Morgunblaðið - 12.12.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1982
13. desember 1981 — 13. desember 1982
Á MORGUN, mánudaginn 13. desember, er eitt ár liðið
sínar hendur í Póllandi og batt um leið enda á opin
óháða verkalýðssambands, sem starfað hafði í nærn
flestum á óvart en þegar litið er um öxl er ljóst, að
kommúnistar ráða eru frelsi og mannréttindi ekki
sem stefna í þá átt, eru bein ógnun við sjálfa tilveru
líka að gæta, að kommúnistaflokkarnir í Austur-Evrópu
í austri hillir undir hinn raunverulega herra,
að skakka leikinn þegar þeim finnst hann vera
Pólverjar hafa lengi haft
nokkra sérstöðu meðal leppríkja
Sovétríkjanna. Ef eitthvað er þá
hefur kúgunin verið þar minni en
annars staðar og þegar árið 1956
voru stalínistarnir látnir víkja úr
valdastólunum. í kjölfar þess var
efnt til ýmissa endurbóta, sam-
yrkjubúin lögð niður að mestu og
kirkjan fékk aukin áhrif, sem há-
marki náðu með heimsókn Páls
páfa II til heimalands síns árið
1979.
Ráðamenn voru staðráðnir í að
gera Pólland að iðnaðarstórveldi
og lögðu í þeim efnum megin-
áhersluna á þungaiðnaðinn. Til
þess voru tekin erlend lán, sem
greiða átti af með stóraukinni
framleiðslu og útflutningi. Fyrir-
hyggjuleysið við þessar fram-
kvæmdir var hins vegar mikið
enda litlar sem engar framfarir
orðið í efnahagsstjórninni. Þar
sat allt við það sama, allt reyrt í
viðjar ríkisforsjárinnar og mið-
stýringin olli því, að vinstri hönd-
in vissi sjaldnast hvað sú hægri
hafðist að.
í Póllandi sem í öðrum komm-
únistaríkjum bera launþegar
miklu minna úr býtum fyrir
vinnu sína en starfsbræður þeirra
á Vesturlöndum en á móti kemur
að nokkru, að allar nauðsynjar
eru greiddar mikið niður af hinu
opinbera. Niðurgreiðslurnar eru
af þessum sökum jafn góður ef
ekki betri mælikvarði á hag al-
mennings en sjálf launakjörin.
Þær eru hins vegar greiddar af
ríkinu eins og áður segir og þegar
í bakseglin slær hefur það jafnan
orðið þrautalendingin að minnka
niðurgreiðslurnar með þeim af-
leiðingum, að verðlagið hefur
stórhækkað. í Póllandi hafa þess-
ar aðgerðir jafnan dregið á eftir
sér alvarlegan dilk fyrir ráða-
menn á hverjum tíma.
Matvælaóeirdir
Árið 1956 kom til óeirða víða í
Póllandi í kjölfarið á miklum
verðhækkunum og einkum þó í
borginni Poznan. Þáverandi
stjórnendum var þá ýtt til hliðar
og við tók Gomulka, sem á þessum
tíma var talinn til frjálslyndari
manna í Póllandi. Hann sat við
völd fram til 1970 en þá endurtók
sagan sig með miklum verðhækk-
unum og óeirðum og Gomulka var
fórnað á altari flokksins og Gier-
ek skipaður í hans stað.
Gierek og samstarfsmenn hans
voru staðráðnir í að brenna sig
ekki á sama soðinu og fyrirrenn-
arar þeirra, en til þess kunnu þeir
ekkert annað ráð en að auka lán-
tökurnar. Hagur almennings
batnaði og vöruúrval jókst í versl-
unum fyrst framan af síðasta ára-
tug en brátt kom þó í ljós, að
dæmið gekk ekki upp. Gegndar-
laus skuldasöfnun ráðamanna var
nú orðin eins og myllusteinn um
háls þjóðarinnar og ýmsar utan-
aðkomandi ástæður, t.d. olíu-
verðshækkanirnar, urðu ekki til
að bæta um betur. Enn á ný
neyddust stjórnvöld til að stór-
hækka verðlagið og á eftir sigldu
óeirðir, 1976—77 og 1980, þegar
Gierek varð að hrökklast frá. Það
var líka þá, í ágústmánuði 1980,
sem Samstaða var stofnuð.
