Morgunblaðið - 10.10.1982, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. OKTÓBER 1982
Við skrifborðið heima á Laugarvatni, þar sem langir vetur hafa orðið Haraldi stuttir við lestur fornra fræða og
upprifjun skemmtilegra ferðalaga um landið.
Staðfræðiþekking
í Landnámabók
er ótrúlega mikil
Landnámabók geymir frásagnir af landnámi Islands og fyrstu landnáms-
mönnunum. Fræðimenn tala yfirleitt um hinar ýmsu gerðir l.andnámabókar
eða Landnámu, allt frá fyrstu ritun hennar til þeirra afskrifta er varðveist
hafa, og eru þessar gerðir Landnámabókar: hrum l.andnáma, ef til vill samin
fyrir eða um 1100, er glötuð, en hefur vafalítið verið mun styttri en síðari
gerðir. Styrmisbók, er samin af Styrmi fróða Kárasyni, hún er glötuð sem
heild, en mikið efni úr henni er í síðari gerðum Landnámu. Sturlubók, er frá
síðari hluta 13. aldar og er elsta gerð Landnámu sem varðveitt er í heilu lagi.
Hún er skráð af Sturlu l'órðarsyni, og eru Styrmisbók og mörg önnur rit
heimildir hans. Hauksbók er rituð af Hauki lögmanni Erlendssyni, eftir
Sturlubók og Styrmisbók. Melahók er til í brotum, talin samin af einhverjum
Melamanna í Melasveit, að verulegu leyti eftir Styrmisbók. Skarðsirbók er
rituð af Birni Jónssyni á Skarðsá, og lauk hann henni í síðasta lagi 1636. Hún
er samsteypa úr Sturlubók og Hauksbók. Þórðarbók er skráð af síra Þórði
Jónssyni í Hítardal er lést 1670, að meginhluta upp úr Skarðsárbók, en
einnig úr Melabók.
í vikunni kom út hjá Bókaútgáfu Arnar og Örlygs bókin I.andið og
Landnáma, eftir dr. Harald Matthíasson á Laugarvatni, þar sem leitast er við
að bera saman landið og frásögn Landnámu. Hér er um að ræða mikið
ritverk í tveimur bindum, samtals á sjöunda hundrað blaðsíður, og liggur
áratuga vinna höfundar að baki verkinu, og ferðalög hans og konu hans, frú
Kristínar Sigríðar Ólafsdóttur, um allt Island. Hinn kunni fræðiraaður
Steindór Steindórsson frá Hlöðum hefur sagt um hið mikla ritverk dr.
Haraldar, að með sanni megi segja að hér sé komin ný gerð Landnámu;
Haraldarbók. Blaðamanni lék forvitni á að frétta nánar af tilurð ritsins og
niðurstöðu þess, og heimsótti því dr. Harald og frú Kristínu austur á Laug-
arvatn í vikunni.
Skipuleg vinna hófst
fyrir sex árum
„Skipuleg vinna að þessu verki
hófst fyrir sex árum,“ sagði Har-
aldur er talið barst að upphafi
bókarritunarinnar, „en áratugir
eru síðan ég hóf fyrst að gefa
Landnámu sérstakt auga með til-
liti til staðhátta. — Jú, það liggur
mikil vinna að baki þessu, en þó
held ég nú að full langt sé gengið
hjá Steindóri frá Hlöðum að tala
hér um nýja gerð Landnámabók-
ar!
En Landnáma hefur jafnan ver-
ið mér hugstæðari en aðrar bæk-
ur, og þótt ekki sé hún beint
skemmtirit, þá las ég hana þegar á
barnsaldri oftar en aðrar bækur.
Mér fannst eitthvað heillandi við
komu fyrstu landnámsmannanna
hingað og hvernig þeir námu land,
og heima var oft rætt um þessa
miklu atburði. Strax í bernsku
fannst mér sem það hlyti að vera
heillandi verkefni að bera saman
MliiillM*'
landið og landnámu sem víðast,
þótt framan af yrði ég að láta mér
nægja að horfa í kringum mig í
Árnessýslu! — Síðar tók ég þetta
svo fastari tökum, er ég var kom-
inn í Háskólann, því við fyrri-
hlutapróf í íslenskum fræðum
fjallaði önnur tveggja ritgerða
minna um landnám milli Þjórsár
og Hvítár. — Sú ritgerð birtist í
Skími 1950, en af frekari rann-
sóknum þá varð ekki. Málinu var
frestað, en þó haldið vakandi,
vegna þess að við hjónin höfum
alltaf haft mikinn áhuga á ferða-
lögum innanlands, og á þeim gefst
gott tækifæri til að huga að Land-
námu. Ferðirnar voru að vísu ekki
farnar í þessum tilgangi framan
af, en þó var okkur landnámið
ofarlega í huga alla tíð, en þessar
skemmtiferðir okkar hófust árið
1953. — Það sumar komum við
fyrst í Vonarskarð, og upp úr því
ákváðum við að skoða Bárðargötu,
búferialeið Gnúpa-Bárðar norðan
úr Bárðard al og suður í Fljóts-
hverfi. Þeirri rannsókn lukum við
á árunum 1956 til 1962 og árang-
urinn er að finna í Árbók Ferðafé-
lagsins 1963, þar sem lýst er lík-
legustu leið frá Lundarbrekku í
Bárðardal að Gnúpum í Fljóts-
hverfi."
