaust. Var nú
samin ný reglugerð fyrir safnið í
anda hinnar fyrstu. Safnið var nú
opið einu sinni í viku frá 1. jan. til
1. apríl og aftur frá 1. okt. til ára-
móta. Bókavörður fékk nú 25 kr. í
árslaun, sem hækkuðu 1916 í 70
krónur. Sunnudagur var nú út-
lánadagur, opið kl. 8 árdegis til kl.
12 á hádegi.
Árið 1906 voru lánþegar 63 og
árið 1909 voru þeir 91. Ríkissjóður
fór fljótlega að veita 150 kr. til
safnsins á ári og sýslan hið sama.
Hélst svo framyfir árið 1920.
En nú fór að halla undan. Tekj-
ur minnkuðu og lánþegum fækk-
aði. Kannski var orsökin sú, að
tæknin hafði numið land. í stað
róðrarbáta komu vélbátar. Fólkið
í landi hafði varla undan að gera
fiskinn að verslunarvöru. Þá varð
minni tími til bóklesturs.
Bæjarbókasafn
frá 1918
Vestmannaeyjar öðluðust kaup-
staðarréttindi árið 1918 (í annað
sinn) og tók þá bærinn við rekstri
bókasafnsins. Bækurnar voru
fluttar í barnaskólann, hluta sem
enn var óinnréttaður. Veturinn
1918 var hinn kaldasti í Eyjum á
öldinni. Kolaleysi og köld hús.
Voru þá dæmi þess að bókavörður-
inn lánaði bækur með ullarvettl-
inga á höndum!
Lítt vænkaðist hagur safnsins
við það að verða bæjarbókasafn,
lítið var keypt af nýjum bókum,
lánþegum fækkaði, lélegt húsnæði,
áhugaleysi.
Liðu svo tímar til 1924, en þá
kom til sögu ungur kennari sem
var ráðinn bókavörður. Hann
stjórnaði bókasafninu af áhuga og
framsækni fram á árið 1931, er
hann flutti úr bænum.
Einhver versti þrándur í götu
var þá sem fyrr slæmt húsnæði.
Árið 1924 var safnið flutt á pakk-
húsloft í tvö herbergi. Þá var fyrst
um það rætt að byggja yfir safnið,
sen sú hugmynd hlaut öngvar und-
irtektir.
Utlán 1930 voru fjórum sinnum
í viku. Lánþegar um 230, ritauki
500 bindi á árinu.
Tímabilið 1930—40 var erfitt
stofnunum og einstaklingum. Þá
var kreppan mikla í algleymingi
með atvinnuleysi og skort á öllum
sviðum. Þá þótti gott að hafa til
hnífs og skeiðar. Peningar til
reksturs bæjarbókasafnsins voru
af ærið skornum skammti. En að-
sókn var mikil, því nú gafst oft
tími til að lesa, en fáir höfðu hins
vegar efni á að kaupa bækur.
Bókakostur var hins vegar allt of
lítill. Á þessum árum var lítið
keypt af nýjum bókum.
Árið 1939 var enn flutt og nú
niður að höfn, í tvö herbergi. Þar
var áður veitingakrá sem hét Kuði
(líklega af Kuðungi). Þetta rými
var lítill hluti af stóru húsi, en í
því var m.a. auk bókasafnsins,
skrifstofur, fiskvinnsla, olíu- og
sementsverslun. Seinna (1956)
fékk bókasafnið stærra pláss í
sama húsi, en þó alltof lítið (60
ferm).
Eftir 1940 batnaði hagur safns-
ins nokkuð, því kreppunni var að
ljúka. Samt var bókaeignin ekki
nema þrjú þúsund bindi í árslok
1949.
Árið 1951 var farið að flokka
bækurnar samkvæmt Dewey
flokkunarkerfi að nokkru.
Árið 1955 komu til sögu íslensk
bókasafnalög, nýmæli. Lögin settu
ríki- og sveitarfélögum nokkrar
skyldur varðandi fjárframlög til
almenningsbókasafna.
Árið 1953 keypti kaupstaðurinn
400 ferm lóð, þar sem bókasafns-
hús skyldi rísa og bæjarstjóri
gerði tillöguuppdrátt, sem var
samþykktur. Næsta ár var lóðin
seld.
Leið nú áratugur og varð nú svo
þröngt í safninu að til hreinna
vandræða var um safnvinnu. Þá
gerðist það, árið 1961, að keypt var
allstórt verksmiðjuhús (netagerð),
sem allvel hentaði að innrétta sem
bókasafn. Var þar verk hafið með
pomp og pragt. Þá vakna bæjar-
feður upp við vondan draum: vant-
ar slökkvistöð. Var þá hætt við
fyrri samþykkt og bókasafnshúsið
varð slökkvistöð.
Loks sáu ráðamenn bæjarins að
við svo búið gat ekki staðið. Á há-
tíðarfundi í bæjarstjórn í febrúar
1969, á 50 ára afmæli kaupstaðar-
ins var samþykkt einróma að
hefja byggingu safnahúss sumarið
1969.
Haustið 1970 var lokið við að
steypa kjallara og bókasafnshæð
(2. hæð). Grunnflötur 564 fermetr-
ar og anddyri 130 ferm. í nóv-
ember sama ár var byrjað að slá
upp fyrir efstu hæð (minjasafns-
hæð), en aðfaranótt 29. apríl 1972
gerði ofsaveður og allt timbur í
mótum þriðju hæðar lá brotið í
stórum hrúgum kringum húsið.
Vinna við húsið lá svo niðri til 20.
september 1972. Þá var aftur farið
að slá upp fyrir veggjum efstu
hæðar og undir efsta loft (þak).
Þannig stóð er eldgosið hófst á
Heimaey 23. janúar 1973.