Samstaða fæöist
Þ-' 1 !r,~on*i • I.en-
c; i;x nrvt :i
í* i-
Jaruzelski skýrir frá því að herinn hafi tekið öll völd
í sínar hendur og að neyðarástandi hafi veriö lýst
yfir í landinu.
ó og greinilega engin eining meðal
þeirra um hvernig við skyldi
brugðist. Af þessum sökum og til
að kaupa sér nokkurn gálgafrest
ákváðu þeir að ganga til samn-
inga við verkfallsmenn. Sam-
komulagið, sem tókst 30. ágúst
1980, er um margt mjög óljóst en
meginatriðið er þó það, að í stað-
inn fyrir rétt til að stofna óháð
verkalýðsfélög lofuðu verkamenn
að virða ríkjandi stjórnmálakerfi
og forystuhlutverk kommúnista-
flokksins. Á næstu mánuðum
voru hundruð slíkra samninga
gerð en ríkisstjórnin var jafnan
treg til að standa við þá, túlkaði
ýmis ákvæði þeirra sér í vil eða
hreinlega sveik þá. Aðeins þegar
stjórninni var hótað verkfalli lét
hún undan að einhverju leyti.
frá því að herinn tók öll völd í
bera starfsemi Samstöðu, hins
16 mánuði. Herlögin komu
svona hlaut að fara. Þar sem
mikils metin og þær hreyfingar,
hvers kommúnistaflokks. Þess er
eru í raun ekki sjálfs sín ráðandi,
Sovétmenn, sem tilbúnir eru
farinn að ganga of langt.
Lech Walesa - hóf-
samur en ákveðinn
Undir forystu Lech Walesa var
reynt að fylgja hófsamri stefnu og
forðast að ögra beinlínis ríkjandi
kerfi. Nokkrir leiðtogar hreyf-
ingarinnar höfðu þó litla reynslu,
voru ungir að árum og sigrar
hennar stigu þeim til • höfuðs.
Verkfallsvopninu var því stund-
um beitt nokkuð ósparlega en það
leiddi aftur af sér endalausar
deilur við ríkisstjórnina. Það var
ekki síst af þessari ástæðu, að
Jaruzelski hershöfðingi og land-
varnaráðherra stjórnarinnar, var
jafnframt skipaður forsætisráð-
herra í febrúar 1981 og flokks-
leiðtogi um haustið, enda þá orðið
ljóst, að Stanislaw Kania réð ekk-
ert við ástandið. Skipun hans var
greinilega aðvörun til verka-
manna en þó virtist sem Jaruz-
elski vildi halda samningaleiðinni
opinni.
Pólska kirkjan gegndi miklu
hlutverki í deilunum milli Sam-
stöðu og ríkisstjórnarinnar og
reyndi alltaf að bera klæði á
vopnin þegar útlit var fyrir að í
odda kynni að skerast. Hún studdi
þessa endurnýjun í þjóðlífinu af
alefli og átti stundum meginþátt-
inn í tilsiökunum gagnvart ýms-
um þjóðfélagshópum. Samtímis
því gagnrýndi hún róttæk öfl inn-
an Samstöðu harðlega fyrir að
ganga of langt.
Ríkið gjaldþrota
Efnahagsástandið í Póllandi fór
stöðugt versnandi og það var orð-
ið löngu ljóst, að í raun og veru
var ríkið gjaldþrota. Skuldirnar
námu um 26 milljörðum dollara
og öll útflutningsframleiðsla
þjóðarinnar gerði ekki meira en
borga af þeim vextina. Ástandið
innan kommúnistaflokksins var
þessu líkt. I skoðanakönnun, sem
háskólastúdentar í Varsjá geng-
ust fyrir í fyrrasumar, kom í ljós,
að ef þá hefði verið gengið til
frjálsra kosninga í landinu hefði
flokkurinn fengið innan við 3%
greiddr? atkvæða. Þriðjungur fé-
lagsmanna hans hafði sagt sig úr
honum og 40% þeirra, sem eftir
voru, voru félagar í Samstöðu.
Kommúnistaflokkurinn var búinn
að vera sem ráðandi afl og ríkis-
stjórnin átti sér ekki annan
bakhjall en herinn. Af þessu má
augljóst vera, a.m.k. eftir á, að til
einhverra tíðinda hlaut að fara að
draga. Rússar voru líka farnir að
ókyrrast svo um munaði og lík-
lega hefðu þeir verið búnir að
grípa í taumana fyrir löngu ef
ekki hefði komið til aukin árvekni
■