Lesið á kvöld-
vökum öll kvöld
— Voru íslendingasögurnar
mikið lesnar á þínu æskuheimili,
eða hvað olli því að þú fékkst
snemma svona mikinn áhuga á
Landnámu?
„Já, Islendingasögurnar voru
talsvert lesnar. Ég er fæddur í
Háholti í Gnúpverjahreppi, og ólst
upp í Skarði í sömu sveit. Ég man
vel kvöldvökurnar heima, sem þá
voru enn í hávegum hafðar, og þar
var lesið hátt öll kvöld nema
sunnudagskvöld. Islendingasög-
urnar voru meðal þess sem lesið
var, ég las Heimskringlu til dæmis
einn vetur, og Landnáma var les-
i * ■ •
in. Fólk hafði gaman af að bera
saman það sem þar sagði um land-
nám íslands, og það sem það
þekkti úr nágrenni sínu. Islend-
ingasögurnar voru fólki nákomn-
ar, og örlög söguhetjanna rædd
eins og um væri að ræða lifandi
fólk eða nágranna. — Það var víða
mikið lesið á þessum árum, en þó
hygK ég að meira hafi verið lesið
heima en almennt gerist, enda
margt í heimili.
En hvað sem veldur upphaflega
þessum áhuga, þá hefur hann enst
mér lengi, og tengst námi mínu
við Háskóla íslands, og síðar
kennslu við Menntaskólann á
Laugarvatni. — Já, hér hefur ver-
ið starfsvettvangur minn, og ég er
mjög sáttur við það allt saman.
Við fluttumst hingað austur 1951,
sama ár og ég lauk prófi, og þar
sem hér var ekkert húsnæði að
hafa, byggðum við þetta hús, og
fluttum inn í það 1955. Hér kenndi
ég svo alveg fram á sl. vor, ís-
lensku, Islandssögu, mannkyns-
sögu, og auk þess latínu lítilshátt-
ar og dönsku. — Kennslan féll mér
vel, það er gaman að vinna með
ungu fólki, og á sumrin gafst gott
tóm til ferðalaga og tómstunda-
iðkana."
— Þú ert doktor, ekki þó í ís-
landssögu?
„Nei, ritgerðin var um „setn-
ingarform og stíl“ og fjallar um
aðal- og aukasetningar í stíl ritaðs
máls og einnig í ræðum og talmáli.
Ritgerðina varði ég 1959, en hún
var meðal annars rituð fyrir
hvatningu prófessors Sigurðar
Nordal, sem raunar var einnig
mikill hvatamaður að því að ég
kannaði landið með tiliiti til
Landnámu."
Þáttur Ólafs Briem
og Óskars Halldórssonar
„Það var svo haustið 1976 að
Ólafur Briem samstarfsmaður
minn á Laugarvatni kom til mín
og hvatti mig fyrir sína hönd og
Óskars Halldórssonar lektors, að
ég hæfi rannsókn á staðfræði
Landnámabókar. Að vandlega
yfirlögðu ráði og samráði við konu
mína ákvað ég að hefjast handa
Rætt við dr.
Harald Matthías-
son á Laugarvatni
um ritverk hans,
Landið og Landnámu
við verkið, og veturinn á eftir
bjuggum við okkur undir ferðalög-
in, sem óhjákvæmileg yrðu þótt
mikið hefðum við ferðast áður.
Landskoðunin hófst í Mosfells-
sveit snemma sumars 1977, og fór-
um við allt vestur í Gilsfjörð.
Lögðum við mesta áherslu á að
skoða landnámsmörk, en einnig
rústir og önnur ummerki er setja
mætti í samband við Landnámu.
— Um veturinn vann ég úr þess-
um gögnum, og fann þá að nauð-
synlegt væri að skoða sem allra
mest af landinu sjálfur, í stað þess
að notast við rannsóknir annarra.
Sumarið 1978 skoðuðum við svo
Norðlendingafjórðung og Aust-
firðingafjórðung, frá Jökulsá á
Sólheimasandi að Hrútafjarðará.
1979 fórum við svo um Vestfjörðu
og skoðuðum það sem máli þótti
skipta, og fórum síðan aftur um
Vesturland og skoðuðum þar ým-
islegt sem okkur fannst ástæða til
að kanna nánar. Sumarið 1980 fór-
um við svo um Árnesþing og
Rangárvelli og Suðurnes, einnig
tvær stuttar ferðir í Borgarfjörð
og austur í Öræfi til að skoða Ing-
ólfshöfða, sem við höfðum ekki
skoðað áður.“
Mikill áhugi á Land-
námu víða um land
— Og hvernig ferðuðust þið um
landið?
„Á okkar eigin bíl, og svo vita-
skuld mikið fótgangandi, stundum
margra daga göngu og bárum við
þá farangur okkar. Við gistum í
tjaldi og önnuðumst sjálf alla
matreiðslu, og gistum einnig oft á
sveitabæjum, þar sem okkur var
jafnan vel tekið, og fengum við oft
góða fræðslu af viðtölum við
heimamenn. Ég minnist með gleði
margra slíkra heimsókna, og
greinilegt er að víða um landið er
mikill áhugi á Landnámu og göml-
um fróðleik, og nutum við góðs af
þekkingu fólks og fróðleiksfýsn.
Auk eigin rannsókna og ferða-
laga, þá hef ég að sjálfsögðu hag-
nýtt mér hin ýmsu rit um Land-
námu, er að gagni máttu koma. Ég
nefni þar fyrst útgáfu Fornritafé-
lagsins af Landnámabók, Árbók
Fornleifafélagsins, íslenskt forn-
bréfasafn, ýmsar Árbækur Ferða-
félagsins, Jarðabók Árna Magn-
ússonar og Páls Vídalín, bækur
Ólafs Lárussonar um landnám á
Snæfellsnesi og í Skagafirði og
bók Einars Ólafs Sveinssonar um
landnám í Skaftafellsþingi, auk
margra annarra bóka og óprent-
aðra heimilda.
Þá er rétt að geta þess að rit-
verkinu fylgja landabréf. í fyrsta
lagi kort er sýnir ferðir okkar
hjóna um landið, og þó einkum
kort er sýna landnámsmörk. Þar
hef ég notað landakort Fornritafé-
lagsins og sett inn á þau land-
námsmörkin og þá um leið sums
staðar fært til nöfn landnáms-
manna. Enn eru í bókinni ljós-
myndir af fjölmörgum landnáms-
jörðum, sem ég sjálfur og ýmsir
hafa tekið. — Mér dettur ekki í
hug að hér sé um fullkomið verk
að ræða, en vonandi varpar það
einhverju ljósi á staðfræði Land-
námabókar, og verður einhverjum
ánægjuleg lesning.
Margir menn unnu verkid
— Og hverjar eru svo niður-
stöður verksins?
„Þær eru margar! í fyrsta lagi
er það staðfest, sem vitað var
fyrir, að staðþekking Landnámu-
höfunda hefur verið ótrúlega mik-
il. Landnáma hefur alltaf verið í
mínum huga mikið merkisrit, en
er nú orðin jafnvel enn meiri bók,
að mér finnst, en áður. Staðþekk-
ingin er svo mikil, og það sem ég
vissi áður frá æskuslóðum mínum
að stóð ótrúlega vel heima, gerir
það einnig víðast um landið með
furðu fáum undantekningum.
Landnámurannsóknir hafa verið
mjög miklar, en þær hafa einkum
beinst að samanburði á handrit-
um, en nú hef ég að nokkru bætt
um í staðháttarannsóknum."
— Þú talaðir um Landnámu-
höfunda í fleirtölu?
„Já. Það er óhugsandi að einn
maður hafi samið þetta verk án
aðstoðarmanna. Hann hefur haft
aðstoðarmenn víðsvegar um land-
ið, sem komið hafa til hans upp-
lýsingum sínum, það þykist ég
hafa sannreynt. Um höfund vita
menn ekkert með vissu, en löngum
hefur verið horft til Ara fróða, og
talið að Kolskeggur vitri Ásbjarn-
arson hafi einnig lagt hönd á plóg,
enda eru þeir tveir beinlínis
nefndir til verksins. — En hvort
sem þeir á endanum hafa samið
Landnámabók, annar eða báðir,
þá er ljóst, að mikil vinna hefur
verið lögð í samræmingu áður en
endanleg ritun hófst.
Sjá má á tveimur stöðum af-
markað lýsingarsvæði heimilda-
manna, end væri það útilokað að
einn maður eða jafnvel tveir hefðu
ferðast um landið á ritunartíma
Landnámu til að afla upplýs-
inganna. En heimildamennirnir
hafa síðan getað komið upplýsing-
um sínum til höfunda á Alþingi,
stundum í munnlegri frásögn, en
nær örugglega að einhverju leyti í
rituðum heimildum, því að óhugs-
anlegt er að allur þessi staðhátta-
■ «MI< t • | ' •* •